장음표시 사용
11쪽
pphirtalibatis, de lectionibus, de codicibi is disseruerunt ),stid quid Lucanus de deis, de immortalitale, de salo
setifer ' restat ut qui accurate perscrutetur '). Si autem in dies crescit studium historiae culturae Romanao, quali primi Saeculi p. C. n. fuerit, Si verum est nostram culturam ex illius radicibus ortam SSe.
iisque temporibus penitus inhaerere, maximi certe inter-eSt cognoscere, quid senserint de rebus divinis et humanis scriptore eius temporis et unius ex illi auctoribus sententia investigata, laudabile videbitur, pro viribus haud validis aliquantillum ad maximum aedificium allulisse. Nobis autem opiniones aequalium ex illi auctoribus eminere studentibus, imprimis poema Lucani Satis claram lucem dare poterit Lucanus enim non erat homo doctus, studiis subtilioribus et litteris abstrusis deditus, procul a populo Roman et hominum societate Vitam degens, Sed
C. M. Francken Miscella Mnem. 889. g. 53 q. C. M. Francken De Lucani Versibus, propter VOSSianum. 2. B. et Montepessulanum Suspectis. Mnem. 1890. g. 5-22. C. M. Francken Selecta de Montepessulano et Ashburnhamensi Lucani Mnem. 1891. Jg. 16-40.
G. te in hari De Emendatione Lucani Bonnae. 1854. G. Hundi: De Lucani Comparationibus. Cothen. nhail. 1886. C. E. Sand strum Emendationes in Lucanum etc. pSal. 1878. H. Genthe Scholia Vetera in Lucanum Beri 1868. H. Usener Seh0lia Bernensia in Lucani Bellum Civile Leip2.1869. P. H. Damst 6 Ad Pharsalica Mnemos. 1890. g. 342 q. 2 Proximae editioni Brittanicae Pharsaliae, curante C. E. HaS-kins, satis magno et optimo prooemio praefixo, a W. Heit- Lamlii hae res quidem attinguntur, sed tantummodo est brevissima Synopsis. cf. D. Matteris the Pharsalia 34 Contemporar Relations
contra iuvenis ingenio vehementi et servido nobili loco natus, amicus intimus Neronis, discipulus et filius fratris Senecae, in vitam turbulentam Romae se praecipitans sine dubio sacillime ab aliis commotus, opinionibus aequalium imbutus est. Iam in Pharsalia logorida in oculos currit, ut Lucanus poema haud spicum et tranquillum, sed lust0ricum et summis animiiserturbationibus resertum panxerit. Nonne igitur valde probabile ostiarmen tali poeta consectum, claram imaginem aequalium Sententiarum praebere 'Primo et secundo saeculo p. C. n. sententiae hominum
de deis et rebus divinis paulatim immutari vid0ntur Iam temporibus Ciceronis opinion de deis antiqua subruta et labant hominum quidom sex cultorum vacillavit fidos prim autem Saeculo p. C. n. dubitatio etiam in homines mssimo penetravisse videtur, quod multis epigrammatis sepulcralibus probatur i) sed si moros o ingonium
Nomanum in mentem revocaveris, omnia antiqua mire siligens et conservans, nil mirum si philosophia Stoicorum et picureorum, quam homines exculti amplexabantur, multos per anno immo per Saecula, cum Superstitione vulgari certandum fuit, donec ipsa in vicem a religione Christiana victa ost. Et ut Stoici multis in robus
notionibus priscis se accommodaverant, sic doctores Christianae religi0nis Saepius philosophiae vim experiebantur Sed fieri non potest ut accurato constituatur et determinetur quatenus illa Hubitatio philosophica veteres
opinione populi summoverit; nam si dissicillimum estus temporibus aequalibus, qua sit de divinis rebus sen-en'ia alicuius p0puli, cognoscere, quanto dissicilius sontentiam Romanorum primi saeculi, ex auctoribu pe spicere Ad quam rem ossiciendam scriptores illius tem-1 CL Frie diander Sittetigeschichie. III. Ῥg. 682c his de rebus G. Boissior La Religio Romine d'Auguste
aux Antonins Par. 1884. P. Montgo te Stoicismo a Rome Par. 1865.
12쪽
poris i. g. Iuvenalem, PerSium, Iacitum. Lucanum,
accuratissime inspiciaS, neceSSe erit.
Doctissimus vir ried laenderiis, in opere clarissimo )putat dubitationem et impietatem eius temporiS, de quo agimuS, non tam univerSam suiSSe, ac vulgo credatur et comparatione inter populum Romanum primi saeculi et populum Franco-Gallicum Saeculi duodevicistini, institula ), ostendit etiam tunc magnam partem multitudinis in fide Ecclesiae perseveraviSSe, quamquam VoltariuS, Rossavius aliique, qui EncyclopaediStae Oeantur, Sine dubio salis mullum Valebant. Nos malimus tempus Lucani cum noStra ipSorum aetate comparare ut tunc Superstiti Vulgaris, nunc illud triste genus religionis, in quod Medium evum religionem Christianam detorsit, animam agere Videtur ut tunc homines prisci mori regnum lillosophorum et Christianorum in dies creScere clamabant, nunc doctore quidam regnum impietati et diaboli in die crescere clamant; ut tunc, etiam nunc, primi Psseetu maioris culturae Sunt, ab una parte impietas Stolida et Superbia puerilis hominum quorumdam, qui Sapientiam Suam maledictis et irrisionuomnis religionis demonstrandam putent ab altera partu
animus durus et torpida neglegentia plebis hebetis, incertae quid credat ut tunc picurei, nunc ii qui athei appellantur, impietatem iactant ut tunc religio et ethica sexcelsa Christiana iam procul dilucescebat, quae toti
sociotati humanae nova landamenta Subiceret, nunc hu
manismus' et religio ChriStiana, nova et multo ampliore specie, dilucescere videtur ut primum Saeculum, etiam nostra aetas modo tran Situ ad alia tempora videtur. Nobis iam sententia primi Saeculi indagantibus, imprimis Lucanus Se os fert, quod non poema philoSOphicum, ut Lucretiu e g. ScripSit, ex quo tantummodo praecepta
alicuius scholae ossicere liceret, Sed carmen historicum, ut iam Supra dictum, sententias aequalium ostendens LUCanil enim, quamquam Scholis philosophorum et rhetorum eruditus, ut Omnes iuvenes nobili loco nati, tamen ipse philosophia non erat, Sed modo paulo infirmior, unu muliorum V, ut Horatius dixit. Conemur igitur,isconsuSione, colligatione, permixtione V versuum Lucani et aliorum Scriptorum, es silere quantum religio et philo- Sopi ii in Pharsalia valuerit, quaestionibus ethici tamen omissis ).
1 Hac dissertatione iam scripta, duo libelli, fere de eodem
argumento, n0bi in manu pervenerunt. Perspicuitatis causa eorum conclusi0nes in fine huius libelli commemorabimus.
13쪽
Santentii poetae non statim elucet. Quas partes
duid Lucanus de deis senserit.
Sententia poetae non statim elucet. - Quas partes agant dei. - Dei in rerum natura dominantur. - Dei res humana gubernant. - Dei praesentes dicuntur. - Dei Saepissime invocantur. - Quales sint dei hominibus Saevi atque irati. - Num poeta de potentia deonim dubitet. - n loco poeta deos esse negat. - Unde p0etae ira in deos orta esse videatur. - Num poeta providentiae credat. - Num ira poetae in deos explicari possit - Sintne de Pharsaliae dei vulgares.
Quare poeta deos Olympic0s 0 adhibuerit. - Num de Pharsaliae sint de Epicurei. - Num de Pharsaliae cum philosophia Stoica conveniant. - Vestigia doctrinae Stoicae. - Num d0ctrina Stoicorum cum odio in deos
congruat. - OncluSio quae Sententia poetae sit. Qu0modo Lucanus fabulas inserat. - u0modo poeta deos abrogato c0mpenSet.
Alicui Pharsaliam legenti, ut Lucani de deis, de fato,
de rerum humanarum administratione sententiam inda et atque investiget, prima lectio sine dubio maximam fusionem turbationemque asseret, neque primo Spectu quid revera poeta his de rebus Senserit, elucebit. Invicem dei, inevitabile fatum, caeca fortuna mundum reSque humana gubernare atque regnare identur, neque iisdem de rebus semper idem sentire videtur poeta quae confusio ut tollatur non fieri potest, nisi lector Semper recordetur, Lucanum suiSSe poetam, non philosophum, neque philosophiae enchiridiori, sed poema seripsisserationem autem Severae philosophiae non Semper cum postulatis artis poeticae Congruere.
Videamus primum quas partes dei in Pharsalia agere, et quam vim in vita hominum quotidiana habere vide-
antur. Deinde autem, quales illi de Sint, quaeramus. Statim summas dissicultatos move poetae inconStantia, ut ita dicamus modo de omnia valent, modo nihil possunt modo de homine curant atque diligunt, modo delectantur eorum calamitatibus, et in eos saeviunt Quae discrepantia, aliqua ex parte quidem tollitur, distinguendo verba ipSius poetae ab iiS, quae perSonae cuipiam adScribuntur. Nam etsi p6eta, admodum rhetor, sub aliena pei Sona, plerumque ipSe loquitur, tamen Saeptu homineS, Sua ipSOrum Sententias praedicantes, inducit, nec Lucanus tam ineptus esse videtur, I homini e g. eXSecrabili Polliin suas ipsius opinione attribuat. In uniVerSum, Pompeius, Cato, aliique ab eorum partibu Stantes, quaS, ut ali notum, Lucanus Vehementer amplexu est quaSi poetae ore loqui videntur, studet autem aliquomodo orationes ab adversariis habitas Caesari et Caesariani accommodare, Sed non aegre serendum, Si hoc ingenio tam fervido et rhetorico parum successit. Hinc igitur Saepius consuSi atque discrepantia Oritur, cuius ratio in singulis
disceptandis haberi debet. Est opinio vulgaris Lucanum deos omnino e medio Sustulisse; et profecto in Pharsalia dei, quale apud Ilomerum et Vergilium depinguntur, ipsi in Scaenam
prodeunteS, cum hominibus agente et loquenteS, SaepiuSinter Se riXanteS, non comparent quin ne Olympicum
quidem deum, perpaucis locis exceptis, de quibus paullo 908t, poeta alloquitur aut inducit. Nihilo minus Sexcentiens in Pharsalia de deis, de superis, de numinibuSSermo Si non modo dei in rerum natura dominantur, Sed omnibus rebus humanis se immiscent, hominibus consulunt aut invident, saepissimeque ab iis invocantur. Dei mundum creavisse videntur, nam a militibUS Catoni Dε in rerum
.... 4,qUam nullam Superi mortalibus ultra
14쪽
Caesar Italiam invadente Seu P0nte ii 'tim, Seu turbidus Auster Impulerat, maeStam tenuerunt nubila lueoni o Olympus autem nubes excedit lego deum V )De causa disserens, qua Belgica modo a fluctibus Obruatur, modo destituatur, dicit poeta: at mihi semportu, quaecumque move tam crebros causa meatus it Super Voluere, lato . 3 'a I TA Sed etiam in rebus humanis dei multum valent, hominos certe ei SuaSum habent omnia eorum nutu sieri Pompeius imprimis, homo pius at miser, deorum potentiae et uStiliae credit, nam ante pugnam Pharsalicam initam, milites sic alloquitur: .... medio OSuit deus omnia campo, causa iubet melior superos sperare Secundos' ε)et iam antea, Brundisium recedens, aVisus erat quod prior Iniuria assectus, deorum favore innocenti0 sit quam' UaeSar; nam Vsed melius, belli tulimus quod damna priores. V )Pompeium foede occisum atque inhumatum, Sic pathetice alloquitur poeta risui Sitan aut Sulco sterili cum OScere mema Superis, aut Roma volet 0ralibus Austris ignibus aut nimiis, aut terrae tecta moventi consilio iussuque deum transibis in urbem Magne, tuam. '
. . . . LatiUm Si Scindere corpus
dis placitum V ). Vulteius, milites adhortans, hinime de deis dubitat;
ono in conspicua Socii hostique carina constituere dei''. )Lentulus consul autem, in Epiro cum Senatu agenS,allirmat superos totis viribus orbis IIosperiam pensare 'SIV CompenSare. )Pompeius dolens, quod Caesar bellum civile moveat Sua letoria fretus, exclamat: ',,le quoque Si Superi titulis accedere nostris IuSSerunt, valet in torquendo dextera pilo. Ipse Pothinus nesarius Pompeii caedis suasor Achillam adhortans, etiam Caesarem iugulet. auxilium deorum Sperat; nam his verbis eum admonet
Ulenum epuli madidumque mero Venerique paratum InVenieS aude Super tot vota Catonum Brutorumque tibi tribuent. ε)Quae Verba, in ore Pothini parum probabilia, salis semonStrant, Lucanum Saepe ali loquente, Suam ipSiUS sententiam proferre. Quin dei sere personales inducuntur: parque Suum Videre dei. V o)Saepius autem praesentia potentiaque deorum in Phar Dei praesent dua di sirmatur. Ipse oota, militibus Caosaris 6odo a j '' leti ei intersectis, sic illum ducem alloquitur: aeSar, quamvis Spoliatus milite mullodgnosci Superos. 'Pompeio autem haec verba tribuit: haecipe numen, Si quod adhuc mecum S. V )idem Pompeius, auxilium Parthorum desiderans, dicit Hlala m0Vent Medos, multumque in gente deorum est. l aiam Caesar deos esse persuasum habet, nam exclamat 1 Phars IV 492.3 II 555 sq.
15쪽
-haud inquam vidi tam magna daturos tam prope me Superos.' i)Dicet ortasse aliquis, ex verbis Caesaris aut Pompeii, Sententiam Lucani non Satis apparere; quid autem, Si ipse poeta saepissime deos invocat, et precatur Num deo allocutus esset, quos esse negaret Curione a Iuba lagalo, Oeta Xclamat is Romanam, Superi, LibSca tellure ruinam Pompeio prodesse nefas votisque SenatuS: Africa nos potius vincat sibi. V )Ε alibi, militibus Pompeii ant Pharsalicam pugnam magno tumultu proelium poscentibuS, Summo maerore rogat deos δ) b0 placet, O Superi, cum vobis vertere cuncta propOSitum, nostris erroribus addere crimen' cladibus irruimus, nocituraque OSCimu arma. Viterumque, consilio ab AegSptiis Pompeii interficiendi capto, indignabundus quaerit is Superi, iliisne et barbara Memphis et Pelusiaci tam mollis turba Canopilio animos '' Illae preces igitur nonnunquam sere imprecatione videntur Sed vis eius exclamationis non nimis urgenda: Si
Saeptu ornamentum rhetori Jum.
In toto carmine fere nihil ullius momenti accidit, quin homines deos testentur alipio eorum auxilium implorent. Post cladem Pharsalicam Pompeius, deo precatuS: OParcite, ait, Superi, cuncta proSternere genteS.' β)Brutus aulem, Catonem de bello gerendo OnSulenS, dei Supplicat, ne ,seralibus armis liceat etiam Catonem innocentem bello implicuisse.' si
insuperi, motura Dahas ut clade Getasquo Secur me, Roma cadat. )Εt 0mines, in periculo versantes, aut aliquid desiderante Sive e more et consuetudine, sive pietate, Semper de0s invocant et imprecantur ' persuasum igitur habere Videntur, eo omnia posse et pollere. Sed statim animadvertendum, deos perraro preces audire vid0ri somultantummodo de vola Caesaris, eaque iniqua votis Pompeii anteponunt'; Cornelia autem quodammodo dubitare videtur num a deis audiatur', Cassar contra disserto allirmat, Sua Vota deis secundis caruisse' ). Notandum est, quam magni cum Caesar tum Pompeius Corneliaque savorem auxiliumque laciant deorum. Cornelia post mariti
mortem, acerrime se ipsam accusat, quod Sit cauSa omnium calamitatum, et cunctos fugaverit a causa meliore
le0 Uterque dux autem identidem suam causam esse iustam testatur 7 putatquo numina sibi imprimissavere. Quin Caesar credit, non sibi numina, sed seipsum dei deesse. Milites autom eum ex itinere inlialiam periculosissimo redeuntem, rogant, num eo modo favore deorum uti velit', et Pompeius, Romam allo
. . . . quid enim tibi laetius unquam praestiterint superi, quam si civilia Partho milito olla oras. His locis omnibus perspectis, plane apparet, de0S, non
16쪽
Quales sititii minibus saevitiique irati.
modo e sententia poetae ipSius, Sed etiam Caesaris, Pompeii aliorumque negotii omnibus humani interesse, eOSque omnibus in rebus invocari atque implorari. Sinod ubi igitur poeta deo es Se agnOSCit. 'ς Nunc autem quaeramus, quae natura et quae proprietates iis deis esse videantur. Pharsaliam logenti sine dubio cuique statim in oculos incurret, quam Vehementer et uriOSe poeta noster in deos invehatur atque saeviat. Omnibus criminibus deos onerat neque laSSatur eos incuSare odioque perSequi neque apud ullum auctorem Latinum invenietur tam acer impetuS, tam vehemens Xsecrati et contemptus deorum atque apud Lucanum. Nunc quidem, inquit, Roma miseraeSt, Sed seselix Roma quidem civesque habitura beatos, si libertatis superis tam cura placeret, quam vindicta placet' )Quibus verbis nihil clarius ostendere poteSt, quam homines illius temporis persuasum liabeant deos Romanis insensos esse et adversari; quin clariSSimus rerum Scriptor, dicimus Tacitum, haud ita multis annis post sere iisdem vorbis in Historiis P 3 utitur: Nec enim umquam atrocioribus populi Romani cladibus magisve iustis indiciis adprobatum est, non esse curae deis Securitatemno Stram, S Se ultionem. V Quod est argumentum firmum, Lucanum Opinionem Vulgarem XpreSSiSSe. Hominem probum, Catonem, non dubitat deis praeponere, nam
HVietri causa deis placuit, sed victa Catoni' ')Ille ipse Cato, vir tam religioSus et SanctuS, cum Sepurgat, quod in bello civili alterutrius partibus faveat, culpam omnem in deos confert: -erimen erit Superis, et me fecisse nocentem δ)Dei omnes illas calamitates constituerunt, ut Figulo
Videtur, cui deo Secretaque coeli nosse cura suit' qui triste, Stellis consultiS, exclamat: quod cladi genuS,U Superi, qua peSte paratis saeviliam. V )Ε Ῥ0ela numen Delphicum cur mala futura aperire timeat, rogat
. . . . an nondum numina tantum
decrevere nefas' )Et ne miserorum quidem miserentur: , Servat multo Fortuna OeenleS, et tantum miseris irasci numina possunt.' δ)Quamdiu Pompeius felix erat, a nullo deorum turbabatur, Sed simulac miser actus est, non dubitarunt eum pessum dare, iisque placet Romanorum erroribus addere Crimen. ' )Constillo extremum remedium hominibu non aperiunt, Victurosque dei celant, ut Vivere durent, selix esse mori )Dei etiam maxime delectantur homines ominibu terrere, quam ob rem Summo dolore quaerit poeta . . . . Cur hanc tibi rector Olympi sollicitis visum mortalibus addere curam, nOSeant ventura ut dira per omina clades' ' )Triste Figulus augur rogat et Supero quid rodeSi poscero insem. V i)Alibi dixit poeta deos hominibus surdos, carmina impia magarum statim audire ) Quid mirum igitur, si deos Saev0s', vocat, inmites et advorsos it minaces, Si identidem do eorum ira atque invidia i ' o it si
17쪽
ellandunt iustas in numina Saeva querelas.' i et saepius convicia in deos ingerunt ). Quin Pompstium hominem tam religiosum morientem olaciom deis iratam' liabuisse falentur qui lacerum Videre caput. Saxa ipsa, quae Ompeii corpu legunt, Sunt plena crimine deum , Pompeiusque Lesbum redienS, crimen deum crudele notavit' ε), Ptolemaeus autem, saevus et nefarius rex egSpti, Si pudor crimenque deorum' β). Caedem Pompeii poeta, graviter commotus, appellat hvictoribus ipsis dedecus, et nunquam Superum CarΙ-turam pudore sabulam.' γPudor deorum Quid acerbius dici potest 'Ν0n modo Romani intellegunt ante bellum civile initum, quas calamitates dei in animo habeant 7 sed ipso Pompeius dolos deorum' Sentit'). Quin Semel poeta acerrime deos accusat quod beneficia erga Pompeium non Servent, promiSSiSque Stent, neque ignavos Roma fugientes Sistant Summoque contemptu exclamat: se laciles dare summa deos, eademque tueri dissiciles.' p)Dei igitur nocentes et damnandi sunt, Sed nonnunquam homines, vicibus mutatis, ii ignOScunt. Caesar, caput Pompeii decisum intuenS, multa queStus, affirmat; seciSSem ut victu posses ignoscere divis.' ι')Caesari aliquamdiu dei obstant, deinde magis solito
IV: 123. Est etiam locus mirus, ubi de venia deorum agitur se. II: 91. Karthago Mariusque, uterque victus, alter alterum
Dei igitur, e sententia certe poetae, homines Vehementer Oderunt, eorum miseria cuius ipsi auctores sunt delectantur, sunt duri et dolosi, saevi et invidi, et tam ira insenSus S poeta, ut nullam aliam deorum proprietatem nisi animum inimicum commemoret. Imprimis notandum St, fere omne illo locos, Supra de deorum odio allatos, Verba ipSiu poetae, non alicuiu personae
At n0nnunquam Annaeus non modo deis irascitur Num poeta de
sed hac in re quidem cauSa cognita, reu innocen Opericulo Vadet. Nam ubicunque illius dubitationis aliquomodo ratio reddi potest. Milites Caesaris enim seditiosi et bello lassi sic ducem qui Semper Se delicia esse deorum et fortuna iactat' alloquuntur:
obsequium pereS irat milite, CaeSar,sa erit. V )Hoc loco autem milites, non Lucania verba lacit, neque aequum erat eum in ius Vocare, propter milites, qui putant ne deos quidem sine militibus posse bellum gerere. Nec quiSquam, nec Pompeiu nec Lucanus, impietatis aecuSandu eSt, quod de potestatem praeteriti mutandi abiudicat, quae Sententia Sic exprimitur a Pompeio: Sumtamen, o Superi, felix, nullique potestas hoc auferre deo. ''
consolantur: pariterque iacentes ignovere deis.' Mirum esset si haec e Velleio Paterculo II 19 non sumpta essent, qui scripserat: , Cum Marius aspiciens arthaginem, illa intuens Marium, alter
1 Phars V 293.2 Phars VIII 630. Plane convenit hic locus cum Plinii Mai0ris
verbis: Imperfectae vero in h0mine naturae praecipua Solatia, ne deum quidem posse omnia, namque nec Sibi potest mortem con-SeiScere.... nec facere ut qui Vixit, non vixerit, qui honores gessit non gesserit, nullumque habere in praeterita ius, praeterquam oblivionis' etc. Nat. Hist. II: 7, 27.
18쪽
Alibi λ poeta dicit reges vetuisse deo loqui, Oraculo Delphico prohibito ne sutura aperiret. Sed non reicit
deorum potestatem Suam Voluntatem communicandi, regeS modo sacerdote Velare OSSunt loqui. Ipse Cato, homo
sanctus, de deis dubitare videtur, nam bellima civilo deplorans, sic Optat ut ipse, quaSi alter Decius, culpam populorum redimere possit is utinam coeli deisque rebique lico rothoc caput in cuncta damnatum exponere poenas.' p)Deis igitur aliquid non licet Num hoc convenit cum verbis eiusdem hominis: nil agimus nisi sponte dei''. Sunt qui hac dissicultate permoti putent illum dativum deisVpendere e vocabulo damnatum; β ne Cato erga deos, ipsi in linguam Latinam peccant Quid autem, si legimus liberet ' Tum Omnia recte se habent, Salva pietate et grammatical Alibi rursus, tam persuasum S poetae, mala Vilae
humanae SSe neceSSaria, Ut roget qui deorum, morteeXcepta, quietem et beatitudinem hominibus praestare possit ). At illa longa digressio, ubi Sextus Pompeius Sagam hessalam de futuri consulit, omnino a re aliena est, modo ad lectorem delectandum inserta et mirificis reserta, quibus conStat poetam ipsum nullam fidem adhibuisse. Contendimus igitur, hic Lucani sententiam omnino
non apparere, OmneSque eo deOS, a Saga incantatos et parere coaetOS, Od hac occaSione a poeta creatos atque inductos Sse, ut narrationem de magis atque artibus
magicis oculis subiciat et mirabilem reddat. β)Ex his omnibus locis igitur, nobis quidem poeta potentiam deorum in dubitalionem vocasSe non videtur. vii. 646 6M At Uno loco, eoque maXime conclamato, poeta Secum '' in animo reputans, quas dira calamitateS, quam SerVi
tutem int0lerabilem pugna Pharsalica Pompei fugato Romani' altulerit, tandem summa desperatione atque
summo furor exclamat: se Sunt Obi nulla prosecto numina cum caeco rapiantur Saecula caSu,
mentimur regnare Iovem. Spectabit ab alto' asellior Thessalicas, teneat cum fulmina, caedes' Mortalia nulli Sunt curata duo. Num unquam quiSquam poeta, etiam recentiorum temporum Vehementiti aut acerbius Verbis magis atrocibus
aut diris, ignissicavit, se de deis, de providentia, de tota mundi administratione dubitare Nonne etiam inviti homini miseremur, eo desperationis rerum omnium' adducti, ut de cunctis dubitet 'Sed unde illa ira, unde illa impietas 'mum revera poeta una sitietaε ira de0s regnare negat Ad haec sexpodionda primo pauca''. ' vita Lucani opulenda sunt Ut satis notum se commentariis de vita poetae, Lucanus iuvenis in locum amicorum a Nerone SSumptuS, non diu in gratia permansit nana Imperator, Sive eius lingua libera laesus, sive gloriae p0eticae videns, Lucano declamationibus publicis inter-HiXit, 'lusque modis eum sibi insensissimum reddidit. tribus libris Pharsalia iam scriptis, alios post illud disci- duim per cisse videtur. Quid mirum igitur, si antiquam rempublicam liberam vehementer desiderat, si Caesarem ut tyrannum et libertatis inimicissimum odio prosoquitur Pompeium autem, ut Senatus reipublicaeque liberae propia analorem Summis laudibus esseri Hoc loco disserere non licet, num poeta idque summa iniuria putaverit, principatum Imperatorum, non per Se inevitabilem, sed modo victoria Caesaris ortum esse, num revera, non antiquam libertatem, sed Senatus Sive optimatium dominationem
desideraverit sed fortasse alibi locus erit his do robus
19쪽
Perraro homines Sua PSOrum tempora eventusque suae aetatis revera cognoScere et penitu pei Spicere possunt; ita non aegre serendum, quod Romani primi et secundi Saeculi p. C. n. parum intellegente mores hominum ipsorum statumque rerum omnino mutatum SSe, Semper
opinabantur cum libertate recuperata etiam felicitatem antiquorum temporum redituram SSe, quasi libertas omissa esset Sola cauS Omnium calamitatum. Si autem constat, Oetam arbitratum esse, Victoriam Pompeii maxime e republica futuram suiSSe deos tamen. dedita opera tyranni imperi populum Romanum pro- Stravisse, non mirandum St quod acerbe Superos Omnis malignitatis odiique in Romano accuSat, quod deos hominibus insensissimos informat. Sed contra Optime nobis ingere OSSumuS, aliquem tristitia et dolore rerum Romanarum Commotum, Omnesque calamitate miSeriamque intuentem, qua clades Pharsalica Romae attulerit, tandem furibundum exclamare: Minime fieri potest, ut de revera sint, isti qui tam crudelia et immania in homines innocentes permittant, aut ipsi essicianti Nonnunquam accidit ut etiam aliquis nostrum qui Cliristiani dicamur, malis et ictibus
fortunae adversae ad Summam deSperationem adductus, incredulus a Se pSO quaerat, num revera SSe OSSit
providentia, quae talia fieri patiatur. Illi versus graves igitur, summam animi perturbationem tristitiamque significantes hominis desperati atque demissi plane hominem Onant.
Sod admodum dubitamus, num ex eo uno loco efficere liceat Lucanum prorSu negare deo eSSe et regnare. Fortasse iudex severus de tali inconstantia indignabitur, sed in mentem reVOeet, Lucanum SSe Oetam,
non philosophum, ut iam antea dictum, ad poetae autem sententiam saepe animi assectionem habitumque permultum valere, ita ut modo hoc, modo aliud sentiat. Sunt tamen aliquot loci, ubi poeta alicui providentiae credere videtur; sed singulo inSpiciamuS.
Aliquot versibus pulcherrimis, Vera humanitati reser Νum poeitis, ompeium Pharsalia fugatum consolans diserte eum adhortatur, ut providentiae, omnia bene vertenti, sidat. is Quidquid in ignoti Solus regionibus XSUl,
quidquid sub Phario positus patiere Franno,
cie de deis, longo fatorum crede a Vori, Vincere peius erat prohibe lamenta Sonare, stere et populos, lacrimas luctusque remitte. ' )Ρulat igitur deos Pompeium defendere, sed haudquaquam affirmat mos iurare omnes homines, quae eSt
De Saga hessala autem, multa mira neque VenUStadiSSerens, dicit eius verba cogentia ad numen invitum penetrare, quod non cura poli caelique Volubilis unquam avocat.V' Dei igitur curam coeli tribuit sed statim addit preces pessimarum sagarum eos avocare Bene Curatis, doli Miserabili fuga Pompei ex talia narrata, nonnulliSi ulcherrimis Versibus asseverat poeta, deos non odio in Pompeium, sed Italiae misericordia commotos, StatuiSSeu procul a patria, in terris remotis homo tam religiosus Sepeliretur, ne Italia scilicet eius sanguine macularetur.
Tristis providentia, profecto Sed est providentia Magis
autem hoc loco poeta in animo habet significare aerumnas Pompeii et miserationem lectori comm0Vere, quam deorum curam in luce collocare. δ)Nonnullis aliis locis et Caesar et Cicero castra sua deis cordi esse affirmant, Caesar nempe exclamat is Sunt Sta prosecto curae castra deiS, qui me committere tantis non nisi mutato voluerunt milite ossis. V 'et ante Pharsaliam deos sic invocat
20쪽
Di, quorium cura abduXit ab aethere tellus, Romanusque labor. V )Ciceronem autem Pompeio his verbis suadentem ut pugnam committat, inducit, quamquam ex eius epistulis satis constat hoc plane a Veritate abhorrere: De SuperiS, ingrate, timeS' cauSamque senatus credere dis dubitas 'VJ)Sed his locis verba tam arcte cum rerum neX cohaeront, tam mani Stum Si ea verba SSO argumentum
ad hominem , ut aiunt, animis militum aut Pompeii accommodata ut hic quidem Sententiae Caesaris et Ciceronis, non Oetae ipSius XpOSilae Videantur, neque ex his certe concludere liceat poetam providentiae credere putat quidem deo eSSe reSque humana regere, Sed hominibus insensissimos, non igitur providentes eos ibi informat Num Lue.hi in OrSitan alicui mirabile videbitur, quod quisquam deis saevis et iratis credere iisque mundi administrationem attribuere possit. Religio Christiana enim notione Dei omn0s amantiS, Omnibu ConSulentiS, cuncta providentiS, tam imbuta est, ut nobis quidem Deus invidus atque malignuSreVera , contradicti in terminis ' esso videatur. Sed qui miratur, modo in memoriam revocet illos homine Bu- Steros, qui putent Se esse revera pios Christianos, at multo magis delectari videantur poena aeterna eXponenda, qua Deu e0S, qui peccaverint, affecturus Sit, quam amore et clementia Dei praedicanda. Non magi quam
Lucanus hi miseri Deum sibi insormare poSSunt, qui homines ut paler diligit δ), qui mavuli ignoScere qualii punire. Sed imprimis talibus vorsibus partim e Vetere Foedere Sumptis nituntur: Ego Deus tuus Deus sortis Zelote Sum visitans iniquitatem intrum in filios, in nepotes abnepotesque et acerbe rogant , ,quomodo effugere p0SSitis condemnationem gehennae V k et impri-
mis iis in deliciis sunt: qui poenam pendent aeterni exilii' sequi bibunt ad olernum supplicium' ' autis lenentur aeterno iudicio' d).
Nil mirum igitur, si Lucanus paganus ut illi OmneS, qui a Se disSentiant, appellant, qui ante religionem
Christianam propagatam, ideam lam Sublimem, tam excelsam Dei amantis nondum ante oculos habere poterat ut homines pii nostrae aetatis , statum rerum et miSeriam Sui tempori contemplans, eo ira atque tristitiae adductus eSt, ut deos crudeles et iniustos esse asseveraVerit. Quine ira ipSa quodam modo, quamquam OrtaSSe Paradoxum videbitur, pietatem Lucani demonstrat. Ex ea ira enim Sati apparet, eum deos iustos et clementes desiderare. Nemo Saevitiam tigris aut alius serae reprehendat,
quod nihil aliud in tigri exspectatur. At quiSque regi
iraSeetur, potestate sua ad bene regendum data male abutenti, quod iure probitas iustitiaque ab eo poStulatur. Sic etiam poeta deis non exprobraviSSet, quod non interVeniant probisque auxilio sint, si putaSSet OS XipSorum natura Saevos et crudele esse. Ex toto carmine autem desiderium quoddam repressum reSonat numiniSiusti et benevoli. De Pharsalia iam suntne dei VulgareS, qualibUS mul sinin dἡ ph
illud credere solebat An dei e philosophia picureaz:
aut Stoica, utraque eo tempore Romae orente, petiti 'Ex loci supra assatis vidimus poetam OStrum Sue piSSime de deis, de numinibus agere, permulta ii attribuere, Saepe eo invocare; at nunquam dei ipsi in Scaenam prodeunt, nunquam ullus deus Olympicus nominatim allatus rebus humanis intervenit. At fortaSSe quiSpiam dicet, complures Olympicorum apud Lucanum commemorari, Venerem, Plutonem, Plioebum, allada, Hecalen, rinyasque quin etiam Patriam ut eam inducit Sed locos ipsos inspiciamus, et videamu quo modo