Leipziger Studien zur classischen Philologie

11쪽

Arthurius Engelmanu.

Αlsredo lotetio tradidit. Quibus largis instructus subsidiis Κlolgius in Siluarum editionis suae anno MCM typis Teubnerianis impressae praelatione, p. XVIII XLVIII, omnes Siluarum libros manu scriptos Laurentiano scilicet excepto)ex uno illo oodice Matritensi descriptos esse tam ualidis nisus argumentis demonstrauit, ut omnium, qui, quid de hac re iudicent, publici iuris secerunt, uirorum doctorum 88ensum tulerit 3 neque mihi argumentis quae ille protulit accurate examinatis dubium uisum est, quin re uera Matritensis omnium qui exstant Siluarum librorum manu scriptorum archetypus sit. Itaque tota illa eo didum turba, qua ad Statii Siluarum uerba restituenda uiri doeti antea uti debebant, prorsus

omittenda est. Exoritur autem quaestio, quae ratio intercedat inter codicem Matri tensem, illum omnium qui X stant librorum manu scriptorum archetypum, etoo

dicem a P oggio temporibus concilii Constantiensis in Italiam missum, quem libri aloggio reperti apographum, non ipsum illum odicem uetustum a Oggio luci redditum fuisse inde a breui demum tempore ex Poggii ipsius epistula

anno sere 1418 ineunte ad Franciscum Barbarum Venetum,

cui illum Siluarum librum una eum Silio Italico et Manilii tronomicis misit, data et abra C. Clarhi primum integra

publiei iuris acta Classida Revie XIII l899 p. 125 pro

certo scimus'. tqus cum Matritensis omnium, quos habemus, Siluarum librorum manu scriptorum archetypus sit, facile eo perducimur, ut putemus atritensem eundem esse codicem atque illum P0ggii librum in Italiam missum. Itaque lolgius p. XLIX non dubitauit contendere Matritensem esse eundem

12쪽

De Statii Siluarum odieibus

eodicem, quem oggins ad Franeiscum Barbarum misit. Quam sententiam ab omnibus illis quos supra p. 4 adn. l laudavi uiris doctis, in his uel a Volimero, probatam nihil minus

esse salsam pro certo habeo. Neque enim satis ualida argumenta lotetius ad illam sententiam suam confirmandam attulit, et rationibus palaeographicis, quae summi sunt momenti, illud quod lotetius contendit uerum esse arbitrari vetamur. Quas in primo huius dissertationis capite primum expedire e re esse mihi uidetur, quo facto, quantum lotetit argumenta ualere mihi uisa sint, ostendam. Quae cum tractauero, de ea scriptae Siluarum memoriae parte, quam ut in Siluis recensendis prorsus omitteret lolgius opinione sua quam de Matritensi

habet ommotus est, accuratius agere meum erit.

I. DE MATRITENSIS CODICIS ARCHETYPO.

Iam duobus fere saeculis antequam oggius Florentinus Constantia prosectus monasteria propinqua codices ueterum geriptorum inuestigandi causa nisit, in monasteria, quae indea non usque ad medium sere tertium decimum saeculum litteris tam egregie oruerunt, ut monachorum industriae permulta scriptorum antiquorum opera memoriae tradita debeamus, tanta luxuria et pigritia innaserant, ut monachi libris describendis non iam uacarent et uel artis scribendi plerumque imperiti essent. Velut in orbeiensi illo monasterio Gallico quod litteris lim magnopere floruerat, saecul tertio decimo exeunte monachi ne ecclesiasticos quidem libros, quibus iis Opus erat, ipsi scribebant, sed emebant uer scribis conducticiisseribendos mandabant ). idem turpi desidiae etiam Mur-bachiensis monasterii illius quondam elarissimi monachi se dederunt, quos anno 1291 omnes scribere nequiuisse traditum est. Atque uel in Saneti Galli monasterio anno 129 ne

13쪽

praepositus quidem monasterio artis scribendi peritus erat os attenbach l. l. p. 447). In ceteris uero monasteriis monachorum pigritiam ignorantiamque non minorem fuisse apparet. Atque quanta tam litterarum labes in monasterii fuerit, inde intellegimus, quod uel in clarissimis olim monasteriis monacti non solum nouos libros non scribebant, sed etiam illos qui praesto erant, in adore et squalore perire sinebant. Cuius rei egregium testimonium Poggi ipsi debemus, qui anno 1416 Constantiae Guarino cum alia scripsit tum haec Poggii Epist. ed. Th. de Τοnellis, Florentiae 1832, Ira, b, p. 28): Est autem Honasterium Sancti Galli prope urbem hanc mil. pass. XX. Itaque nonnulli animi laxandi et simul perquirendorum librorum,

quorum magnus numerus esse dicebatur, gratia eo perreximus.

Ibi inter eonfertissimam librorum copiam quos longum esset recensere, Quintilianum comperimus adhuc salvum et incolumen, plenum tamen situ et pulvere qualentem. Erant enim non in Bibliotheca libri illi, ut eorum dignitas postulabat, sed in te terrimo quodam et obscuro carcere, fundo scilicet unius turris, quo ne capitalis quidem rei damnati retruderentur. Atqui ego pro certo existimo, si essent, qui haec barbarorum ergastula, quibus hos detinent viros,

rimarentur ac recognoscerent more maiorum, similem sortunam experturos in multis, de quibus iam est conclamatum'. Ex his, quae enarraui, dilucidissime apparet libros quos oggius Concilii Constantiensis temporibus inuenit lucique reddidit, non recentis suisse originis, sed compluria iam saecula tulisse. Velut Asconii codicem a Pogo in Sancti Galli monasterio repertum saeculo non Dexaratum fuisse tessiingius et Schoellius geonii editores p. XX statuerunt, et Quintiliani et Valerii Flacci odices una cum Asconii codice a oggio inuentos illi odie fere aequales fuisse suspicor. Itaque etiam Silii Italidi, Statii Siluarum, Manilii Astronomicorum codicibus, orato eodem sero tempore in lucem prolatis complurium saeculorum aetatem sui8se consentaneum est. Apparet igitur Silii Siluarum, Manilii

14쪽

D Statii Siluarum eodicibus.

codices a Ponto ad Franciscum Barbarum missos ex codieibus saeculis nonnullis uetustioribus exaratos suisse. Itaquae κα-

trit ensis Ilisod ex illo, quom P oggius in Italiam misit, esse nequit, nisi ex arohetypo oompluribus

saeculis uetustiore descriptus est. At multae in atritens exstant litterarum Oommutationes, quae oriri non potuerunt, nisi Matritensis ex odio haud ita magno tempore antea scripto exaratus est. Cuius rei primum

IV 6, 47 quitquam quicquam), IV 6, bl parti parci , V 1, 123

parti paret), 2, 12 ottonos octonos). 2, 17 retus cretus), V2, 157 et haec), 2, 18 alater alacer), 3, 119 amittun amictus). Verum non solum his quos e lolgi apparatu critico exscripsi locis, sed multo saepius in atritens ' et i litteras confusas esse inde apparet, quod in primi libri carmine primo, quod totaius in praes. p. XLII sqq. im-

15쪽

mutatum, quale in atritensi prima manu scriptum est, typis imprimendum curauit, ter es pro 'egitur, cuius rei in apparatu lotetii menti non fit n. 18 alcin saltius), 102 Ateieus Atticus , 10 imitancia imitantia). Persaepe igitur in eodice Matritens litterae inter se eommutatae sunt. Quae commutatio frequentissima non alia re orta est nisi eo, quod in atritensis odiet archetypo litterae inter se

simillimae fuerunt. Nam Matritensis codicis librarium in legendo errasse, non in scribendo, cum inde apparet, quod in vitritens litterae V sorma hasta ad perpendiculum ducta supra hastam ad libram uetam eminente distinete differt a litterae e forma, ut e tabella photographie editionialotetianae addita primam atritensis Siluarum paginam repraesentante perspicimus, tum inde, quod III 2, 7 librarius cum nomen Maecius ei scribendum erat, primum recte 'c' scripsit, tum in 'i' mutauit. Praeterea autem in Matritensis archetypo litteras 'e' et cita seriptas fuisse, ut facillime inter se commutari possent, etiam eo esseitur, quod, ut lolgius p. X narrat, librarius haud paucis locis consulto in medio reliquisse uidetur, utrum i an legendum esset. Eas autem litteras 'e' et i post tertium deeimum demum saeculum inter se similes scriptas esse et .mattenhach Anteitnn gur latei- nisehen Palaeographie ed. IV. Lips. 1886 p. 45 docet, et ipse mihi persuasi codicum exempla, quae Areditus in libro suo Sehristialal gur Erlernun de lateinischen alaeographic anni 1897 I. nol. et 1898 II uol. tertium edito publici iuris secit, accurate examinando. Eorum enim codicum, qui hoc opere repraesentantur, in nullo ante tertium decimum saeculum exarato similitudo inter litteras 'e' et 'i' intercedit. In tabulis 24 et 59 demum odiees saeeuli tertii decimi repraesentantibus littera 'c' pro are superno hamum habet, quare, cum tum litterae , linea ad libram ducta, quae in uetustioribus eodicibus ab utroque lineae ad perpendieulum ductae latere aeque longa esse solebat, in sinistro latere ad nihil sere minuta seriberetur, aliqua similitudo litterarum effecta est, sed non satis magna, ita ut haud sacile quis errare

16쪽

De Statii Siluarum eo dicibus.

9possit. Idem sere ualet ad tab. 26 eod. tertii decimi saeenti medii), 25 eod. exeunte saeculo tertio decimo ger.), 2 eod. anno 1282 ser.), 64 cod. anno 359 scr.), 6 cod. anno 1402ser.); uerum quo ree enitore aetate illi odices scripti sunt, eo maior similitudo litterarum saeta est. In labb. 63 anno 1331 ser eod. et 27 eod. quarii decimi saec. autem

aliquanto saepius 4res pro i legi potest. In tab. 28

uero odicem anno 1400 litteris minusculis Gothicis quae dicuntur nitide exaratum repraesentante similitudo litterarum 'o' et , tanta est, ut eas discernere difficillimum sit. Itaque tanta illarum litterarum similitudo, quantam in atritensis exemplari fuisse supra intelleximus, in illo exstare non potuisset, nisi archetypus post exitum sere saeculi tertii dedimi exaratus esset. Atque saeculo tertio et quarto decimo eum fieri non potuisse supra uiderimus, ut Siluae describerentur, apparet Matritensis archetypum quinto decimo saeculo scriptum egse h. e. ipsum illum odieem esse quem oggius Concilii Constantiensis temporibus exarandum curauit et in Italiam ad Franciscum Barbarum misit. Quod non solum e litterarum, et 'i' commutatione he-quentissima digeimus, sed ex aliis euo commutationibus idem efficitur. En has atritensis codicis lectiones I praef. 14

noualiquid non aliquid), I praes. 34 uobis nobis), 2, 147 uiridis nitidis), I 2, 164 I 3, 3b, III, 44 III 1 8, IV 4, 22, VI, 133 ue ne), 2, 237 recliuis reclinis), 3, 20 autem anien), II praes. 15 Iudico indieo), III, 130 angusta angusta eadem

utriusque uocabuli commutatio oecurrit etiam II 7,95 III 1,69,

17쪽

Arthurius Engelmanu.

uernos), VI, 54 unda nuda), VI, 218 Nota uota), VI, 51 nox nox). Quibus e locis apparet in codicis Matritensis exemplari litteras inter se tam similes suisse, ut saepe altera pro altera legi posset. Etenim hoc quoque, si tabellam photographicam editionis Κlolaianae conseres, tibi persuadebis Matri- tensis odiei librarium litteras inter si tam dissimiles seripsisse modo utra littera scribenda esset ex archetypo

suo pro certo explorasse. ut eum ipsum legentem errauisse, non tam neglegenter scripsisse, ut nos illas litteras oculis non satis dilucide dispicere possimus, manifestum sit. Quam litterarum ' et 'u' similitudinem in uetustis codicibus non inueniri, sed post duodecimum saeculum ortam esse ex eodem Natten-baehi p. 40 discimus. Atque ex Aradii tabulis ognoseimus usque ad finem duodecimi saeculi in odicibus litteras 'n' et u semper ita scripta suisse, ut inter se commutari nequirent. Vsque ad illud enim tempus littera, semper superne clausa et infra aperta, autem semper insta clausa et superne aperta scripta est, ita ut nulla inter has litteras intercederet similitudo. Ineunte demum tertio decimo saeculo littera, hastis insta ad dextram flexis litterae aliquanto similior scripta inuenis in tabb. 8 cod. anno 1214 ser.),59 eod. anno 1218 Acr.), 2b cod. anno 1290 sor.), 27 cod. quarto decimo saeculo scr.). Verum in omnibus his eodicibus eum littera, superne sit aperta, cum V haud melle potest commutari. Atque eo tempore quo hi eodices exarati sunt, et 'u' persaepe inter se prorsus dissimiles fuisse labb. 61 62 XIII. saeαὶ 63, 64 XIV. saee. docent. In tab. 28 autem cod. anno 1400 scr. 'u' ambabus hastis superne ad sinistram flexis litterae 'n' illa ratione qua hanc litteram inde a tertio decimo saeculo ineunte scribi coeptam esse supra uidimus, exaratae tam similis est, ut facillime inter se commutari possint. Itaque hac quoque re, quod supra statuimus Matrit sis codicis

exemplar saeculo quinto decimo exaratum esse, confirmatur. Illa enius modo mentionem seci hastarum exione, quam exeunte saeeulo duodecimo ortam esse attenbachius p. 40

docet, non solum litterae inter se simillimae saetae

18쪽

Da Statii Siluarum codicibus.

11sunt, sed etiam multae aliae litterarum commutationes sunt effectae. Cum enim magis magisque hastae litterarum , , , 'm' superne et infra quasi frangerentur et flecterentur qua re Gothica quam dicebant seriptura saeculo quarto decimo orta est , sacillime fieri poterat, ut 'm' legeretur ubi ni

uel hes uel ui uel tu legi debebat, ni autem uel in uel ui uel tu ubi, legendum erat, ut ii legeretur pro , 'n' antem pro ii . alia. Huius scripturae, qua tales errores effici possunt, prima uestigia inueniuntur in Arndii tabula 56 cod. undecimi saeculi et tab. 22 cod. saeculi duodecimiin, ubi qnidem sola ' littera error oriri potest, siquis eam litterae praecedentis uel sequentis partem esse putat in 'secundum uetustam consuetudinem ita scriptae sunt, ut salso legi nequeant. Idem sere ad tab. 23 cod. duodecimi saeculi , 57 eod. anno 1163 ser.), 58 eod. a. 1214 ser. valet. Int . 24 autem cod. tertii decimi saec. et 60 cod. a. 1240 ger. etiam litterarum m hastae ita fleeti incipiuntur, ut iis quoque perperam legendis errari possit. Aliquanto facilius quis eandem ob causam errare potest in tab. 25 cod. saec. tertio decimo exeunte ger.), uerum haud ita saepe. Sed persaepe fieri potest, ut quis salso legat in tab. 64 cod. a. 1359 scri), 65 eod. a. 1374 ser.), 28 cod. a. 1400 ser.), 6 cod. a. 1402 scr.), 29 eod. saec. quinto decimo medio ser. Vnde apparet, e saeeuli quarti uel quinti decimi archetypo errores quales protuli in codicem irrepere potuisse. Atque illae litterarum commutationes in unaquaque fere Matritensis codicis pagina occurrunt. Ex quibus grauiores tantum affero I praef. 24 mecum in eum) praes. 28 mihilnnnxerasseis mihi iniunxeras scis), I praef. 31 iure ruditissimus uir eruditissimus), I praef. 38 39 Infinestini In fine sunt , Ii, gemmata geminata), I 1, 56 uis essaque insessaque), I 2, 48 lumina limina), haec commutati in Matritensi saepius occurrit: 2, 196, I 1, 38 III1,9 IVI, 61), 2, 85 inmitti immiti, I 2, 154 deiussa demissa), II, 20 Annus Amni , I 2, 262 uindum nitidum), I 6, 3 Iam Iani), II 1, 3 huid hinc), II 1, 104 uinctas ut uul. iunetas), I 3, 34 una ima), II 3, 5 unos

19쪽

imos), IIII, 121 massirias in Assyrias), III 3, 40 gemini gemui),

III 5, 15 muleem mulcent), IV 3, 114 uno imo), IV 4, 17 amenaque Anienaque), IV 4, 68 Nittaurus inutaturus). Praeter has quas attuli, plus septuaginta huius modi ommutationes ealolgi apparatu exscripsi, sed omnes afferre taedet. Atque iam plures esse has commutationes eo ueri est simile, quod II, 38 Matritensis uiuo habet pro 'iuno' os Κlotet. p. XXXVIID,

enins rei in Κlotgii apparatu mentio non fit. Tantus eiusmodi corruptelarum numerus certe aliter explicari nequit nisi eo, quod eodex Matritensis ex exemplari litteris minusculis Gothicis, quales saeculo quarto et quinto decimo scribi solebant, exarato deseriptus est. Nam quamquam concedo hic illi librarium scribendo errare potuisse, tamen in archetypo litteras illas, quas tam praue tradidit, ita scriptas fuisse, ut dissicillime possent discerni, inde apparet, quod in atritens saepe plus uel minus hastarum exstant quam scribi debebant cuius rei haec affero exempla I praef. 3 inlustrum inlustrium), 6, 7 timentes tumentes), II 1, 27 ieennn ultimam hastam e . i)

tecum),GIl 58 timentem tumentem), II 1, 8 animus animis , II 1, 218 ibimuis ibimus , II 5, 13 timuere tumuere), II 6,1nimus ut vid. nimis , ΙΙ6, 75 sublimus sublimius , II1,94mitantia imitantivi, III 1, 144 puniceis spumicei , III 3, 104 uiuitus nultus), III 3, 11 eximum eximium), IV praes. 168eptimum Septimium), IV 4 5 contimuo continuo), IV 4, 79ue suus Vesulus), IVI, 58 Passum passim), interum interim), V 1, 115 cuius cui ius), V 1, 197 flamnatus flammatus), V 1, 21 1 ciliciumque Cilicumque), 1, 21 serium Seram), 3, 33

immunera in munera), VI, 104 gemrutos semirutos), VI, 174 duum diuum), V b, b nmium nimium). Quibus e corruptelis manifestissime apparet eodicis Matritensis librarium illas litteras, quarum memoriam tam salso tradidit, tales legisse, ut, quaenam essent, discernere nequiret et earum hastas numer se et calamo mandare satis haberet. Quod fieri non potuis se, nisi codicis Matritensis exemplar saeculo quinto decimo exaratum e88 et supra uidimus.

Quae quamquam atritensis archetypum saeculo quinto

20쪽

D Statii Siluarum codicibus.

13decimo seriptam esse satis dilucide docent, tamen unum addiderim Oeeurunt enim in Matritens saepius inter se commutatae litterae 'o' et 'o quae commutatio oriri non potuit, nisi archetypus iisdem sere litteris, quibus atritensis ipse, exaratus suisset. En habes exempla I 1, 1 equos equeo,

in posterioribus Siluarum libris has commutationes gradatim frequentiores esse uideamus, simul hoc quoque concludere licet in posterioribus libris illas litteras in atritensis exemplari neglegentius scriptas fuisse quam in prioribus. Verum haec attulisse satis habeo. Dilueidissime enim ex eis quae explicaui apparet, exemplar ex quo Matriten sis exaratus est, non uetustum, sed saeculo quinto decimo scriptum fuisse. Vnde essio itur ipsum Matri tensem nullo modo esse posse eundem codicem

quem oggius concilii Constantiensis temporibus ad Franciscum Barbarum misit, id quod tot et ius p. XLIX contendit. Itaque Matri tensis nihil est nisi apographum libri oggiani. Sed de hac re infra agere pergemus. Hoc enim loco, quoniam quale codicis Matritensis exemplar h. e. Poggii ille liber, uerit intelleximus, e re esse mihi uidetur expedire, quid de ipsius Oggiani codicis archetypo, h. e. de codice illo a Oggio prope Constantiam reperto, statui possit. Qua in re hoc primum mihi est memorandum in codice Matritensi litteras . et 'u' saepius inter se esse commutatas. Cuius rei hae exscripsi exempla I l, 37 auium laeuam), I 2, 17 euhun euhan), II 1, 138 angues ungue , II 3 74 helisia