Sex. Iulii Frontini Strategematicon libri quattuor: Eiusdem De aquae ductibus urbis Romae liber

121쪽

DE AQUAE DUCTIBUS URBIS ROMAE LIBER. 99 Ao ne quid ad totius rei pertinens notitiam praetermisime

videar, nomina primum aquarum, quae in urbem Romam influunt, ponam tum per quos quaeque earum et quibus consulibus, quot post urbem conditam anno perductae sint; deinde quibus ex locis et a quoto miliari coepissent, quantum subterrane rivo, quantum substructione, quantum opere at- ouato post altitudinem cuiusque modulorumque rationem et quae erogationes ab illis factae ira quantum extra urbem, quantum intra urbem unicuique regioni pro suo modo un quaeque aquarum serviat quot castella publica privataque sint, et ex his quantum publicis operibus, quantum muneribus, cita enim uuiores appellant, - quantum lacibus, quantum nomine caesaris, quantum privatorum usui beneficio Principis detur quod ius ducendarum tuendarumque sit earum quae id sanciant poenae, ex legibus, senatus consultis et mandatis Principum inrogatae. 4. Ab urbe condita per anno CCCCXLI contenti fuerunt Romani usu aquarum, quas aut ex Tiberi aut ex puteis aut ex fontibus hauriebant. Fontium memoria cum sanctitate adhu exstat et colitur salubritatem enim aegris corporibus afferre creduntur, sicut amoenarum et Apollinis et Iuturnae.

Nunc autem in urbem influunt aqua Appia, Anio Vetus, Marcia, Tepula, Iulia, Virgo, Alsietina, quae eadem vocatur Augusta, Claudia, Anio Novus. 5. M. Valerio Maximo, P. Decio Mure consulibus, anno post initium Samnitici belli HI aqua Appia in urbem inducta est ab Appio claudio crasso censore, cui postea caeco fuit cognomen, qui et viam Appiam a porta capena usque ad urbem capuam muniendam curavit collegam habuit c.

Plautium, cui ob inquisitas eius aquae Venas Venocis cognomen datum est. Sed quia is intra annum et sex menses, deceptus a collega tamquam invidiam lacturo, abdicavit se censura, nomen aquae ad Appii tantum honorem pertinuit qui multis tergiversationibus extraxisse censuram traditur, donec et viam et huius aquae ductum consummaret concipitur Appia in agro Lucullano, via Praenestina, inter miliarium VII et VIII, diverticulo sinistrorsus passuum DCCLXXX. Ductus eius habet longitudinem a capite usque ad Salinas, qui locus T.

122쪽

100 EX IULII FRONTINI est ad portam Trigeminam, passuum XI milium CXC subterraneo rivo passuum XI milium CXXX supra terram substructione et arcuato opere proxime portam Capenam passuum Lx Iungitur ei ad Spem Veterem in confinio hortorum or- quatianorum et Plautianorum ramus Augustae, ab Augusto in supplementum eius additus, imposito cognomine respondenti Gemellarum. Hic via Praenestina ad miliarium VI, diverticulo sinistrorsus passuum DCCCCLXXX, proxime Iam collatiam accipit fontem cuius ductus usque ad Gemellas efficit rivo subterrane passus VI milia CCCLXXX. Incipit

distribui Appia imo Publici clivo ad portam Trigeminam.

6. Post annos XL, quam Appia perducta est, anno ab urbe condita CCCLXXXI, M'. Curius Dentatus, vi censuram cum L. Papirio Cursore gessit, Anionis, qui nunc Vetus dicitur, aquam perducendam in urbem ex manubiis de Pyrrhoeaptis locavit, Sp. Carvilio, L. Papirio consulibus iteram. Post biennium deinde actum est in senatu de consummandoein aquae opere frequentibus autem Romanorum bellis praetermisso, demum post nonum annum rursus inutius praetorrem retulit. Tum ex senatus consulto duumviri aquae perducendae' creati sunt, Curius, qui eam locaverat, et Fulvius Flaccus curius intra quintum diem, quam erat duumvir oreatus, decessit gloria perductae pertinuit ad Fulvium. Concipitur ni Vetus supra Tibur XX miliario extra portam Baranam, ubi partem dat in Tiburtium usum. Ductus eius habet longitudinem, ita exigente libramento, passuum XLIII

milium ex e rivus est subterraneus passuum XLII milium DCCLXXIX: substructio supra terram passunm CXXI.

T. Post annos XXVII, id est anno ab urbe condita DCVIII, Ser. Sulpicio Galba cum L. Aurelio Cotta consulibus, cum Appiae Anionisque ductus, Vetustate quassati, privatorum etiam fraudibus interciperentur, datum est a senatu negotium Marcio, qui tum praetor inter cives et peregrinos ius

dicebat, eorum ductuum reficiendorum ac vindicandorum. Et quoniam incrementum urbis exigere videbatur ampliorem modum aquae, eidem mandatum a senatu est, ut curaret, quatenus alias aquas quas posset in urbem perduceret. Qui

lapide quadrato ampliores duetus excitavit, perque illos aquam,

123쪽

DE AQUAE DUCTIBUS URBIS ROMAE LIBER 101 quam adquisiverat rei publicae commodo, trium milium opera

labrorum duxit, cui ab auctore Marciae nomen est. Legimus apud Fenestellam, in haec opera Marcio decretum sestertium milies octingenties. Sed quoniam ad consummandum negotium non sufficiebat spatium praeturae, in annum alterum est prorogatum. Eo tempore decemviri, dum aliis ex causis libros Sibyllinos inspiciunt, invenisse dicuntur, non esse aquam Marciam, sed potius Anionem, - de hoc enim constantius tradituro in Capitolium perducendam; deque ea re in senatu a Lepido, pro collega verba iaciente, actum Appio Claudio, Q. Caecili consulibus, eandemque post annum tertium a L. Lentulo retractatam sed utroque tempore vicisse gratiam Marcii Regis atque ita in Capitolium esse aquam perductam. Concipitur Marcia via Valeria, ad miliarium XXVI, diverticato euntibus ab urbe Roma dextrorsus milium passuum trium. Subiacensi autem, quae sub Nerone Principe primum strata est, ad miliarium XXXVIII sinistrorsus, intra spatium passuum ducentorum, Utium infinita multitudine sub ornicibus petraeis scatenti, stat immobilis stagni modo, colore e ridi. Ductus eius habet longitudinem a capite ad urbem passuum LX milium DCCX et

semis rivo subterraneo passuum I milium CCXLVII et semis opere supra terram passuum VI milium CCCCLXIII ex eo longius ab urbe pluribus locis superiori parte vallis perearcuat passuum CCCCLXIII propius urbem a VII miliario substructione passuum XXVIII reliquo opere reuat passuum VI milium CCCCLXXII.

8. Cn. Servilius Caepio et L. Cassius Longinus, qui

Ravilla appellatus est, censores, anno post urbem conditam DCXXVII, M. Plautio Hypsaeo Fulvio Flacco consulibus, aquam, quae Vocatur epula, ex agro Lucullano, quem quidam Tusculanum credunt, Romam et in capitolium adducendam curaverunt Tepula concipitur via Latina, a X miliarium, diverticulo euntibus ab Roma dextrorsus milium passuum duum inde rivo suo in urbem perducebatur. s. Post M. Agrippa, aedilis post primum consulatum, Imperatore Caesare Augusto II, L. Volcatio consulibus, anno post urbem conditam DCCXIX ad miliarium ab urbe XII,

124쪽

102 EX IUL FRONTINI via Latina, diverticulo euntibus ab Roma dextrorsus milium passuum duum, alterius aquae proprias vires collegit et Tepulae rivum intercepit. Adquisitae aquae ab inventore nomen Iuliae datum est, ita tamen divisa erogatione, ut maneret epulae appellatio. Duotus Iuliae emoti longitudinem

passuum XV milium CCCCXXVI semis opere supra terram Oassuum V milium ex eo in proximis urbis Ioeis a VII mi-ario substructione passuum DTXUI reliquo opere arcuato passuum VI milium CCCCLXV. Praeter caput Iuliae trans-guit aqua, quae vocatur crabra. ano Agrippa misit, seu quia improbaverat, sive quia Tusculanis possessoribus relinquendam credebat ea namque est, quam omnes villae tractus eius per vicem in dies modulosque certos dispensatam accipiunt. Sed non eadem moderatione aquarii nostri partem potiorem eius semper in supplementum Iuliae vindicaverunt: ne ut Iuliam augerent, quam hauriebant largiendo, compendii sui gratia. Exclusi ergo crabram et totam iussu Imperatoris reddidi Tusculanis qui nunc forsitan non sine admiratione eam sumunt, ignari, cui causae insolitam abundantiam debeant. Iulia autem revocatis derivationibus, per quas surripiebatur, modum suum, quamvis notabili siccitate, servavit. Eodem anno Agrippa ductus Appiae, Anionis, Narciae

paene dilapsos restituit, et singulari cura compluribus salientibus aquis instruxit urbem. 10. Idem cum iam tertium consul fuisset, c. sentio, Q. Lucreti consulibus, post annum tertium decimum, quam Iuliam deduxerat, Virginem quoque in agro Lucullano collectam Romam perduxit. Dies, quo primum in urbe responderit, V. Idus Iunias invenitur. Virgo appellata est, quod quaerentibus aquam militibus puella virguncula venas quasdam monstravit quas secuti, qui oderant, ingentem quae modum invenerunt Aedicula sonti adposita hanc originem pictura ostendit concipitur ergo via collatia, ad miliarium

octavum, palustribus locis. Signino circumiecto, continendarum scaturiginum causa, adiuvatur et compluribus aliis adquisitionibus. Venit per longitudinem passuum XL milium CV ex e rivo subterraneo passuum XII milium DCCCLXV; supra terram per passus CCXL ex eo substructione rivο-

125쪽

DE AQUAE DUCTIBUS URBI ROMAE LIBER 103rum locis compluribus passuum XV opere arcuat passuum DCC adquisitionum ductus rivi subterranei emolunt passus

11. Quae ratio moverit Augustum, providentissimum Principem, perducendi Alsietinam aquam, quae Oeatur Aumsta, non satis perspicio, nullius gratiae, immo etiam parum salubrem, ideoque nusquam in usus populi fluentem nisi. Orte, cum Opus naumachiae adgrederetur, ne quid salubrioribus aquis detraheret, hanc proprio opere perduxit et, quod naumachiae coeperat superesse, hortis subiacentibus et privatorum usibus ad irrigandum concessit. Solet tamen ex ea in Transtiberina regione, quotiens pontes reficiuntur et a citeriore ripa aquae cessant, ex necessitate in subsidium publicoriim sallientium dari contigitur ex lacu Alsietino, via cla dia miliari XIV, diverticulo dextrorsus passuum VI milium D. Ductus eius efficit longitudinem passuum XX milium

CLXXII; opere arcuat passuum CCCLVm.12. Idem Augustus in supplementum Narciae, quotiens siccitates egerent auxilio, aliam aquam eiusdem bonitatis opere subterrane perduxit usque ad Marciae rivum, quae ab inventore adpellatur Augusta Nascitur ultra sontem Marciae: cuius ductus, donec Marciae accedat, emoti passus DCCC. 13. Post hos c. caesar, qui Tiberio successit, cum parum e publicis usibus et privatis voluptatibus septem ductus aquarum sufficere viderentur, alter imperii sui anno, M. Aquilio Iuliano, P. Non Asprenate consulibus, anno urbis condita DCCLXXXIX, duos ductus inchoavit quod opus claudius magnificentissime consummavit dedicavitque, Sulla et Titian consulibus, anno post urbem conditam DCCCIII Kalendis Augustis. Alteri nomen, quae ex sontibus Caerulo et Curti perducebatur, claudiae datum. Haec bonitate proxima est Marciae Altera, quoniam duae Anionis in urbem aquae uere coeperant, ut facilius appellationibus dinoscerentur, ni Vetus vocitari coepit. Alias omnes perdit. Prior Antoni cognomentum Veteris adiectum.14. claudia concipitur via Subiacensi, ad miliarium XXXVIII, diverticulo sinistrorsus intra passus CCC, ex fontibus duobus amplissimis et speciosis, caerulo, qui a simili-

126쪽

104 EX IUL FRONTUII indiae adpellatus est, et sunto. Aecipit et eum sontem, qui vocatur Albudinus, tantae bonitatis, ut areiae quoque adiutorio, quotiens opus est, ita sufficiat, ut adiectus ei nihiΙ ex qualitate eius mutet Augustae lans, quia Marcia sibi sufficere adparebat, in claudiam derivatus est; manente nihilominus praesidiario in Marciam, ut ita demum claudiam aquam adiuvaret Augusta, si eam ductus Maroiae non caperet. Claudiae ductus habet longitudinem passuum XLV milium CCCCVI:

ex eo rivo subterraneo passuum XXXVI milium CCXXX opere supra terram passuum X milium CLXXVI ex eo opere arcuato in superiori parte pluribus locis passuum I milium LXXVI, et prope urbem a VI miliario substructione rivorum per passu DCIX, per arcuat passuum VI milium CCCCXCI.

15. Anio Novus via Subiacensi, ad miliarium LM in Subruino excipitur ex flumine quod, cum terras cultas circa se habeat loci pinguis et inde ripas solutiores, etiam sine pluviarum iniuria limosum et turbulentum fluit ideoque a laucibus ductus interposita est piscina limaria, ubi inter amnem

et specum consisteret et liquaretur aqua. Si quoque, quotiens imbres superveniunt, turbida pervenit in urbem. Iungitur et rivus Herculaneus, Oriens eadem via, ad miliarium XXXVIII, e regione sontium claudiae trans flumen viamque, natura purissimus, sed mixtus gratiam splendoris sui amittit. Duotus Anionis Novi essicit passus VIII milia DCC ex eo rivo subterrane passus XLIX milia CCC opere supra terram passus X milia CCCC ex eo substructionibus aut opere arcuato superiori parte pluribus locis passus ΙΙ milia CCC, et propius urbem a VII miliario substructione rivorum passus DCIX, per arcuato passus V milia CCCCXCI. Hi sunt arcus altissimi, sublevati in quibusdam locis re pedes. 16. Tot quartim tam multis necessariis molibus Framidas, videlicet tiosas, compares, aut inertia sed fama celebrata opera Graecorum 717. Non alienum mihi visum est, longitudines quoque rivorum cuiusque ductus etiam per species operum complecti. Nam cum maxima huius officii pars in tutela eorum sit, scire praepositum portet, quae maiora impendia exigant. Nostra quidem sollicitudine non sufficit, singula oculis subiecisse;

127쪽

DE AQUAE DUCTIBUS URBI ROMAE LIBER 105

formas quoque duetuum lacere curavimus, ex quibus adparet, ubi valles quantaeque, ubillumina traicerentur, ubi montium lateribus specus adplicitae maiorem adsiduamque protegendi muniendique exigant curam. Hinc illa contingit utilitas, ut rem statim veluti in conspectu habere possimus e deliberare tamquam adsistentes. 18. Omnes aquae diversa in urbem libra perveniunt. Inde fluunt quaedam altioribus Oeis et quaedam erigi in eminentiora non possunt; nam nunc Olles qui sunt, propter frequentiam incendiorum excreverunt rudere. Quinque sunt, quarum altitudo in omnem partem urbis attollitur sed ex hisaiiae maiori, aliae leviori pressura coguntur. Altissimus est Anio Novus, proxima Claudia, tertium locum tenet Iulia, quartum epula, dehino Marcia, quae apite etiam Claudiae libram aequat. Sed veteres humiliore directura perduxerunt, sive nondum ad subtile explorata arte librandi, seu qma ex industria infra terram aquas mergebant, ne facile si hostibus interciperentur, cum frequentia adhu contra Italicos bella gererentur. Iam tamen quibusdam locis, sicubi ductus Vetustate dilapsus est, misso circuitu subterraneo vallium, brevitatis causa, substructionibus arcuaιionibusque traiciuntur. Sextum tenet librae locum Anio Vetus, similiter sussesturus etiam altioribus locis urbis, si, ubi vallium submissarumque regionum conditio exigit, substructionibus arcuationibusque vel erismis erigeretur. Sequitur huius libram Virgo, deinde Appia quae cum ex urbano agro perducerentur, non in tantum altitudinis erigi potuerunt. Omnibus humilior Alsietina est, quae Transtiberinae regioni et maxime iacentibus locis

servit.

19. Ex his sex via Latina, intra VII miliarium, contectis piscinis excipiuntur, ubi quasi respirante rivorum cursu limum deponunt. Nodus quoque earum mensuris ibidem positis initur. Unantur inde Iulia, Marcia et epula quarum Tepula, quae intercepta, sicut supra demonstravimus, rivo Iuliae accesserat, nunc a piscina eiusdem Iuliae modum accipit ac proprio canali et nomine venit. Hae tres a piscinis in eosdem arcus recipiuntur. Summus in his est Iuliae, im

ferior epulae deinde Marota Quae ad libram ollis Vi-

128쪽

106 ET IULII FRONTINI minalis conivneum ius a terram euntes ad Viminalem usque portam deveniunt. Ibi rursus emergunt. Prius tamen pars Iuliae, ad Spem Vetorem excepta, eastellis caeli montis di funditur. Naroia autem partem sui post hortos Pallantianos in rivum, qui moatur Herculaneus, deicit is per Caelium ductus, ipsius montis usibus nihil, ut inferior, subministrans, finitur supra portam capenam. 20. Anio Novus et claudia a piscinis in altiores arcus reoipiuntur, ita ut superior sit Anio. Finiuntur arcus earum post hortos Pallantianos, et inde in usum urbis fistulis diducuntur. Partem tamen sui claudia prius in arcus, qui vocantur Neroniani, ad Spem Veterem transfert. Hi directi per Caelium montem iuxta templum Divi claudii terminantur. Nodum, quem coeperunt, aut circa ipsum montem Caelium, aut in Palatium Aventinumque et regionem Transtiberinam dimittunt. 21. Anio Vetus circa IV miliarium intra Novi, qua avia Latina in Lauicanam itur, arons traicit, et ibi piscinam habet. Inde intra II miliarium partem dat in specum, qui Vocatur Octavianus, et pervenit in regionem viae Novae adhortos Asinianos, unde per illum traetum distribuitur. Rectus vero ductus, secundum Spem Veterem veniens intra portam Exquilinam, in altos rivos per urbem diducitur. 22. Nec Virgo nec Appia nee Isietina conceptacula, id est piscinas, habent Arons Virginis initium habent sub hortis Lucilianis, finiuntur in campo Martio secundum frontem Septorum. Rivus Appiae sub Caelio monte et Aventino actus, emergit, ut diximus, infra clivum Publicii Alsietinae ductus

post naumachiam, cuius causa videtur esse factus, finitur. 23. Quoniam auctores cuiusque aquae et aetates, prae terea Origines et longitudines rivorum et ordinem librae persecutus sum non alienum mihi videtur, etiam singula subicere et ostendere, quanta sit copia, quae publicis privatisque non solum usibus et auditis, verum etiam voluptatibus sumcit, et per quot castella quibusque regionibus diducatur, quantum extra urbem, quantum intra urbem, et ex eo quantum lacibus, quantum muneribus, quantum operibus publicis, quantum nomine Caesaris, quantum privatis usibus erogetur. Sed rationis existimo, priusquam nomina quinariarum,

129쪽

DE AQUAE DUCTIBUS URBIM ROMAE LIBER 107centenariarum et ceterorem modulorum, per quos mensura constituta est, proferamus, et indicare, quae sit eorum origo,

quae vires, et quid quaeque adpellati significet, proposit

que regula, ad quam ratio eorum et initium computatur, ostendere, qua ratione discrepantia invenerim et quam emendandi viam sim secutus.

24. Aquarum moduli aut ad digitorum aut ad unciarum mensuram instituti sunt. Digiti in campania et in plerisque

Italiae locis, unciae in popularibus rationibus adhuc obsedivantur. Est autem digitus, ut convenit, sextadecima pars pedis, uncia duodecima. Quemadmodum autem inter unciam

et digitum diversitas, ita et ipsius digiti simplex observatio

non est. Alius Vocatur quadratus, alius rotundus. Quadratus tribus quartisdecimis suis rotundo maior rotundus tribus undecimis suis quadrat minor est, scilicet quia anguli deteruntur. 25. Postea modulus, nec ab uncia nec ab alte

utro digitorum originem accipiens, inductus, ut quidam putant, ab Agrippa, ut alii, a plumbariis per Vitruvium architectum, in usum urbis exolusis prioribus venit, adpellatus quinario nomine qui autem Agrippam auctorem laciunt, dicunt, quod quinque antiqui moduli exiles et veluti puncta, quibus Olim aqua, cum exigua esset, dividebatur, in unam fistulam coacti sunt qui Vitruvium et plumbarios, ab eo, quod plumbea lamina plana, quinque digitorem latitudinem habens, idicumacta in rotundum, hunc fistulae modulum efficiat. Sed

hoc incertum est quoniam, cum circumagitur, sicut interiore parte adtrahitur, ita per illam, quae foras spectat, extenditur. Naxime probabile est, quinariam dictam a diametro quinque quadrantum quae ratio in sequentibus quoque modulis usque ad vicenariam durat, diametro per singulos adiectione singulorum quadrantum crescente ut in senaria, quae sex scilicet quadrantes in diametro habet, et septenaria, quae septem, et deinceps simili incremento usque ad vicenariam. 26. Omnis autem modulus colligitur aut diametro aut perimetro aut areae mensura ex quibus et capacitas adparet. Differentiam unciae, digiti quadrati et digiti rotundi et

ipsius quinariae ut facilius dinoscamus, utendum est substa tia quinariae, qui modulus et certissimus et maxime receptus

130쪽

108 ET IUL FRONTINI est. Unciae ergo modulus habet diametsi digitum unum et trientem digiti capit quinariam et pus quinariae octava, hoc

est sescuncia quinariae et scripulis tribu et esse scripuli. Digitus quadratus, in rotundum redactus, habet diametri digitum unum et digiti sescunciam, scripulum capit quinariae dodrantem, semunciam, sicilicum. Digitus rotundus habet diametri digitum unum capit quinariae septuncem, semun

27. ceterum moduli, qui a quinaria oriuntur, duobus generibus incrementum accipiunt. Est unum, cum ipsa multiplicatur, id es eodem lumine plures quinariae includuntur: in quibus secundum adiectionem quinariarum amplitudo luminis rescit. Est autem fere tunc in usu, cum plures quinariae, iure impetratae aquae ne in iis saepius convulnerentur fistulae, una sistula excipiuntur in castellum, ex quo singuli suum modum recipiunt. 28 Alterum genus est, quotiens non ad quinariarum necessitatem fistula incrementum capit, sed ad diametri sui mensuram secundum quod et nomen accipit et capacitatem ampliat. Ut puta quinaria, cum adiectus est ei ad diametrum quadrans, senariam facit ne iam in solidum capacitatem ampliat capit enim quinariam unam et quincuncem, sicilicum. Et deinceps eadem ratione quadrantibus diametro adiectis, ut supra dictum est, crescunt septenaria, octonaria, usque ad vicenariam, 29. Subsequitur illa ratio, quae constat ex numero digitorum quadratorum, qui area, id es lumine, cuiusque moduli continentur a quibus et nomon fistulae accipiunt: nam quae habet areae, id est luminis in rotundum coacti, digitos quadratos viginti quinque, vicenum quinum adpellatur: similiter tricenaria, et deinceps per incrementum digitorum quadratorum usque ad centenum vicenum. 30. In vicenaria fistula, quae in confiuio utriusque rationis posita est, utraque ratio paene congruit. 4m habet secundum eam computationem, quae in antecedentibus modulis servanda est, in diametro quadrantes viginti, cum diametri eiusdem digiti quinque sint: et secundum eorum modulorum rationem, qui sequuntur ad eam, habet digitorum quadratoriam exiguo minus viginti. 3 i. 'atio fistularum quinariarum usque ad centenum