장음표시 사용
21쪽
et hi consilio poeia eo adhibeat. Consilio habito post Pharsalicam tignam victa Itie Pompeii Sententia Pompeiani Aegyptum petere constituunt: isTum Cilicum liquere solum, Cyproque citatas
inmiSere rates, nulla cui praetulit aras undae diva memor Paphiae, Si numina nasci credimus aut quemquam fas est coepisse deorum'' i)Ecce dea una omnium potentissima, in transitu commemorata Et eodem Versu, quo Venerem alsert, dubitat Poeta, num reVera eo modo sit nata, quo fabula tradati
Nihil de eius pulchritudine et venustate, nihil de eius imperiin omnium hominum Homerus multis versibus depingit ut cum Marte cubuerit, ut Alexandrum pelliciat,
Omnes homines voluptate et desiderio amicit, iam eius cingulum S praepotenS:
et ipsa consulto ad Olympum it :
Apud Vergilium autem, lacrimis Oculo SullaSa nitenteS , patrem Suum Iovem precatur, Semperque deliciis sui Aeneae magnopere saVet, et . . . . media Se Obtulit obvia silva
virginis os habitumque gerens et virginis arma. V . siliumque clum Cupidinem ut Aeneae amorem incendat mittit. Apud Lucanum autem omnino nihil de hac allegoria Graeca, tam vivida ac poetica nihil nisi perfrigida mentio VeneriS, memoris unda Paphiae, Si quidem ullam idem fabulis tam anilibus habere obemus t V Si
tamen deae personali, ut aiunt, et polenti credidisset, ut Vulgus credebat, num modo uno loco, idque obiter,
At de hoc loco imprimis ex ungue leonem' dicere possumus nam alii de Olympici non pulchrius discedunt lAlibi enim matrona suribunda et attonita in Scaenam
isVOcibus hi proden urgentem pectora Phoebum quo feror, O Paean qua me Super aethera raptam constituis terrai' Phoebus autem Surdus videtur, nec matronam aliquoreSponSO dignatur, ut sine dubio matronae Homericae gratificatu eSSet, Sed ,matrona haec ait, et lasso iacuit desecta furore ' et cum matrona tum Phoebo desertis,
liber subito explicit Quamquam Phoebus invocatur, poeta non edocet quae sit Phoebi potentia neque quo modo illam seminam inspiraverit deus tantummodo mera VOX videtur, ad rem amplificandam, non ut quidquam efficiat, adhibituS. Etiam alio loco Phoebum commemorat, quo imprimis PerSpicuum eSt, quantum noster dignitati potentiaeque deorum Olympicorum deroget. Primo tanquam hero ex aliqua sabula inducitur; nam is Ultor ibi expulsae premeret cum ViScera pariUS matris adhuc rudibus Paean Pythona sagittis explicuit, cum regna hemis tripodasque teneret. V p)Iuvenis Strenuus et impiger fuisse videtur, Pythone enim vix interfecto, ut vidit Paean vastos selluris hiatus divinam spirare idem, VentOSque loquaceSeXhalare Solum, Sacris Se condidit antris incubuitque adyto, vates ibi factus Apollo. V )Num origo oraculi Delphici causaque potentiae fatidicae magis frigido et ieiuno tradi potest Sed quae Sequuntur, illum miserum iuvonem paene ridiculum reddunt Satis
22쪽
eViden eniti est, poetam ipsit in non magnam idem illi Paean habere; nam postquam affirmavit Apollinem adyto incubuiSSe valemque ibi factum esse, statim, quasi ibi dixisset hiam satis de his anilibus , qua rit Sed quis reVera, ludo amoto latet hic superum'
. .. quod numen ab aethere presSum,
dignatur caecas inclusum habitare cavurnaS' quis terram coeli patitur deus', etc. ).Ν0nne Satis apparet hune Apollinem hiserum, non modo toto coelo distar ab Apollino Homeri et Vergilii, sed etiam ipso coelo pulsum SSe 'Porro etiam Pallada bis commemorat, sed ne haec quidem est dea efficax, quae, ut apud Homerum, Cui
quam dicere auderet: γω τε τοι lal ἐν παντεσσι πονοι
παρμταμαι 1M ς υλασσω' neque ullus homo in Pharsalia eius auxilium flocci saceret Caesar tantummodo, rotam antiquitatis causa adiens votaque solvens, eam inVocat sed cinerum, PhrSgias colitis quicumque ruinaS
Caesari igitur Minerva se non obtulit, ut olim Achilli et Ulixi, sed modo simul cum deis cinerum Troiae Commemoratur. Nonne prosecto haec Pallas est quasi cinis illius Minerva bellicosa et efficacis, qualis apud Home rum incedit 'De palude quadam autem dicit poeta:
hanc, Ut fama, deUS hanc et Pallas amat, patris quae vertice nata terrarum primam LibSen . . . . tetigit.' ε)O misera Pallas, quippe quae non amplius heroa Ut Achillem et Ulixem diligis, proeliisque te misce Sed paludem amasi Maga Thessala deos inseros invocat, EumenideS, PerSephonem Hecatenque sed lis deis tritis et vulgaribus
subito admiscet nolionum philosophicam: ChaOS, innumero avidum confundero mundos' i 0 hi quidum Erichthonsem audire aut curare videntur, Sed tota narratio friget, et magis ad insantes torrendos quam ad idem Tartari inspirandam aptato totus ille excurSUS, quo saga Thessala Sexto ompeio operam ad rerum cui Sum
praedicendum naVat, modo ornamenti cauSa narrationi insertu eSSe videtur.
Eliam ErinSes aliquotiens in transitu commemorantur'), Sed ita, ut parum probabile Sit ea quemquam terruiSSe. Semel de deis Olympicis cunctis agere videtur, Sed
quiSque ei VerSibu perlectis, exclamabit seriSum lenealis, amicit V Massilienses enim Caesarem bellum civile O-Ventem, ut moenibus recipere aut ullo modo adiuvare recUSant, nam malunt a neutri partibus Stare, nec Seperegrino immiscere rebus Romanorum, quasi diviniS, quod te excuSant . . . . Si caelicolis furor arma dedisset, aut si terrigenae temptarent astra GiganteS, non tamen auderet pietas humana vel armis vel votis prodesso Iovi sortisque deorum ignarum mortale genUS, per fulmina tantum Sciret adhuc coelo Solum regnare Tonantem.' . Nonne haec imago hominum paVentium Oelumque peculantium, ut e fulmine cognOScant, num
Iuppiter deo vicerit, paene risum movet Nonne totum Olympum in obscoenos risus deflectit outa 'Ubiubi igitur Lucanus deorum vulgarium nominatim mentionem facit, semper Iove 0l excepto, de quo paullo post eo aut in transitu, aut quaSi iocans commemorat: nihil minus divinum quam illi duit ullarum
rerum procurationem habent, quamvis invocati nihil essit citant, neque in bonam, seque in malam partem non amplius Sunt numina, Sed mera nominat Neque quidquam commune habent cum SuperiSV, et
23쪽
Quare poeta deus Sed cui tandem deos Olympicos omni polentia abiu-
dicata, nonnumquam adhibuit poeta omnia carmina, ab Ennio usque ad Lucanum scripta deis sabulosis referta Sunt, quin in carminibus picis, ut in Aeneide, primas Parte agunt. Hac in re autem ille iuvenis vix viginti annorum Valde admirandus est, quod non dubitans recedere a ratione poesis epica tradita, qua Homerus et Vergilius gloriam aeternam adepti erant audacter noVum genu poeSi pangere ausu sit Deos quidem Saepissime inducit, Sed quantum mutatos ab illis' ab Homero et Vergilio celebratis Illi apud Maeoniden suo interventu homine curant, et dirigunt, ipsi tantum non ali ectibus humani praediti conloquunter eum hominibuS, inter Se riXantur et conviciantur, mortalibus auxilium laturi arma induunt, se invicem fallunt, victimis conciliantur, iniuria ulciscuntur, itinera laciunt, domo habitant, epuli delectantur, - quid multa' omnino hominem Sonant' et mortalibus plane Simile Sunt. Nec bonus et pius Vergilius aliter deo VulgareS sibi ingere poterat, quamquam admodum dubitamUS, num revera Iunonem eolum adiisse atque precatameSSe, Venerem silio se obtulisse Iovem diam Osculatum et OnSOlatum esse crediderit tot mos erat in carminibus epici deos intervenientes inducere, ergo inducit. Sed haec omnia temporibus antiquissimis, ubi de incunabuli generis humani agitur, satis placent, temporibuSexculti quodammodo artificiosa videntur. Oeta OSter autem plii Sapiebat meliusque iudicium habebat quam ut ministeria talium deorum adhiberet. Primo enim iiSilei fidem non adhibebat, secundo autem intellegebat
perridiculum futurum esse Iunone, MinerVa aliiSque dei inductis, si cum avis suorum aequalium loquerenturi Deos heroibus fabulosis auxilium ferre, se miScere rebUS ante multa saecula aut in terris longe remoti geSti aut naturam humanam excedentibus, haec Omnia VulguS delectant, et certe aliquomodo verisimilia videri poSSunt.
Sic apud Valerium Flaccum interventu deorum, aliqua
ex parte poleSt condonari, quod Argonantica est fabula, temporibus mytilicis sumpta. Sed aliter re se habet, cum aliqui ero est avus meus, Si locus, ubi illa mirifica geri dicuntur, quotidie a me spectatur, Si Optime Scio
Omne ea re omnino non dei auctoribus, sed e causis
humanis, prorsus ut etiam hodie quotidie stant, gestas eSSe. um ullus Romanus credidisset, eam Discordiam ex inseris descendisse seque in Capitolio collocasSe, ut avum suum ad bellum civile adhortaretur ' iam verisimile visum fuisset, Caesarem, ut alterum chidem, matrem Venerem adiisse, auxilium contra Pompeium precantem Num sortitudo Vultei et Scaevae magiSmirabili esset, si poeta asseveraviSSet, Martem reapSe eorum siguras induisse' Sine dubio tales abollae non modo taedium, Sed etiam risum lecturis movissent. Quam ridiculi1 e. g. ille longuSSermo Hannibalis et Mariis apud Silium Italicum in Punicis videtur, post pugnam Cannensem factam, quid sit faciendum, deliberantium Macte virtute, Lucane, quod tam aniles et ineptas fabulas effugeris lSummo iure deis, non coelo et aethere, Sed aqua et
Nihilo minus poeta noster non prorsus de via trua recedere Oluit, quin nonnumquam e conSuetudine poetica, quaSi ad carmen ornandum, deos Olympicos asserat. Et Statim in mentem venit ille clarissimus locus Lucretii, Venerem Matrem invocantis in Quis autem magis deis omnem mundi curam abiudicat quam Lucretius' At non dubitavit deos vulgares ad poema amplificandum commemorare. Quid autem ipse Lucanus senserit, luce clarius echoc uno versu dubitationis pleno apparet: isSi qua sidem meruit superos mirata vetustas' 'Deis Olympicis igitur, qui in Pharsalia commemorantur, deScriptiS, constat Lucanum iis deis vulgaribus idem non adhibuiSSe.
24쪽
Sed et homo mortalis et carmen opicum aliquam Vim divinam res humana rogentem deSiderat cum temporibus liam moribus et opinionibus mulatis, Romani X- culti et eruditi primi saeculi p. C. n. non amplius deOSVulgareS, Sed novam philosophiam colebant. Sic etiam in Pharsalia numen divinum omnia gubernans, Si nolio philoSophica, nempe alum sive Fortuna, de quibus plura in capitibus sequentibuS. Dei Vulgaribus autem reiectis, videamus, num dei in Phat Salia commemorati ex aliqua philosophia petiti sint.
Num dei bai Ut iam Supra dictum, OmnibuSque notum, Lucani tem-Epieurei 3 Oribu imprimi duae philosophorum scholae Romae florebant, nempe Epicureorum et Stoicorum. Sunt
qui parum diligenter iudicio adhibito, putent, mirabile
dictu, OStrum, tam acerbe in deo invehentem, Sine
dubio castra Epicuri petiisse λ), et cum ipsi intellegant, satis mirabile videri si Lucanus, filius fratri Senecae, clarissimi philosophi Stoici, et Cornuti Stoici discipulus.
philosophiam Epicuream compleXus SSet, Primo contendunt deos Pharsalicos omnino repugnare a doctrina Stoicorum, deinde ipsum Senecam saepius cum Epicuro ConVenire. Non est nostri propositi vestigia philosophiae Epicureae apud Senecam indagare, haec tamen dicamuS
SaepiuS, cum quadam admiratione Epicuro commemorato,
Seneca dicta picuri se rebus thicis asseris sed disserte
negat e eam ob rem Epicureis adnumerandum SSe ). Sed, ne aberremus a proposito, picurus deo re hu-
3 Cf. Sen. Epist. 8 6 potest fieri, ut me interroges quare ab Epicuro tam multa bene dicta reseram, potius quam noStrorum pQuid est tamen quare tu istas Epicuri voces pute eSSe, non publicas Θ' iterumque quibusdam plane cum Epicuro congruentibus allatis, addit: Nolo illas Epicuri esse existimes publicae Sunt et maxime n0Strae.' cf. Epist. 33:1. f. F. Ogereau System Philos.
humanas curare, omnino n0gat Lucretius enim doctrinam Epicuri exponenS dixit. isOmni enim per Se divom natura necessest immortali aevo summa cum pace fruatur Semota ab nostris rebus Seiunctaque longo' λ)alibique agit de iis:
bene qui didicere deo Securum agere aevom. )Dei igitur, Omnibus curis soluti et beati habitant in intor- mundiis, d neque ab hominibu metuuntur: nam non metuimus OS, quos intellegimus nec sibi ingere ullam molestiam, nec alteri quaerere et pie Sancteque colimus naturam excellentem atque praestantem' inquit Velleius Epicureus, apud Ciceronem ). At contra qui non timeat omnia proVidentem atque cogitantem, et animadvertentem et omnia ad Se pertinere putantem, curiOSum et plenum negotii eum l Deus tamen venerandus propter maieStatem eiuSeXimiam, Singularemque naturum.' Paullo ante de deis dixerat VelleiuS: Vere exposita illa sententia est ab Epicuro quod beatum aeternumque Sit, id nec habere negotii quicquam, nec exhibere asseri itaque neque ira neque gratia teneri, quod, quae lalia essoni, imbecilla essent Omnia. Ex his et permultis locis apparet Lucretium et Epicureos minus deoSipso quam religionem impugnare. Nonne autem haec Omnia cum insorinatione deorum
Pharsalia pugnant' Quid his deis picureis, beatiso otiosis, qui neque hominibu provident neque molestiam asserunt, quid commune cum deis Lucani invidis, Omnibus rebus Se miscentibus qui homines oderunt iisque odio sunt Modo uno loco aliqua verba in Pharsalia inveniuntur, quae aliquomodo in Sententiam Epicuream detorqueri possint. Caesar apud milite sedi
25쪽
tiosos concionans, affirmat sibi eorum auxilio omnino non pu eSSe; nam non magi quam mare Siccaretur, si numina ei aqua subducerent, Suam auSam eorum defectione detrimentum capturam esse. Ne milites ari)itrarentur, deo fortunam prosperam aut adversam hominum tam humilium curare.
ulla dedisse mihi' Numquam sic cura deorum se premit ut Vestrae morti vestraeque salutilata vacent.' λ)Sed statim sententiam addit Caesar, quam etiam hodie multi optimates sequi et laudare videntur
. . . . Procerum motu haec cuncta sequuntur:
Dei igitur non hominibus infimis certe, Sed magnis ducibus consulunt tot de Epicurei in intormundiis habilantes ne hos quidem curant, dei picurei igitur hoc loco non designantur Sine ulla dubitatione igitur assirmare audemus, Lucanum in Pharsalia non sibi deos, quales picurus aut Lucretius depingit, ins Ormare. Num Dei Phrur Videamus iam, num sorsitan illi dei cum Stoicorum
sophia tote uoctrina Congruant. clam a prior Satis probabile videtur.
poetam OStrum, cum patruus Seneca Philosophus, magister Cornutus Stoicus fuerit, castra Stoicorum petivisse, Sed praestat in poemate ipso vestigia eius philosophiae scrutari. Quid 'V exclamabit fortasse aliquis, Numquidquam dei Lucani paene personales commune habent cum de Stoicorum, toti naturae infuso, cum mundi
anima mente univerSa, principio et ratione Omnia movente, ut dicunt Stoici At ut iam ni dictum poeta noSter non in animo habebat, philosophicam doctrinam exponere et illustrare, ut Lucretius, qui optime
merui de schola Epicurea tantummodo deos atque res divinas commemorat, ut ei aequalibuSque videntur, nulla quaestione de eorum natura instituta. Constat autem Stoicos Romanos, et imprimis Senecam, Summo opere Onato eSSe placita philosophiae concilia rocum religione vulgari. Verba et appellatione Vulgaris superstitionis adoptando, specie philoSophia Stoica, a quo magnum intererat ne vulgia abalienaretur, cum illa consentire videbatur, revera toto coelo distabat. Ipse Seneca, qui deum animum mundi SSe credit, modo de deis, modo
de deo agit, sed maximum discrimen inter eos facit, nam putat Deum eo genuisse regni sui ministros.' λ)Sic iam Valerius Soranus, poeta Stoicus, Sulla dicta-lore, deum his verbis alloquitur: isIuppiter Omnip0tenS, rem reX, pS deUSque, progenitor genetriXque deum Deus unus et omnes. I)Et apud Servium β poeta Stoicus ignotus, Iovem ali OS deos inducit alloquenlem
se coelicolae, mea membra, dei quos nostra potestaSossiciis divisa aett.' . . . .
Quibus verbis nihil apertius sententiam Stoicam de Deo deisque lustrare potest. Seneca igitur, cum de dei agit, verba vulgari religioni accommodanS, reVera proprietates, Sive partes illius omnipotentis Dei, qui pater et creator omnium appellatur, significat, quod totidem verbis Aurelius Cotta sic dicit, Stoicos compellans hillud prosecto confitemini, longe inliter se rem habere
1 Cf. Sen. rgi. 16 edit. Uaase: Deus cum prima fundamenta molis pulcherrimae iaceret et hoc ordiretur quo neque maius quidquam novit natura, nec melius, ut omnia sub ducibus suis irent, quamvis ipse per totum e corpus intenderat, tamen ministros regni sui genuit.' CL sint. 26: N0 intellegis auctoritatem ac maiestatem iudicis tui, rectoris orbis terrarum coelique et deorum omnium dei, a quo Sta numina, quae Singula
adoramus et colimus, SuspenSa Sunt.
2 CL August. 7:9. 3 Serv. ad Aen. 4 638.
26쪽
atque hominum opinio Sit eos enim, qui di appellanlur,
rerum natura eSSe, non sigura deorum.' i Si autem ipse Seneca saepisSime de deiS, qui fere convenire cum deis personalibus identur, non tantummodo de Deo unico loquitur, non poteSt argumento SSe, Lucanum non Stoicum agere quod Semper deOS, SuperOS, numina, plurali numero igitur, commemoret, nulla autem Orma aut corpore iis attributo. Sic ille adversarius nosterficius hac de re refutetur lSed Lucanus saepius illum Iovem Stoicorum, Omnipotentem. Omnium aereatorem plane Stoice assert uno loco enim sere eadem Verba ac patruus adhibet: sinune quoque tanta mari mole crevisset in astrani superum rector preSSisset nubibus undas.' p)Sed etiam alibi Iovem mundi creatorem Oeat isSiVe paren rerum, cum primum insormia regna materiemque rudem, flamma cedente, recepit, fixit in aeternum cauSaS, qua cuncta coercet.' δ)Quod prorsus cum Moctrina Stoica de mundi origine congi iiii ) Seneca autem JOVem appellat omnium conditorem mc rectorem.' Et alii loco Iovem sic
invocat seSaeve parenS, UtraSque Simul partesque ducesque dum nondum meruere, seri.' β)Hic Iuppiter certe est Iuppiter Stoicorum, Sed nonnumquam etiam ille antiquus Iuppiter OlSmpicus in scaenam prodit Itinere enim Catonis per LibSae deserta narrato, t0mplum Iovis Ammonis describiti), Sed Statim quodammodo hunc Iovem, ut alios OlSmpicos, in dubitationsem Vocat, nam Verbi isStat Sortifer istic Iuppit0r,' statim addit hut memorant; ' ipse igitur nescit sed lotus
locus modo inseritur, ut Cato occasionem habeat ad illud clarissimum responsum Labieno dandum, de quo paullo poSt. Imprimis notandum est, ut se invito Stoicum agat,
nam cum dolore et desperatione commotus Olam proVidentiam negat, exclamat ,,Mentimur Iovem regnare.' )Sed aliud otiam dogma Stoicis peculiare apud Lucanum pronuntiatur. Discipuli Zenonis enim putant aliquando eo deos, ovi miniStros, cum conflagratione totius mundi perituros, Ovem Solum immortalem SSe: etiam hac in re igitur Od VerbiS, non reVer Cum
religione vulgari consentiunt ' Lucanus autem bis de
morte deorum agit. Nam illa nocte qua CaeSar, Summo
pericul Solus, parvo navigio Italiam ex Epiro petiit,
Alibi autem Pluto siliciatus dicitur, quod dei nondum
iset rector terrae, quem longa in Saecula torquet mors dilata deum.' Si autem constat tantummodo Stoicos deos mortales informare, ut ex eorum phySica Sequatur etiam neceSSeeSt, perspicuum est nOStrum, his locis quidem StoiSSare. Quo modo mutem cilio locus ubi deos esse omnino negat, accipiendus videatur, supra iam diximus. Quamquam Stoici modo unum deum SSe credebant, toto mundo omnibusque eius partibus insusum tamen, ut magi cum religione vulgari consentire viderentiar,
38:b qui asseverat Solem et lunam et ceteros de0s, et natos et peritur08 8Se Iovem vero aeternum eSSe cf. hilo Aetern m. c. . Orig. c. eis. IV 68. lut des orae. 19. cf. Zelle III. g. 154. 3 Phars V 634 sq. s. Sen. Here. Oet. 11 19: omne pariter
27쪽
-qhio erat a deo natum, nomine ipSius dei nuncupabant, tum autem res ipsa, in qua Vis inust maior aliqua sic appellatur, ut ea ipSa nominetur deus, ut Fides, ut MenS. . . . am omnium rerum quia vis inerat tanta, ut sine de regi non OSSet, ipSa re deorum nomen obtinuit.' λ Etiam apud Lucanum talis dea Stoicorum, ex ideis assumpta, adhibetur. Nam Pompeianis et Caesarianis inter se amicitiam conciliantibus, quo facto postea Petreii iussu illa miserrima clades edita est, poeta versibus sonoris Concordiam invocat: -Nunc deS, aeterno complecten Omnia nexu rerum mixtique salus, Concordia, mundi et sacer orbis amor' )Ε est valde notandum ut poeta huic deae, notioni philosophicae, multo maiorem vim et polentiam altribuat quam Veneri aut Minervae, ibiter, ut supra Memonstravimus, et ieiune commemoratiS, quod rurSu argu
mento St, poetam multo maiorem idem deis Stoicis, quam OlSmpicis habere. Etiam aliam deam in Pharsalia, ipsam loquentem mortalemque adhortantem, indicare debemus Caesar enim ad Rubiconem pervenit, sed etiam tum Italia limi-lom transgredi dubitat, cum se Ingens visa duci atriae trepidantis imago
clara per obscuram voltu maeStissima noctem turrigero canos effundens Vertice crines caesarie lacera, nudisque adstare lacertis,
et gemitu permixta o Iut quo tenditis ultra' quo fertis mea signa viri' Si iure venitis si cives huc usque licet. V )Sed Patria non est se e religione vulgari nec e philosophia mota quin iliam montendere IOSSimuS, iam omnino non ut eam, sed ut seminam Caesari apparere. Ulut res se habet, haec imago ex imaginatione servida Lu
cani ad vim conscientiae illustrandam nata, tantummodo est ornamentum et inventi poetica, neque ullam lucem ad Lucani sententiam de deis assert. Sed sunt alia vestigia philosophiae Stoicae multo magis manifeSta, quae demonStrant poetam illum Iovem tam Saepe commemoratum, Sibi ut Deum universum Stoicorum insormaSSe. Primo autem quam breviSSime Ot- erimus, doctrinam Stoicam de natura Dei exponamus, ut sententia Lucani dilucida fiat. Stoici iam, ut plerisque notum, omnia corporalia habebant, duo autem principia SSe OnStituebant, alterum activum, quod aliquid efficit, το ποιουν, id est animus
divinus omnia penetranS, alterum paSSiVum, το πάσχον,
quod materia vocatur ). Etiam Deum aliquid corporale habebant, ut Seneca his verbis expressit: Quid est deus ' Mens universa. Quid est deus ' quod vides totum et quod non vides. 's Totam naturam igitur Deum habebant, en enim aethera deum dicit aliis autem libris
rationem quandam, per omnem naturam rerum pertinentem, vi divina SSe putat. . . . Cleanthe autem tum
ipsum mundum deum dicit eSSe, tum totius naturae menti atque animo tribuit hoc nomen, tum ultimum et aliissimum atque undique circumsuSum et extremum Omnia cingentem atque complexum ardorem, qui aether nominetur, certissimum deum iudicat.' δ Seneca autem Dei naturam exponens dicit: Vi illum Iovem Vocare mundum' non salieris. JpSe enim St, totum quod Vides,
CL Seneca pist. 65:2 dicunt, ut scis, Stoici nostri, duo esse in rerum natura, ex quibus omnia fiant causam et materiam; materia iacet iners, res ad omnia parata, ce8Satura Si nemo m0vet; causa autem, id est ratio, materiam format et quocunque vult,
28쪽
totus suis partibus indituS, et e Sustinens vi sua. Vis illum naturam vocare Non peccabiS. Si enim, e quo nata Sunt Omnia, cuius Spiritu vivimus.' i)Et latim in mentem veniunt illi versus sergilii, ubi Anchi es in itiferis descendenti silio, Secreta naturae aperiens, eandem doctrinam profitetur. )His igitur praemissis, verba poetae nostri liaci re inspiciamus. De Origine oraculi Delphici disserens, bella abolla de Apolline narrata, quaerit quod numen in illis cavernis, unde exhalationes satidicae Pythiam inspirent, habitet:
quis terram caeli patitur deuS, Omnia cursus aeterni Secreta tenens, mundique suturi ConSciUS, ac populi SeSe proserre paratus contactusque ferens hominum magnuSque OlenSque
sive canit satum, seu quod iubet ille canendo sit satum forsan terris inserta regendis aere libratum vacuo quae Sustinet Orbem totius pars magna Iovis Cirrhaea per antra exit se aetherio trahitur conexa Tonanti.' δ)Quis non videt hanc partem Iovis, insertam terriS, quae sustinet orbem' esse desinitionem notionis Stoica 3 philoSophiae, nempe animae mundi' Hoc loco igitur certe sententia Stoica prolata, alibi otiam apertius hanc doctrinam profitetur. Poeta enim Catonem toto carmine maximis laudibus ad coelum sublatum, quo homine nullum nobiliorem et praestan-
2 Malumus verba ipsa afferre. ut statina in oculos cadant s. Vergil. Aen. VI 724-34 Principio coelum ac terras camposque liquentes lucentemque globum lunae itaniaque astra spiritus intus alit, totamque insuSa per artus mens agitat molem, et magno e corpore miSeet te.
Etiam aliquot versus in Georgicis IV 219-227 ad hanc doctrinam respiciunt CL Sen. Epist 113:22 Arat Phaenom s. init.
itorem sibi ingere potest, ita ut etiam multi putaverint eum revera primas partes in Pharsalia agere, inducit quasi consessionem Stoicam profitentem, quibus versibus nulli sunt nobiliores et clariores, nulli pulchriores in omnibus litteris Latinis Deserta Asricae tranSΠeSSuS,
atques iter faciens ad Iubam, Cato venit ad 'emplum
Iovis Hammonis clarissimum, Labienoque Suadenti, ut oraculum de eventu belli consuleret. Sic respondit: siquid quaeri, Labiene, UbeST . . . . haeremus cuncti Superis, temploque tacente nil agimus nisi sponte dei nec vocibus ullis numen eget dixitque semel nascentibus auctor quidquid scire licet steriles nec legit harenas ut caneret paucis, mersitque hoc pulVere Verum est que dei sedes, ubi terra et pontus et aeret caelum et virtus. Superos quid quaerimus ultra Iuppiter est quodcumque Vide quodcumquem OV eris.' i)Dicet ortasse aliquis his e verbis, quae fundamenta et principia Stoicae de Deo doctrinae continent, certe Catonis sententiam apparere, non tamen Lucani ipSiuS. Si tamen constat poetam per totum carmen illum Catonem ut exemplum hominis sapientis et nobilis, honesti et probi depingere, Sequitur ut a Catone discrepore et dis- Sentire ei fere turpe visum sit iisque versibus modo allatis etiam sententia ipsius poetae Xponatur.
Omnibus igitur nos adducentibus, ut perSURSum habe Num. 40ςtrim i amus Lucanum Stoicum agere, quaeramUS quomodo hoc inde longuat.
congruat cum Odio et ira in deos, cum imprimis Seneca eiu patruuS, Semper et ubique mansuetudinem et clementiam deorum praedicet. Invehitur ille in eos, qui deum liment; deos nemo sanus timet furor est enim metuere Salutaria, nec quisquam amat quos timet. )1 Phars X 566-584 Nonne haec fere eadem ac Senecae Verba, Supra allata sunt cf. g. 35.2 Seneca Benef. IV: 19 1.
29쪽
Αlibi quaerit: quae causa est dis benefaciendi ' Natura. Errat, si quis illos putet nocere nosse. Non possunt.' i Et in universum deus, quem Seneca informat, OmneS homines diligens omnibusque avens, plane convenit cum nobilissima et sexcelsa imagine Dei, quam religio Christiana commendat, et Salis probabile esse videtur Stoicos illis notionibus excelsis, philosophia ipsa a vulgo non comprehensa, multum ad religionem Christianam propagandam valuisse. Sed non hic est locus, hanc quaeStionem enucleare.
Quid igitur Lucanus in deo furens num plane abhorret a doctrina Stoica' liquam dissicultatem haec res
quidem movere potest Semper autem recordandum St, nos minime affirmavisse, nostrum esse philosophum Stoicum, Sed poetam doctrina Zenonis tinctum. In omnibus religionibus autem, imprimis in religione Romanorum, timor quidam deorum quasi inustus videtur. Inde tant- Opere a malis ominibus cavent, inde deos appellanteS, diversis nominibus invocant, ne fortasse deum laedanti Neque Homerus sibi deos homines diligentes informasse Videtur, nusquam amorem dei in homines alseri, sed nulla ratione ingenii aut morum habita, nonnulli mortales deliciae deorum quorumdam sunt. Homines autem deOS metuunt, et saepius conviciantur, nulla vituperatione eius impietatis a poeta addita MenelaOS, . g. XClamat
Philoitios in universum deos crudeles esse dicit, Sic in Odyssea limatum alloculuS
Iam apud Homerum igitur haec notio Graecorum et Romanorum in medium profertur deo timendo eSSe,iluod homines laedere OSSUnt. Etiam Lucano deis e philosophia insormatis, haec notio animo obversari videtur. Cum placido et aequo animore geSta Secum reputat, Semper Stoicum agit sed cum subit risiis imago antiquae libertatis amissae, et memoria omnium calamitatum, quibus post harSalicam pugnam Romani affecti sunt, tum ira acerba Omnem philOSO-phiam Superat atque fugat, neque poeta Se compeSCerepoteSt, qui in deos culpam conserat illius cladis etiam in eo valet illud: naturam furca expellaS, tamen Sque recurret.' Hac in re igitur imprimis ratio est habenda indolis poetae, servidae et vehementis, qui ab imperatorelaeSUS, principatum exsecretur atque nonnumquam indeOS, ut cauSam miseriae, inVehatur. Omnibus igitur perspectis, Lucanus nobi videtur, dei 'ζ' Vulgaribu Sive OlSmpicis reiectis, numina, qualia Stoici Sibi informabant, in animo habuisse, non tamen doctrina Stoica tam imbutus fuisse, quin SaepiuS, et neceSSitate quadam poetica, et suo dolore de libera republica amissa commotUS, deo magis personales eosque SaeVOS et hominibus insensissimos ingeret. Quos deo tamen, quamquam magna potentia praeditos, Lucanus non ipso inter-VenienteS, non ut causam omnia OVentem depingit. Alio capite alia vestigia philosophiae Zenonis Significare in animo est haec hactenus de deis lLiceat autem hoc loco pauca de sabulis in PharSalia Quomodo, Luea- insertis disserere. Saepius poeta aliquam fabulam nli serat. quam in narrationem intexit ad lectorem delectandum, Sed Simul eum commonere videtur ne credat, nam modo
30쪽
isfama est ' haec omnia lacla esset Sic de Peneo dicit: -hunc fama est Stygiis manare paludibiis amnem V )ipse igitur nescit Etiam alibi ' egressione de pallido Tritonide acta, salis aperte dubitationem Ostendit, nam novem versibus bis illud dissidens fama est' adhibot,
idquo horribile dictui de amore deael equo magiso crimen Medeae constare videtur, nam
creditur liorem metuens ' etc. )Aliis sabulis, certamine Antaei et Herculis, ε origine Thebanorum ), bello Gigantum ' narratis, statim lolam rem in dubiationem vocat, cuius rei insigne XemplimaeS narratio Medusae occisae. Primo dixit: -Cur Libycus tantis exundet pestibus aer
sertilis in mortes, aut quid secreta nocenti miscuerit natura Solo, non cura laborque noster scire Valet nisi quod vulgata per orbem fabula pro vera decepit saecula causa. V Τ)Tum procedit causam Xponere, nempe Venenum StilianSe capite Medusae a Perseo occisae. Sed quid me iuvat Seire eam cauSam, Si modo est fabula vulgata, quae Saecula decepit' 'Et alibi traditione an liqua non maiore honore assecla. mur immenso atque inaudito Caesaris circum caStra
Pompeii descripto, triumphans X clamat senunc Vetus Iliacos adtollat sabula muros adscribatque deis: Dagili circumdata testa moenia mirentur refugi Babylonia Parthi. V )Quid censuerit de caerimoniis et sacris antiquis luce clariu ipsius sorbis issicere possumus Galeis et scutis militum Catonis, iter facientium per deseria Asricae, Subit a magno vento replis et per inania coeli latis,
poeta pernovam sententiam Ἀω ancilibus Romanis in medium profert: Illud in externa sorsan longeque remota prodigium tellure fuit delapsusque coelo arma timent gentes, hominumque erepta lacertiSa Superis demissa putant. Sic illa profecto sacrifico cecidere Numae, quae lecta inventus patricia cervice movet spoliaverat Auster aut Borea populos ancilia nostra ferentes.' i)Ilaud scimus an revera iocetur poeta, sed Sati liquet,
Origine ancilium Numae Sic narrata, eum non magnam
fidem sabulis habere, non magis quam deis antiqui et vulgaribus. Quare igitur tales fabulas et deos sabulosos commemorat ' Ipse his verbis respondit:
Invidia annoso qui famam derogat aeVO, qui vates ad vera vocat' t)Ecce vera opinio nostri poetae Non Semper neceSSeeSt meram veritatem tradere, iuvat nonnumquam etiam licia referre Quae causa est cur poeta, quamquam ipse incredulus, tamen saepius tales sabulas de deis in rerum gestarum historiam intexat.
Etiam operae pretium S animadVertere, quomodo Quomodo poeia poeta eo deos epicos abrogato compenSare Studuerit eompenset.
Sine dubio unumquemque Pharsaliam attente perlegentem, pertaeSum S illius exaggerationis atque nimiae eXuberantiae, quae permultis locis Lucanum laedent.
Sunt qui putent hoc imprimis eius ingenio ardenti et ΗiSpaniensi esse tribuendum nobis autem poetae illis narrationibus mirificis et exaggeralis opus suisse videtur ad deos mirabilia acientes compensandos Imprimi duae longae digressiones statim in montem veniunt, libro quinto de oraculo Delphico libro sexto de artibus magiciSSagae cuiusdam Erichthonis. Ille Appius autem, qui oraculum Delphicum sciscitatur, postea in rebu gerendiS