Annales academici

21쪽

se revertitur Philosophia, illo iudice, considerat rationis motum diversosque, quibus ea progreditur, gradus; et ratio hactenus conserri potest cum corporibus viventibus, quod se evolvenda mutatur, nec tamen a se ipsa recedit hactenus vero inter se discrepant, quod nihil aliundo sumit

ratio, sed omnia sua ex se ipsa procreat. Ratio autem, cui res omnes

subiectae sunt, quum sit eadem atque illa, quae in nobis cogitat, in promptu est, qui fiat, ut Philosophus hac bene usus scientiam consequatur. Rerum enim dialecticam methodus philosophandi dialectica imitatur. Ab

eo, quod non cogitari non potest, initio sumto, pergit ad notionem contrariam prioremque negantem negationis denique negatione prior, sed nunc amplificata, restituitur. otione enim, quae ex priore orta est, cum hac collata, apparet ambas esse partes tertiae utramque sublimiori, quam vocant, unitate complectentia. Ad hunc modum rationis purae partes, neque logicae tantum categoriae, sed naturae etiam mentisque in lucem vocantur. Fatetur sane haec Philosophia ad omnia cognoscenda usum rationis non sussicere; obstare enim praeter alia quod multa accidant fortuito neque eo procedit arrogantiae, ut contendat, Philosophum, si experientia caruisset, verum nihilominus deprehensurum fuisse sed quoniam τὰ δντως -τα sunt Ovτὰ et τὰ νοητὰ vicissim ντως -τα, ea, quae revera sunt et ex ratione manarunt absoluta, se produnt Philosopho, rationis viam i. e. methodum dialecticam vereque speculativam sequenti. HEGELII auctoritatem extra Germaniam pauci, Germanorum satis multi secuti sunt: sed inter hos quoque nactus est adversarios, qui luculenter demonstrarent, viam, quam isse rationi tribueret, sanae rationi adversam esse quae autem dialecticae suae adscriberet aliunde osse derivata Admiranda profecto sui HEGELII sagacitas, multisque rebus lucem attulit; sed hoc non methodo debetur ab illo inventae aut emendatae, verum ingenio illius doctrinaeque insigni. Philosophia tamen eius documento suit, eum, qui hac via verum investigare studeat, oleum et operam perdere. At sunt, qui etsi perspiciunt, absolutam, quae se iactat, philosophiam promissa sua non solvere, adduci tamen vix possint ut sateantur, experientiam minis scientiae unicum esse sontem. Et summo quidem iure id negarent, si omnia, quae experientiae tribuimus, ex sensuum repeteremus perceptione. Constat enim notitiam nobis inesse talium quoque rerum, 2.

22쪽

quae sensus movere prorsus nequeant. Verumtamen hoc etiam certissimum est, notitiam illam, quamquam non ex sensuum perceptione oriundam, non sola mentis exstitisse actione. Cognoscendi materiem praebuit ipsa mentis natura, quam conscientiae intuemur oculis. Nulli corporis sensus mentis actiones nobis monstrant: sed ipsa eas mens percipit et interiori experientia cognoscit.

Sed missis his, quos vocis ambiguitas decepit, restant alii iique a philosophia postremum memorata alieni, qui tamen, ne religio aliquid detrimenti

capiat, experientiam omnis scientiae sontem esse unicum confiteri gravantur. Existimant enim, nec sane iniuria, nisi aliqua mentibus insit Dei notitia, nullam esse religionem vere sic dictam, nec spem immortalitatis satis esse firmam, si qualis animi sit natura penitus nos lateat in experientia autem hic parum esse praesidii. Hi igitur aut statuere coguntur omnem, quam habeant, rerum divinarum notitiam ab una singulari Dei prosectam esse patefactione, aut assentiri quodammodo iis, a quibus hac in re ipsi dissentiunt. Si autem constat sine rerum externarum internarumve perceptione percipi omnino nihil fieri non potest, quin intelligamus, multa, quae haud paucis satis aperta videantur, tenebris esse abscondita, nostraeque de his rebus persuasioni scientiae nomen non congruere. Alia rursus revera tam sunt perspicua, ut sine ullo negotio ea cognoscamus et reperiamus nostra de illis iudicia esse vera. t quaenam cogitationes vel nuntiationes per se satis sunt certae Eae tantum, quae analyticae in scholis vocantur. Et quaesiam nulla aliena indigent ope, ut salsae esse arguantur Quae secum aperte pugnantia coniungunt. Per se autem, sive sola cogitatione, nihil nobis cognitum est, nisi quod axiomata, quae proprie et vere dicuntur, continent, aut quae inde sequuntur. Cetera vel notissima, et de quibus nemo, nisi insanus, dubitare potest, sine ulla exceptione uni experientiae debemus magistrae. Cur autem re essiciant id quod cernimus, non vero alia orinia, illud nos penitus ignorare confitendum est. Futura cogitando praecipimus sed quorum nulla est experientia, eorum nulla est certa prO- visio. Disciplinae physicae multorum industria et ingenio mirifice sunt excultae incrementa autem, quae cepere, diligenti naturae investigatione

parta sum omnia.

Neque alia disciplinarum moralium ratio est Concedo has non adeo

23쪽

non pari passu progressae sint. Disciplinae autem, quae inquirunt in animi humani naturam, quae tractant quaestiones de iusto bono, pulchro, vel de hominum societate, unde prosectae sunt, nisi ex iis, quae animo humano perscrutando cognoscimus In his disquirendis et necessitatem agnoscimus, qua in cogitando, volendo, agendo constricti sumus, et normam, ad quam ultro cogitationes nostras et sacta ipsi exigimus. Sed quae nostra sunt, quae sunt veluti sons omnium, quibus in nobis excolendis rebusque agendis utimur, haec ipsa, quamvis non extrinsecus nobis obiiciuntur neque sensus nostros assiciunt, mente tamen eorum sibi conscia percipiuntur. In sententiam de cognitionis humanae origine, quam paucis complexi sumus, non convenit Sensualismi nomen. Huic enim quidquid mens volvit ex sensuum perceptione ortum videtur. Neque Empiris mi convenit appellatio. Nam quamvis is vera est nostra sententia, ea tantum,

quae offeruntur homini, ab illo cognosci possint, vetat tamen illa in experientia veritatis quaeri iudicium. Quod qui secerunt, ii, ut speculativae methodi vitarent' errorem, in contrarium mihi incidisse videntur, et quae rationis sunt ad experientiam retulisse. Sed paulo accuratius iam videndum est, quinam experientiae fines sint constituendi. Qua quidem in re ANTII, qui in primis hunc locum illustravit, ratio est habenda. Philosophiae theoreticae ANTII mentione iniecta prae ceteris menti

obversari solet decretum, res ipsas homini prorsus esse absconditas nullamque esse scientiam theoreticam nisi τῶν φαινομένων Argumenta, quibus in hac re usus est, sexcenties sunt reprobata atque etiam resutata. Et sane, si in hanc sententiam eundum esset, simul confiteri deberemus, neminem umquam scire posse, an veri aliquid perceperit. Sin autem hoc sciri nequit, frustra etiam laboret necesse est is, qui in cognitionis natura et origine explicanda operam collocaverit neque ANTIUS ipse sperare potuit, se certi aliquid reperturum fuisse. Eorum vero, quae praecepit de partibus menti humanae in omni cognitione tribuendis, longe alia est ratio. Iam pridem perspectum fuerat sensibus non percipi res ipsas, sed ea percipere animum, quae vi sensuum rerumque consociata gignantur. Sensus autem quum moventur, accipimus aliena, sed ubi rerum notitiam comparamus ipsi in actione versamur res singulae ne leviter quidem

24쪽

14 I. m. STUFFKEN percipi possunt, nisi mentis ad hoc opera adhibita. ovetur animus eas a contiguis discemens earumque partes et proprietates cogitatione comprehendens. In hoc animi motu temporis spatiique nascuntur notiones. Fieri enim non potest, ut motum cogitet animus, qui has, quas ANTIus visionis formas nominavit, ex sinu suo proserat. Quod non ita intelligendum est, ac si quod hilosophus acutissimus voluit, de suo rebus tribuat, quod illis deest, sed mentis actione percipi, quod e sensibus peti nequeat. Idem dicendum est de iis, quae categoriae appellari solent et normae sunt quaedam, ad quas res animo oblatas exigimus et inter se distinguimus, et quaedam quasi vincula, quibus eas inter se colligamus. am hae quoque ita nobis sunt propriae, ut a rebus non sint alienae. enti sunt

rebusque communes, atque hac communitate fit, ut res non sensus tantum

assiciant, sed intelligi possint. Similia enim, ut veteri in proverbio est,

similibus cognoscuntur. Nisi enim statuere velimus cum nonnullis superioris seculi philosophis, omnem nostrae mentis actionem constare sensatione, quam vocabant, aut primigenia aut transformata, et cogitandi ac sentiendi negotia eodem plane redire, concedendum est, menti praeter sensus alia cognitionis adiumenta esse. Sed nulla sunt praeter ipsam cogitandi vim, quae emitur in rebus ope categoriarum digerendis copulandisque. Quod quidem ad causae categoriam attinet, iam suIus ostendit, rem alteram altera fici sensu non comprehendi. Et re paulo accuratius perpensa intellectu sacile est, res mutandi essiciendique vim in sensus non cadere. Ad naturae αγgnoscendae viam illi ducunt, sed in rerum natura

nullas agnosceremus causas, nisi ipsi essemus auctores sive causae nostrarum

cogitationum, huiusque rei haberemus conscientiam. Ut alia, sic quod huic notioni subest, in nobismet ipsis inventum, ad naturae explicationem traducimus. Non igitur ab omni parte verum est, quod a multis praedicari

solet, omnes nostras de natura cogitationes ex sensuum manare sonis.

Confessi sumus, quae in animo deprehendantur non ab omni experientia esse remota. Sed cogitandi cognoscendique subsidia, quae in nosmet ipsos introspicientes invenimus, non habitus sunt aut affectus animi, sed actiones. ens sua agit, materiamque suggestam disponit et variis modis connectit. Mentis autem actioni res, quae percipitur, dat occasionem,

25쪽

sed neque actionis, neque legum, ex mentis ipsius natura exortarum, quibus est adstricta, veluti mater est. Certissimum quidem est nos harum legum esse ignaros, nullasque categoriarum e gere posse notiones, priusquam ad cogitationem nostram animum attenderimus. Verum quemadmodum cetera nostra non tum demum existunt, quum eorum fimus conscii, ita

nequo illi animi motus inter se diversi, quibus res comprehendimus atque intelligimus. Ut igitur ille in errore versatur, qui se ex nudis mentis conceptibus

doctrinae corpus effecturum sperat, quum antitheseos syntheseosque via procedens, nihil agit aliud, quam ut revocet seposita, quae memoriae infixa haeserant, sic, si quid video, is quoque sallitur, qui supra commemorata intelligendi instrumenta ex sensuum visis nata et a rebus distincta sive abstracta esse putat. Non negandum est eadem via notiones categoricas atque abas informari sed utrarumque diversa est materia. Harum materia ipsa est cogitatio, seu mentis actio materiam undecunque ortam digerentis cognitionemque inde Mesentis.

Distingui solebat inter disciplinas empiricas et rationales Dialecticam

qui sequuntur methodum, ea, quae vere sint, una ratione cognosci

existimant. Sed rursus empiricae methodi patroni nimii mihi videntur, quum experientiam disciplinarum etiam, quae formale dicuntur, unicum esse sontem contendunt. athematicam illi subiiciunt Physicae. Et Geometria quidem Physicae pars hactenus dici potest, quod tractat quae onmibus

corporibus sunt communia. Sed quamquam, ut figuram vel spatium cogitemus, nulla experientia opus est, inde tamen haud pauci harum rerum notionem natam esse arbitrantur. Sed si vel hoc largiamur, tenendum est eorum, quae sensibus percipiuntur, in disciplina ipsa excolenda nullum esse vim Inventa eius, uti ab una mentia cogitatione orta sunt, sic nulla adhibita experientia vera esse demonstrantur. Fatendum est,athematicos corporum simulacra in animo praesentia contemplari, ae in usetiam sunt, quae nulli rerum observationi, sed soli Amntur cogitationi, quae hic praecedit, dum sequitur contemplatio. idem, quibus nos opponimus, contendere solent, omnia, quae axiomatibus nuncientur, non ex

unius mentis unctione provenire, sed experientiam sontem habere unde emanent idque emi putant hoc argumento, quod multi eorum sunt inscii.

26쪽

36 I. m. STUFFKENAt pauciores non sunt, qui cogitandi leges, quibus omnes parent homines, quasque mentis proprias esse haud facile quis negaverit, plane ignorent. Sed id quoque demus, experientiae deberi quae axiomatibus contineantur;

inde autem eorum veritatem probari peraegandum est. Veritatum nece sariarum nomine ab illis, quae usu cognoscuntur, non sine causa seiuncta sunt. Incurrit quidem haec distinctio in reprehensionem nonnullorum dicentium, naturae leges experientia cognitas non minus necessaria esse habendas. Sed sic vocabulis luditur. ecesse est duo tertio aequalia inter se esse aequalia, aequalesque causas aequales habere effectus necesse est etiam magnetem attrahere serrum. At ita duo memoramus genera, quae multum inter se differunt illud perspicimus, hoc non item. Quare magne ferrum attrahat ignoramus rem ita se habere experientia tantum didicimus quasi caruissemus, non videremus a vero nos aberraturos, si magneti hanc

attrahendi vim denegaremus. Simulatque autem hoc sensibus est perceptum, non possumus dubitare, quin omnibus eiusdem generis lapidibus idem commune sit. Quid ita Quoniam intelligimus cogitationem, aequales causas inaequales habere effectus, non minus absurdam esse, quam quidquam sibi ipsum esse dissimile quod sane experientiae tribui nequit. Praeterea sola rerum contemplatione, quid sit actumque sit, non quid futurum sit, mens assequitur. At mihi occurrere video, qui dicat, ex uno omnia huic aequalia cognosci posse. Rectissime. Si autem rogatus, quare

ex uno de ceteris constet, nunc quoque experientiam causaris, nonne vides

in orbem te circumagi et rationem afferre nullam Experientiae igitur tribuamus quod est experientiae, sed rationi quod est rationis. Longe abest ut negem, saepe rationi esse adscripta, quae aliunde petiis essent; sed restant, quae summo iure ei reseruntur accepta illa dico, quae ita probari possunt, ut demonstretur contrarium ne posse quidem Vere cogitari. His et his quidem solis veritatum necessariarum convenit appellatio. Qui autem putat, experientiam eorum quoque esse matrem, statuat ille necesse est, eidem ipsam quoque cogitandi facultatem deberi. Si vera sunt, quae in medium attuli, existimandum est, omnem cognitionis materiem oriundam esse ex sensuum pereeptione animique -- scientia, formam autem ita nobis esse adscribendam, non ut rebus obtrudamus, quae ab iis aliena sunt, sed ut vi mentis naturali concipiamus,

27쪽

quae ad res intelligendas et ad internam earum naturam cognoscendam requiruntur, at sensuum aptum superant. Α vero aberrant, qui disciplinas ab experientia prosectas satis certas esse negant multa enim ita

demonstrant illae, ut nihil desit ad fidem faciendam. Atqui utuntur in

hac re non solum sensuum visis, sed rationis etiam decretis. Quae autem ad res explicandas assumunt ex iis, quae sensibus accepta sunt, illa cognitionis principia ipsa sunt obscura quod sateatur necesse est quicunque tenet non modo, sed perspectum habet quid sit, cuiusvis rerum scientiae experientiam esse magistram. Longe autem abest, ut verae rerum cognoscendarum rationes omnes iam sint repertae. Saepissime quid fiat percipimus, sed causam ignoramus. Hominum industria et sagacitas disciplinas praesertim physicas mirum in modum excoluit et amplificavit sed multis in clarissimam lucem collocatis multo plura adhuc in tenebris iacent. Qui igitur non acquiescit in quibusdam scientiae partibus et tanquam fragmentis, sed omnium rerum cohaerentiam veraque earum principia cognoscere cupit, hic experientiae fines egredi cogitur. Α analogiam quidem eorum, quae bene cognita habet, iudicium seri de ceteris ae causarum scientia, ubi explorationis earum periclitandae copia non est, plerumque nihil aliud est quam coniectura sive hyposthesis, quam veram esse liquido demonstrari nequit. Notissimum est a viris summo ingenio praeditis excogitata esse, quae rerum inter se diversissimarum ita reddant rationem, ut veras earum causas repertas esse credendum sit. Sed hypothesium, quibus utendum est, aliae, etsi fortasse non minus verae, luculenter probari non possunt Et sive eiusmodi sunt, ut pro certis haberi mereantur, sive talea, ut supersit dubitandi locus, non inductione legitima, sed ratione non omnino solida nituntur Hypothesibus qui utatur, manifestum est eum non prorsus obtemperare praecepto, nihil pro certo habendum esse, nisi quod experientia constet.

In antiquis Philosophis suere, qui contenderent sapientem numquam opinari. Et prosecto Deus haud opinatur, sed ne sapientissimus quidem mortalium ab opinione abstinere potest hactenus autem differt ab insipiente, quod cognitionem valde imperfectam vere ita dictae scientiae non aequiparat, nec coniecturas, ne verisimillima quidem, cum iis confundit, quae per se sunt eris aut firmis argumentis probata. Sed sapientiae studiosus non

28쪽

18 I. R STUFFΚΕNooercendus est penitus intra limite exactae, quae diuitur, Mentiae. Quod si fieri posset, parum prodesset: nam vita altatis rellatia ille eo uel potest, ubi deprehendat, quae antea inventia lumen afferant. Qui autem persectius quid appetit quam scientiae partes experientiae ορο consequendas,

hic aliam viam, quam parum reser utrum peculativam appellea an alio vocabulo designea, ingrediatur necesse est. Rerum genera, proprietates, magnitudinea, coniunctione disiunctionesque et omino mutatione experientia cognoscuntur: at non ostendit illa, quid ait quod rebus visu, tactu, auditu perceptis, materiaeque nomen gerentibus, ubi tum ait Matri conscientia compertum est nobis, quid agat animus, quaeque esus sint

affectiones ae non item, quid sit illud quod cogitat, sentit, decemit. Quae autem disciplinis mathematicia, phyalaia, ethies subiectae sunt notiones

temporis, spatii, motus, virium, atomorum, iusti ac boni, necessarii et contingentis et id genus aliae, utrum nulla excepta originem debeant experientiae, an partim ex mente ipsa depromptae sint, in eontroversia est: hoc autem dubio vacat, earum naturam experientia non explicari. Verum dicet sonare aliquis, ae illarum naturam non curare, sed ea tantum quaerere, quae experientia constare possint, aut ex his certa ratione eonsequantur. Nec dissilendum eat haud ita magno numero esse homines, qui amurata talium rerum exploratione delectentur. Eorum tamen, qui hanc quaestionem, metaphyticam scilicet, contemnunt, nonnulli imprudenter incidunt in opiniones metaphysicas, sed nulla ratione nitentes. Qui autem philosopha gaudent natura sponte sua impelluntur ad talia exploranda. Quamquam de naturae studio aliter censent quam PLATO, id tamen eum eo maxime agunt, ut non solum cognoscant adspectabilia et leges, quibus haec obtemperant, sed praesertim, quid vere ait et quaenam iis, quae sentibus monstrantur, sint subiecta. Non latet eos, haec non ita posse cognosci, ut nulla supersit dubitandi causa: at propterea illa non intacta relinquenda mae existimanti latita eorum animi philosophia vetat eos a

philosophando desistere. In primis quaeatio de summo omnium rerum principio ad Philosophiam pertinet etsi agitatur etiam inter illos, qui ueterum Philosophiam parum curanti Quod quidem mirandum non est. Anima enim humanus natura sua ita omparatus eat, ut tendat ad Deum, atque hae propentio in

29쪽

homine augetur, quum sentiat se non solum pendere a multis rebus extra suam potestatem positis, sed etiam legibus teneri, ad quarum normam vitam actionesque instituat. Propagatur hae Dei eogitatio per societates

religionis ommunione iunctas, quae persuasionem, esse Deum, mundi conditorem, rerum humanarum gubernatorem, summum legislatorem iudi-oemque aequissimum, omniumque omnino bonorum largitorem, tenerae

iuventuti instillant et apud homines aetate provectiores confirmant, tum oratione, tum ritibus sacris ad Deum colendum institutis Adiungitur de Deo rebusque divinis doctrina quaedam, me, etsi agit de eo, quo maius cogitari nequit, haud magis tamen ab uno veri solentiaeque amore originem ducit, quam vulgari de Deo rebusque divinis pers aio. Sed nec Theologiae pars, quae ad Philosophiam pertinet, eandem veri investigandi viam

aequitur, a ceterae disciplinae. Hae a singulis rebus accurate consideratis initio capto ad generaliora lento gradu procedunt illa ingentem rerum multitudinem, nondum satis cognitam, uno quasi impetu transsiliens, rerum omnium principium animo contemplari properat. Quamvis autem via ac

ratio, qua ceterae dimiplinae inventae et excultae sunt, differat ab ea, quam inierunt homines ad Deum agnoscendum et quantum fieri posset cognoscendum , habent tamen aliquid similitudinis. Illae, quum res naturales humanasque interpretari conantur et in primas inquirunt causas, tales etiam admittere inuntur, quarum veritas non ita demonstrari potest, ut nullum mitradicendi se prodat argumentum Theologia a religione pro- laeta persectimimum nullisque limitibus circumaeriptum rerum omnium

auctorem mente Maequi annititur. Non dimouerimur est uitelleetu, statuta eius non ita confirmari posse atque illa quae ab experientia vulgari propius absunt. Fieri neque, ut ullus nun talium ea scientiam habeat vere ita dictam ed aliis etiam disciplinis usu venit, ut quae in iis sunt summa, demonstrationem non aptanti Illi autem, qui diaeiplinis Multi sunt, quidquid primum eos induxit ad Deum motandum agnomendumque, id

maxime student, ut de rerum viximum conditore et gubematore sontentiam aequirunt cum rerum, quia a uitium acientia oohaerentem. Sunt tamen

inter viro ingenii doctrinaequa laude florentes, qui palam profiteantur,

30쪽

alterutra parte discedant. Hos reperies praesertim inter experientiae patronos acerrimos. Sed quamquam ceterum nimii fortasse sunt in experientia iam danda, hac tamen in re debitam ei denegant fidem. Ita vero eam observare oportet, ut nihil, quod ei adversetur, pro vero amplectamur nec minus ea, quae experientia respuit, spemamus, quam quae sibi ipsa contraria esse perspicimus. Hoc tantum caveamus, ne ea, quae experientiae ope revera cognita sunt, confundamus cum iis, quae ab ea ducta esse creduntur, sed aliunde prosecta sunt, partimque nihil habent, quod experientia docere possit. Nec quod intelligere non possumus propterea tale esse opinemur, ut aut non sit aut fieri nequeat. Itaque de Deo rebusque divinis teneamus, quae, quamvis superent quidquid naturam et nosmet ipsos perscrutantes didicimus, his tamen non adversantur, et aesentiae experientia partae non impedimento unt, sed complemento. Ad alteram Moedo fata partem e mimoraturus ea, quae hoc anno

Academia laeta tristisque acciderunt. Facere non possum, quin primum gratule Regi augustissimo, cui comtigit filii dilectissimi Principis Mausiae, videre diem natalem duodevio simum, gratoque re tere animo, regni haeredem ad eam pervenisae aetatem, quae aditum ei faciat ad rempublicam capessendam. Laetus dies fuit ille toti patriae, optima quaevis de iuvene generosissimo speranti, inque prima patriae urbe multisque aliis locis magno apparatu celebratus. Qua quidem in re si aliis suimus inseriores, nullis mundi eam volumus in iussio erga Ρrincipem, Patremque eius augustissimum et gentem omnino Arauataeam. Μagno duximus honori, Regi, filium carissimum bona disciplina edueari optimisque artibus instrui volenti, nihil melius esse visum, quam eum, curae traditum viri et generis et animi praesertim nobilitate conspicui, hue mittere, qui et ab aliis viris doctis et a nonnullis Academiae nostrae rosessoribus doctrina institueretur. Multorum ex illustrissima sua gente exemplum secutus, ante hos duos annos Princeps Regius albo vium academicorum est inscriptus: ibi autem suos devinxit Haerepturis ingenii