장음표시 사용
151쪽
S. D. Cum primum accepi, tuum de Xiphia Carmen amplissimis honoribus et praemio apud Belgas suisse decoratum 1), equidem maxima Sum assectus v0luptate, quod ea domum Italiae laus h0dieque conflaret, quam
Superi0re memoria Sannagarus, Flaminius, Fracastorus aliique tuerentur. Quum aulem per litteras animum meum libi testatum voluissem, tu eximia h0noris et v0luntatis tuae significatione 2) ita me devinxisti, ut ex
eo tempore te semper in oculis serrem. Nunc vero ut aliqu0d tandem exstaret testimonium amoris in te mei, constitui perbrevem hunc Commentarium de litteris latinis ad te mittere, quem nuper c0ncinnavi, quo faciliorem subalpinis adolescentibus viam ad latinam el0quentiam munirem. Sed antequam venio ad res romanas, haud ingratum tibi fortasse continget, me pδUciS narrare, quibuSnam casibus, post renatas litteras, eloquentiae
disciplina apud nos fuerit iactata. Iam primum ineunte saeculo quint0decim0 3) quum. Ludovicus ab Achaia, annuente imperat0re Sigismundo,
1ὶ Xiphias, Carmen Didaei Vitrioli, Amstelodami sumptibus Instituti Belgici excusum, typis C. L. Spin et silii apud
Ioannem Mulier, an . 1845. 2ὶ Didaci Vitrioli Epistola ad Thomam Vallaurium ... Neapoli. ex typis Fibrenianis, 184 , in-8'. 3) Λnno MccccxII. - V. Fasti della R. casa di Suo Oia edella Monarchia descritii da Tommaso Vallauri. e corredatia incisioni eseouite da valenti artisti sui disestni ut G. Zino. Torino, G. P0mba, e Comp. 1845, in 8', a pag. 41 e Seg.
152쪽
Taurinense Athenae uin apstruisset. atque adhibitis exteris i locioribus gentis mores emollire eSSet aggreSSus , litteris etiam politioribus palaestra patuit, a qua . Veluti a fonte, humanitatis rivuli in omnes su halpinae ditionis partes manarent. At quemadmodum fieri c0n Suevit, n stri homines propulsandis belli periculis unico tu lenti, militaria studia quam mansueti 0res artes malebant. Qua propter otiamsi circa illa tempora. aut paullo posteriore mem0ria nonnulli apud nos enumerarentur litteris graecis iuxta ac latinis eruditi ); altamen hi pauci admodum fuerunt. neque litterarum cultus tam late patuit, ut civitas a bellandi studiis ad urbanitatem quamdam videretur tradu id. Iuris prudentia postmodum prae caeteris doctrinis a nostris excoli coepta est, qua nimirum ad honores p0tissimum niterentur. Itaque maxima copia iuris interpretum apud Subalpinos pr0venit, qui ingenii acumen In aliorum sententiis dispiciendis ostentarent. At in illorum operibus orati0nis nitor desiderabatur; plane ut eloquentiae studia c0nticescere apud nos viderentur. Neque id aliter fieri poterat. Quo enim pacto ad excultam elegantiam adsurgerent maiores nostri Unus videlicet, idemque ignoti sa0pse n0 minis doctor, graecas. latinas atque italicas litteras in TaurinenSi Archigymnasio prostebatur, in cuius disciplinam perpauci omnino convenirent. Quum vero alter postea, labentibus anni S, accessisset, ita docentium vices suerunt divisae, ut unus oratores, poetas alter quo lannis interpretaretur.
Ita se habebant in Subalpinis studia humanitatis et litterarum saeculo xVI, quum Emmanuel Philibertus , Allobr0gum Dux, profligatis Gallis ad Augustam Vero- manduorum 2), regiones nostras ab externo dominatu
1ὶ Huiusmbdi fuerunt Petrus Cara, Hubertinus Clericus. Domitius Macaneus. Coelius Secundus Curio, Paulus Cerratus V. VALLAGRI, Storia delia Poesia in Pie monte, Torino. Chirio e Mina, 184 l. ln-M, TOm. I, pag. 66, 82 e Seg., IIS B
153쪽
liberavit, quo triginta iam serme ann0s premerentur. Juum prudentissimus hic Princeps, militiae pariter ac domi clarus, omne disciplinarum genus vellet instaurare, quae, saeviente bell0, iam dest0ruerant, doctissimos undique viros, maximis prop0Sitis praemiis ornamentisque, ad doeendum invitavit 13. His adnumerandus est prae-ssirtim CSnthius ille Giraldius, Ferrariensis, humaniorum litterarum doctor, cuius ingenii et praeclarae eruditi
nis complura exstant monumenta. Et ne graeco etiam
sermoni suus deesset honor, Theodorus Rhendius, domo Chius, fuit arcessitus, 'ui omnium aetatis Suae graecarum litterarum peritissimus haberetur 2). Nunquam antea profecto Subalpinorum expolitioni laminsigniter prospectum suerat; iamque omnes, qui aliquid de litteris poterant iudicare, cives nostros n0n minus quam bello, pacis artibus clar0s aliquando laturos consuebant. Sed fortuna subito h0norum Spes intercepit. Quum enim Calvinianorum d0ctrina si nilimas iam regi0nos in secisset, Emmanuel Philibortus verilus, ne sorte in nostras etiam irrumperet, nihil antiquius habuit, quam ut viros pietate insignes adv0caret, quorum opera patrum religio incolumis servaretur; hisque munus ollam demandavit subalpinae sobolis iis artibus la mandae, quae ad humani latem pertinent. Balus vero, litterariam hanc palaestram satis esse ad civitatem e colendam, latinae atque ii alicae eloquentiae sch0lam ex Athenaeo sustulit, et Giraldium, qui hasce partes strenue sustineret, dimisit 3). Quo factum est, ut nostris ad0lescentibus aditus quidem ad litteras non intercluderetur; sed ex ea disciplina, quae in privatis sodalium religi OS0rum aedibus erat retrusa, iam illa commoda in universam gentem non proficiscerentur, quae antea ex publica eloquentiae schola profluxissent. Restabant graecae litterae , quae , uti supra mem0ravi. a Theodoro
154쪽
Rhendio cum laude traderentur. At paullo post eae temporum difficultates supervenerunt, ut h0c qu0que magisterium, veluti Supervacaneum, ex Athenaeo arceretur. Rem pene incredibilem narro, cui segnior Subalpinorum in litteris progressus acceptus est reserendus. Nimirum per ducent0s et amplius ann0s illa artium regina el0quentia in Athenaeo Taurinensi penitus obmutuit. Tune videlicet illae opinionum perversitateS Ortae Sunt, quae Saeculo xviI ilalicas litteras vitiarunt. Forte etiam accidit, ut inonstrosum illud Marinii ingenium per id tempus in haec loca adventaret, eiusque vitia h0mines n0stros, veluti tabes, invaderent l). Quum autem in Λlhenae0 desideraretur eloquentiae d0ct0r, cuius auctoritas in litteris valeret nullus iam acerrimi iudicii vir deerrantes ad rectum tramitem revocabat. Quapropter Subalpinorum litterae penitus pessumdatae; atque illa scriptorum portenta exstiterunt, qui ea tempestate ad coelum t0llebantur, nunc vero risum cum indignatione excitare conSueverunt. Hactenus narratis si addantur externa bella, quibus identidem maiores nostri amictarentur, et interna dissidia, quae publicam rem misero labefactarent, nemini profecto mirum videbitur. hominibus nostris ad eam diem non licuisse cum reliquis gentibus de litterarum gloria in contentionem Venire. Illuxit tandem saeculum xvHI; quumque Victorius Amadeus, huiusce nominis secundus, post foedus telum Traiecti ad Rhenum 2 pacem Subalpinis attulisset, omnes curas et cogitationes suas c0nvertit ad provoliendam civium humanitatem. Tunc enimvstro, ex prudenti S-Simorum virorum c0nsilio, optimas leges sanxit liberaliori hus disciplinis lavendis; quodque caput est, peritisSimos uniuscuiusque scientiae viros allexit, quorum doctrina in civitato expolienda uteretur 33. Tunc videlicet hu-
155쪽
maniorum litterarum institutiones in Athenaeum tandem suerunt revocatae. Et primo quidem Bernardus Laula, ne-np0litanus, homo sane in graecis et latinis litteris probatus et nobilis ); mox Dominicus Regulottius, r0munus ;tum Hieron rinus Talia gucchius et Ι0sephus Burtolus, prior quidem Mutina, alter vero Patavio fuerunt acciti, quibus o loquentiae tradendae munus permitteretur. Id ter quos Tali agiacchius praesertim et Buriolus egregie de Suhalpinorum studiis meriti sunt. Namque Mutinensis italicarum litterarum cultum primus impense flavit, quae antea negligerentur; atque optimis propositis exemplaribus, nostrorum aures italici serm0nis venustati assue-lecit. Patavinus autem , eximia eruditi0ne praeclarus , hoe in primis est laudandus, quod disciplinae litterarum ampliores quam antea sines esse voluit. Siquidem duo, uti nuper aiebam, suerunt ea tempestate eloquentiae d0ctores in Taurinensi Academia, quos studiosi per triennium audirent. Ad doctorem qui latinam eloquenliam prosito retur, pertinebat agere qu0tannis de orat0ria institutione, optim0s Script0res latin0s expendere, atque alios aliis comp0nere. Illius vero, qui italicam eloquentiam traderet, praecipuum munus suit poeticam Aristotelis , graecos italosque scriptores interpretari. Bariolus, quem non toleret, quantum incommodi ex hac studi 0rum ration o proficisceretur, ostendit 2), male agi cum et quentiae alumnis, qui trium annorum spatio eadem se in per d0cerentur. Cur autem, aiebat, ex politiorum littorarum instituti0nibus expungi artem criticam, votoris et recentioris aevi hist0riam , tum civilem, tum litterariam, inscriptiones, n0mismata, aliaque id genus, qua o turpe sit virum ign0rare, qui litterarum curriculum sit emensus' duapropter rei litterariae moderatores enixe hortabatur, ut, disciplina immutata, eloquentia0 studiosis commodius con Sulerent.
si in I . Bernardi Amireae Lamae, neapolitani, eloquentiae pr lassoris in Academia Taurinensi, Orationes inovem). Aug. Taurinorum, 1728, in V plec. φὶ Storia cit. VOl. lII, cap. 6, pag. 128 e Seg.
156쪽
Nescio quo litterarum salo, quae pr0posuisset Bariolus publica auctoritate confirmata non fuerunt. Nihilominus saniorem hanc rati0nem in docendo ipse Secutus, eloquentiae scholam aliquantulum erexit, ex qua egregii sano viri prodierunt. Professor Palavinus Carolum De-ninam si in ad historiae studium praesertim excitavit. Hic Teni vellium edocuit, ex cuius disciplina exstitit Carolus Botta, qui memoria n0stra historiae principatum Subalpinis usseruit. Quare verissime de Denina scripsit Carolus Boucheronus 2): e Primus d0ctrinae Suae alumn0sa verb0rum angustiis in medias res deduxit: primus historiam uberius audentiusque tractavit. 3 Nemo autem inficiabitur, Denti m. praestantissimum 0mnium habendum esse, qui usque ad illa tempora el0quentiam in Taurinensi Archigymnasio tradidissent. Siquidem ace rimo ingenio donatus, idem quo laboris pallentissimus , illam sibi doctrinam comparaxit, ex qua Sententiarum et verb0rum copia ossiorescit. Hoc autem se t0lum litteris abdiderat, quod in animum sibi induxisset, virum, qui antiquitati unice deditus recentiora negligeret, ineptum eloquentiae magistrum lare; e c0ntrario ex eiuS schola, qui Italorum litteris leviter linclus atque a veterum doctrina vacuus, elegantioribus dicti0nibus et sententiolis aucupandis omnino esset intentus. ieiun0s h0mines exstituros, qui verborum lasciviis c0ntenti ad germanam
eloquentiam nunquam BSSurgant.
Quum igitur Bartolus, eiusque sectator Denina, ute que doctissimus, optimam disciplinam in Subalpinos intulisSent, caSlior ex illo tempore fluxit nostrorum oratio: multi eniluerunt in expolita latinitate diserti, in littoris etiam graecis non mediocriter versati. Atque ut caeloros omittam, st0ruerunt illa tempestate Iosephus Barettim se
Iin Carolus Denina a Revello apud salutienses, obiit annos
natus duos et octoginta, idib. decembr. , anno MDcccxIII. V. Stor. cit. Vol. III, cap. 10, pag 197 e Seg.
2ὶ Boucheroni de Thoma Valperga Calusio. Taurini, t823 '
157쪽
AI serius, . qui ilalicae JIeIp0imenes vindex, veterum tragicorum gl0riam est conSecutuS. Hisce litterarum ornamentis fulgebat natio subalpina; quum exeunte saeculo XvIII atque annis inseauentibus maximae rerum publicarum converSiones, et sub externo
dominatu peregrinitatis studium litteris graecis, latinis atque italis non parum offecerunt. Sed humani latis semina semel inducta, etiamsi ad tempus defl0rescant, non penituS tamen exarescunt; et, si m0do favens adspiret lar luna, facile reviviscunt. Quod quidem memoria nostra sactum est. quum duo excellentis ingenii et doctrinae viri lecti sunt, qui litterarum decus in Taurinensi Academia tuerentur. Spectant haec verba ad Iosephum Bia montium et Carolum B0ucheronum, viros plane Singulares , qui nuper in litteris subalpinae gentis nomen renovarunt 2). Neque velim, quempiam fortasse existimare, me hic magistros me0S ultra quam deceat laudare, quasi ips0rum praeconia in laudantem etiam recidant. Quamquam enim eo Sum animo erga immortales illos viros, ut, qu0ad vila Suppeditabit, e0dem qu0 parentes
honore e0rum mem0rium Sim prosecuturuS. nunquam
tamen iudicio am0r ossiciet. Quum autem dixero, perpaucos omnino aetatem hanc nostram tulisse aut Bia- montio doctiures, aut B0ucherono eleganti0res , omnes iam mihi facile assensuros c0nfido. Caeterum hoc praesertim laudandos arbitror, qu0d unus etiamsi ilalicam tantum eloquentiam d0ceret; attamen tanta fuit in hΘ
1ὶ Franciscus Begis, natusAlloduni in Subalpinis an .MDccxiax, litteras graecas atque ital. docuit in Tauri n. Academia usque adi annum huius Saeculi xl I. - V. Storia cit. III, cap. II, p. 209. 2ὶ Iosephus Biamontius, natus Albii Intemelii apud Ligures anno superioris saeculi LXII, decessit an . MDcccxxiv; Carolus autem Boueheronus, Taurinensis, ereptus est anno MDcccxxXVIII, quum nondum attigisset aetatis annum sextum et sexagesi- mum. Huius vitam vide in Iibro qui inscribitur: Carolii Boueheroni inscriptiones perpetuis animad Versionibus auxit Thomas Valla uri u S. Aug. Taurin . .
158쪽
braicis, in graecis et latinis litteris praestantia, ut animatam bibliothecam merito dixisses: alter ver0, cui graecae et latinae eloquentiae trudendae munus DSSet demandatum, tanta cura italica etiam studia secutus fuerat, ut dum omnium. sententia , latinorum sui temporis Scriptorum nobilissimus habebatur, de italicis operibus verissime iudicaret; ex quo siebat, ut dicendi Iacultas in iis non esset ieiuna et nuda, sed adspersa et dis lincla multarum rerum iucunda quadam varietate; in utriusque vero acroasibus nunquam veterum Sapientia a recentiorum d0ctrina seiungeretur. iuvat interdum, Dida cemi, anim0 repetere, quo lius divinus ille senex Bia montius italicos poetarum cantus cum exquisitissimis Homeri, Pindari, S0phuc lis, aut Π0ralii carminibus compararet, quorum lectissimos loc0s pro re nata memoriter recitabat; quoties illustriores Macchia velli et Guicci ardinii narrationes cum Thucydide is, cum Sallustianis et Livianis comp0neret. Neque minus delectabamur quum BDucherontis Virgilianas atque Horatianas sententias Suavi SSimis Aligherii, Petrarcae, aut Ariosti luminibus hilararet. Caeterum quum eleganti0rum litterarum disciplina latissime pateat, vix fieri poterat, ut duo tantum viri, licet praestantissimi, studi0s0S intra quadriennium com-m0de instituerent. Quapropter optimo sane coti Silio. Bbhinc decem annos. auctis magisteriis, n0 aque doctrinarum sacta partitione, quaterni doctores in Taurinensi Athenaeo exstiterunt, qu0rum unus historiam Velerum popul0rum per biennium enarraret, reliqui tres in litteris graecis, latinis atque italis tantummod0 elaborarent. Qua quidem accessione quum discentium commodis nondum salis suisse consultum videretur, nuperrime caulum est s), ut litterarum curriculum quinquennio conlineretur, atque in ipso statim disciplinae limine is essot, qui rhetoricas illas praeceptiones sustus traderet, quas
159쪽
alumni in puerili institutione iam percepissent ); lum
vero Septemviri graecas, talinas atque italicas litteras docerent cum his l0ria critica scriptorum, antiquissimarum et recentiorum gentium his loriam, archaeologiam, grammaticam generalem atque historiam veteris phil S0phiae; p0strem0, ad haec omnia, veluti cumulus 2), accederet 3λε Θοθικη, quam terni Seorsum viri sic tractarent, ut a maximis ad minima illa se demitterent, quibus pueruli educari, e0rumque studia vel a prima aetatulu
Quid sentiam de hac novissima studiorum ratione,
qua plurimum praecepti0nthus 33 alque eruditi0ni, minimum optimorum exemplarium imitati0ni datum est, iam dixi in quadam scriptiuncula, quam evulgavi ub- hinc paucos menses 4). lloc unum in praesens satis Sit notare, abSurde omnino sanctum fuisse, ut anno quinto politiorum litterarum studiosi, quorum est publicum latinae atque italicae scriptionis specimen dare tum solutatum numeris adstricta 0ratione . a schola italicae et latinae eloquentiae penitus abstineant, aliis disciplinis operam daturi, nihil sane ad sermonis elegantiam et venustatem pertinentibus 5). Quorsum tandem res sit
Iin V. Resto tumento cit., art. 6. 2) Εadem lege cautum est, ut eloquentiae studiosi. qui praeter haeteras diseiplinas με Θρῆι κεν etiam arripuerint, laurea donati, Politiorum Litterarum Doctores renuntientur ; qui Vero rem methodicam praetermiserint, tamquam imisubsellii viri, lihetoricae P ro sesso re s tantummodo nominentur l - Restolamento citato, articoli 16, 2 l. 3ὶ V. ReyOιamento Cis., art. 6, 9. 4ὶ Osseroadioni critiche di Τommago Valla uri sul R )stolamento peι corso di Belle Lettere, uel 28 di iuglio 1847. rorino, Stam peria Reale, 1848, in-8 5ὶ V. Restolamento cit., arι. 13. 16. - Osfersarioni crit. cit. IIuie tandem incommodo obviam itum est Regiis Litteris, datis III. nonas Octobres, an . MDccc Ll, quibus decretum eSt, ut. immutata studiorum ratione, alumni elegantioris nostrae do ctrinae per quadriennium strenuam operam dent litteris ital istis, latinis et graecis, historiae vetustioris et recenti Oris aevi, postremo archaeologiae tum graecae tum romanae. Quo facto eloquentiae studiosi in posterum vacabunt a schola rhetori-
160쪽
eVaSura , peneS acul0S alque elegantes viros iudicium sit. Equidem nostr0s, qui hanc disciplinam nuper invexerunt, qua studiosi io multa eademque diversa distracti, rerum pondere obruuntur, admonebo, ut a recenti0ribus, qu0S unice c0lunt et observant, ad Quintilianum 1 , doctorem graviSSimum , identidem animum advertant, cuius haec sunt verba: Pueris quae maxime ingenium alant atque animum augeant, praelegenda; caeteris, quae ad eruditionem modo pertinent. longa aetas spatium dabit. Quod quidem Fabii monitum eo spectat,
ut adolescentes e nostris scholis eloquentes et ornati script0res prodeant, non inepti, non rudeS, non Se mone barbari, non ardetiones, n0n denique erudituli,
aut inanibus tantummodo praeceptis imbuti 2). En habes. Vitrioli, vir doctissime idemque amicissime, historiae quoddam specimen politioris Subalpinorum humanitalis. Nunc vero ut historiam criticam litterarum latinarum aequi bonique facias etiam atque etiam rogo. Vale. Scripsi Augustae Taurinorum III. cal. Sextiles an .
earum institutionum, rei methodicas et historiae Veteris philosophiae. Iuvat hic exscribere ipsa verba, quibus Rex saluberrimum hoc decretum est exorsus: L esisterieneta di alcvni anni avendo dimostrato. eome la moιtiplicita delle materie, prescritte pel eorso di Belle Leιtere coὶ Reqolamento det 28 di Iustlio 184 , toto a coli studenti it tempo uecessario per ιο studio dei classici e per Pesercietio dello Scriuere, e c. I in De Instit. Orat. I, 8. 8. 2ὶ Humor est. fore ut anno proximO MDCCCLXIJ, BOVa studiorum ratione proposita, politioris nostrae disciplinae alumni ad philosophiam pariter et litteras animum adiungant. Quod quidem prudentissimo cuique probatum iri conlidimus. Ingeniose enim et vere eloquentia desinitur a Tullio copiosa loquens sapientia. Id unum exoptamus, ut a nostris scholis illi absint philosophi, qui suis se acuminibus stomyun- uni, quique nimia subtilitatis assectatione frangunt et conciunt quidquid est in Oratione generosius, et Omnem Succum ingenii bibunt. Hoc enim siquis probabit . ita probabit, ut eloquentiae tamen aptum non esse lateatur.