장음표시 사용
251쪽
Lrnali QS ART Us. Nutarix, ut res creatae , quae rertos tantum faciunt effectus. I. Alia est totalis, qtrae sola facit effectum et V. g. cum una manus corpus externum mO-vet; alia particularis, cum duae manus id movent . . Alia est prineipalis , ut homo , qui cultrum ad inhibet ad aliquid caedendum : alia instrumentalis, ut culter ipse, quo utitur ad secandum . Hae alio nommine vocantur causa mediata , S in mediata . Alia est caussa per se , alia per aeeidens . Per se est, qude secundum voluntatem , si sit intelligens , aut secundum destinationem naturae , si intelligentiae expers , aliquid essicit et v. g. cibus , qui est caussa per se nutritionis . Per accidens est, quae praetes voluntatem, aut destinationem aliquid faciti ut nimius cibus, qui nocet sanitati. 6. Alia est caussa necessaria, ut ignis, qui, si debito modo applicatur , semper procreat effectum et alia libera , ut voluntas , quae potest objectum amare , vel non ama re , vel odio habere. 7. Alia demum est caussaph 'sica, alia moralis. Physica est, quae vere agit esse. Eium t ut quaelibet ex iis, quas hucusque memora Vimus. Moralis cst, . quae tantum est occasio, ut at j quid fiat 1 ut consulens homicidium , caussa moralis est homicidii ab alio patrati, quod secundum hominum judicium etiam consulenti tribuitur . Ad hanc refertur etiam caussa inpuIsivae V. g. Cum Pau peri auxilior motus eius inopia . Sed haec vel inteI- lectis voca hulis intellistuntur, atque adeo nihil disputationis habent. Aliis minus neeessariis divisionibus supersedemus , si primum monemus , cuilibet caussae suum effectum ejusdem generis responderessuiat enim eorrelata , talis caussa , talis effectus .
Peripatetici vero secundum Aristotelem aiunt.
252쪽
aeto D ll REMITA PHYI IE caussarum quatuor esse genera , Materἰalem , Formalem , Veientem , Fina Iem . Sed nescio quid in mentem venerit Aristoteli , ut Materialem , Formalem , Finalem in caussas referret. Exploratum enim Philosophis est, immo & ipsi Aristoteli erat, Materiam nihil mutationis esticere posse: Formam item non aliquid efiicere, sed esse modum materiae rsunt enim re S omnes corporeae artefacta pulcerrima a Divino artifice summo consilio fabricata , in quihus , ut in ceteris ab homine factis , forma non estens a materia distinctum . Sic dum annulo ceram signamus, & imaginem aliquam exprimimus , ne cera, quae est materia, aliquid esse it, sed potius recipit S patitur mutationem : nec imago aliquid enseit , sed est ipsa mutatio , quae essicitur ab annulo ceu caussa effectrice . Finis etiam nihil facit re ipsa ἔsed tantum occasio est, cur aliquid fiat. Nec etiam
Exemplar , quod Plato pro quinta caussa ponit, L Ualiquid facit; sed est illud, quod agens ratione Pred di tum in artefactis suis sibi proponit imitandum . Neutra igitur est talis cui causae nomen aptari possit. Sed de his sequenti capite abundantius.
C A P υ T XVI. De Fine , ct Exemplari
Extremum est vocabulum Rim,extremum Exegs piar , de quibus hoc libro dicendum esse videtur . Haec duo S ipsa sunt relativa . Finis definitur, id cujus gratia aliquid fit. v. g. si pergo in Albam
253쪽
I, I B A R Q U ARTUS. 22IAlbanum castrum , vel Τusculum, ut aere puriori me recreem , animum a curis gi a toribus relaxem , tum demum sanitati meae serviam , haec recreat ita ,
εἰ sanitas fuis eli cujus gratia iter conficio . Jam multiplex est divisio finis. i. Alius vocatur finis erius, alius finis eui . a. Alius finis prima; ius, alius jecundarius . 3. Alius proximur, alius remotum. 4. Alius sub ordinatas , alius ultimus . Quae omnia exemplo supra posito facile de in onstrantur . Itaque consectio itineris in Albanum habet pro fine cujus , laxare animum , duc cre spiritum puriorem ; id enim est cuius consequendi gratia iter conficio : pro sne
vero eui, habet me ipsum , cui fataicem & animum curis vacuum, ct conserva a in sanitatem opto.
Item habet pro fine primario , prιximo , subordina
to , tranquillitatem animi liberi negotiis , haustum acris purioris: pro fine vero I cua durio , remoto , Rultimo, sanitatem vel recurior H, 'am, vel conservandam e haec enim tamdem et vjus gratia illa mihi paro . Verum cum sanitas corporis ad alium finem dirigi possit, nempe ut facilius in rem familiarem , vel in litteras incumbam, vel in aliud: harursum alterius gratia optari possint, nempe ut honores , ut divitias mihi parem : hae denuo ad alium finem, nempe vel ut conjunctis, vel amicis, vel pauperibus prosim, ceteraque ς propterea nihil in rebus creatis, si diligenter consideratur, pro fine ultimo generatim haberi potest, sed tantum quod ad certas leges . Solus Deus clare cognitus in caelo est finis ultimus , qui ad nullum alium resertur , per se amatur , in eoque quiescimus .
Est praeterea alia divisio Finis. Alius dicitur finis artis, alius finis artificis. Artis est id, quod
254쪽
u . DE R. Μget a P RY s I e Aars sibi proponit faciendum . v.g. Finis Logie se est, tradere regulas accommodatas ad in Ueniendum verum non modo in omni hus disciplinis , sed etiam in omni vitae parte. Finis Rhetoricae artis est , regu las exponere, quae omnino ad persuadendum acincommodatae sunt. st J Quod dico de arte, dico
etiamsi J Sunt qui dieauro, finem Luteae se invenire
verum; Rhetorieae vero audientem persuadere . S hoc signifieare volant, finem proximum esse accommodate ad inveniendum verum , accommodate ad persuadendum ς remot m vero invenire Verum , o
persuadere L quo sensu ct nos in Logi ea usurpavimus 3 recte loquuntur : Meeus intelligunt, omnino prave. Utraque enim regulas tradit, qua ad iseonsequendum idoneae sint. Veruntamen hominis est in qualibet diseiplina , quam eolit, regulis Logica apte uti ad explorandum verum. Proptereaque in venire verum est proprium uniuscujusque discipli- .a. Item dare regulas ad persuadendum , es pro prium Rhexoriea : persuadere autem , est finis oratoris , vel eujuscumque hominis, qui Oratoris par- res sibi sumit : qui tamen si non persuadeat, non il-ιieo habendus est malus Orator, modo apposite o persuadendum dicat: sed non omnino bonus . Nam praeter scientiam regularum, requiritur in oratoreo vox, O latera , ct vehementia, O dignitas quaedam, O lepor, o Deetia ingenuo dignae, ct aIta multa, qua, qui habuere, plurimi, etsi do Erλna medioeres', in bonis oratoribus habiti fuerι:quι vero caruere, ut ut doctrina exesiti, vix is ser mediocres potuere referri . Aerem enim Oron
255쪽
LIar R QU ARTUS. 22getiam de Logico, ct Rhetore, ut artis suae eXecuistores sunt. Quod vero Logicus interdum verum non inveniat, quod Rhetor non persuadeat auditorem , non arti vitio dandum est, sed artifici, qui leges ad singulos casus recte sectere nescit. Finis arti is est, quidquid ipse praeter artem sibi pons quendum proponite veluti si Logicae arti, si oratori ae aliquis det operam ut divitias inmodicas tibi paret , ut alios decipiat, ut turbas in republica moveat ς haec non arti proposita sunt, sed ab animo pravo artificis proficiscuntur. II.
memplar autem, ut ante diximus, est , id quod artifex sibi proponit imitandum. e. g. Seulptor , qui marmorea statua Petrum ex vero imitandum proponit, ut hic Romae passim videmus in monumentis, S aliis publicis locis , ubi statuas viris inlustribus positas videmus , habet pro fine M.
tuam marmoream condere e pro exemplari Petrum
ipsum , quem ad effigiem veri exprimere cupit. Sed haec, quae de fine, S exemplari diximus hucusque, vel auditis vocabulis ab eo , qui linguam intelligat, sine ullo labore intelligi possunt. Ut mirari satis non possim eos , qui haec nobis pro exqui sita eruditione, pro Philosophia recondita iactanter venditant, quae ad Grammaticam potin S, quam
rem , O vehementem , ct incensum , ερο canorum Forum , Ecclesia, concursus hominum requirit. Leingite Cieeronem de Claris oratoribus, qui baec I Ue, O erudite, O aceurate, do more , intastrat.
256쪽
Pa 24 DE RE META Duus a C A ad Philosophiam, pertinere videntur . Nos ea , quae necessaria videbantur, ut Philosophorum sermonem facilius intelligeremus, tetigimus e cetera iis
relinquimus disputanda , qui res subtiles, & quae nullo modo intelligi, nulli disciplinae opitulari possunt, delicias suas vocant, easque pro hona Phi-Iosophia habent. Physicas vero disputationes, ct Theologicas , quas hic non nulli addunt , tamquam ab hac disciplina alienas praetermittimus, suisque Ioeis disputandas reservamu S.CA pux XVII. De Diseiplinarum omnium , quibus Onto log ἰa inservire potes, ordine , atque nexu .HActenus, Adolescentes , praecipua ontologiae
decreta tradidimus , quae non modo vos doceant, qua ratione singulas disciplinas recte tractare queatis, verum etiam commonefaciant, quid vietare debeatis, ut id ipsum cum operae pretio essicere possitis: quod ego in praecipua parte scientiae hahendum puto . Nunc pauca veluti appendiculam adiungam , ex quibus intelligatis, quam late Pateat usus Ontologiae , quotque disciplinas complectatur, ut, ad quamcumque earum animum a d. iungatis , non omnino jejuni, ct rerum, quae ne cessariae sunt, expertes S inopes accedatis . Quod eo consilio faciendum existimavi, ut ii, qui haec studia veluti inutilia contemnunt, atque intra limites Philosophiae Ontologiam consistere sibi persuadent, plane intelligant , quam inepte judicent ἔ
257쪽
Lia ER QS ARTUS. Disciplina omnis homine liberaliter educatcidigna , vel est Naturalis , vel Artificiatis. I. Naturalis est, quae res a natura conditas percenset, Se investigat. Haec vel sensibus, vel ratione comparatur. Quae sensibus comparatur, & res externas
explorat, vocatur Phasiologia, seu historia Naturalis , quae in sex partes dividitur: Meteorologiam , seu historiam phaenomenorum caelestium ς 'drologiam , seu de Aquis : MineroIogiam , seu de Mineralibus , Pistologiam, seu de Plantis ς mologiam , seu de Animantibus; PBebologiam Empiricam , seu de adfectibus hominis . Quae vero rationem sequitur, in explorandis viribus internis rerum creata rum , earumque comparatione cum aliis occupatu . Haec varia est pro varietate argumentorum. Altera vires & facultates rerum creatarum Perse
quitur, ct vocatur Postea e quae si de corpore agit, Poma eorporum ; si de spiritu humano , Pbsca spirituum, seu PDebologia Rationalis vocari
solet. Altera magnitudinem ipsam corporum generatim considerat: haec est Mathemattea Simplex, quae rursum pro varia differentia magnitudinis diis versa nomina habet. Nam quae considerat magnitudinem divisam, vocatur Arithmetica , cujus duae sunt partes, Anablica , & Algebra . Quae vero considerat magnitudinem continuam, Vocatur Geois metria , cujus sunt partes Trigonometria , Coniea , Sphaeriea. Tertia relationem hominis ad suam felicitatem pervestigat, quae duplex itidem est: nam vel considerat felicitatem hominis naturalem, Rea Ethlea est, seu Naturalis religio , ex qua profuit Iurisprudentia tum PolitIea , tum Civilis rquarum prima nihil aliud est, quam applicatio prae- P ceptoα
258쪽
D g R E M E T AP Η Y s r C Aceptorum Ethices ad utilitatem reipublicae: altera ad utilitatem singulorum civium. Vel considerat felicitatem hominis supernam , &en Theologia Reis
velata , ex qua Pontificia Purisprudentia itidem
emanat, quae disciplinam exponit, quam Catholi ea ecclesia ad felicitatem nostram tum tempora. riam , tum aeternam consequendam utilem esse judicavit . II. orti Ialii autem disciplina est , quae notiones naturae lumine adquisitas ad varia genera rerum Physicarum applicat, quo facilius earumdem proprietates , & caussas cognoscat. Haec rursum vel argumentum homini internum persequitur , vel externum . Prima est , quae mentis vires & operationes explorat, quoque modo aptari debeant ad verum investigandum constituit. Haec vocatur Logica eArtificialis . . Ex qua emanat Outologia quae est applicatio legum Logicae ad argumenta
omnium disciplinarum communia . . Quae argumento enterno occupatur, vel rqsi
ipsas persequitur, quae realis; vel signa rerum quae Ombolica nuncupatur . Realis vel proprietates abstrusiores corporum ignis Praesidio examinat i haec vocatur Chemia , ex qua nascitur magia Na ruralis . Vel differentiam quantitatis corporum ex mathematicae Simplicis praeceptis explorat, ct haec pro varia natura corporum alia & alia nomina inis venit. Hinc si ad motum corporum applicatur,
vocatur Mechaniea: secundissima ea quidem Mathematicae pars, & quae in plures partes dividitur. Nam si perquirit qua ratione corpora dura machiis narum ope facillime moveri possint, vocatur Me-cbantee stricte accepta. Sin qua ratione corpora
259쪽
Lra ER QUARTUS. 22 sponte decidant, vocatur Sturica . Sin ad fluidorum motum eam dirigimus, ct investigamus , quomodo S ratione gravitent, ct decidant, quoque modo corpora dura in ipsa fluida inmergantur, vocatur in Irostatica . Sin ad motum aeris refertur , S exquirit, qua ratione aer machinarum adjumen to moveri possit, ita ut alios S alios sonos faciat, vocatur Pneumatica . Sin ad varium usum ignis referimus , Droteobvia nuncupatur et ex qua Ars Militaris , ct Arehitectura Militaris hoc tempore natae sunt. Ex Mechanica etiam oritur Arebite tura Civilis, quae sine Geometria , ct Mechanica omni
Iam si eadem Mathematicae principia ad dimetiendos sonos reserimus, ct exploramus quam ra tionem S proportionem soni habeant inter se, naristitur Musilea . Sin Mathematicae elementa applicamus ad explorandum vim S motum radiorum luis cis , exsistit Optica , cujus tres sunt partes: Per pectiva , quae considerat motum lucis incurrentis ici objecta opaca; Catoptrica , quae motum lucis reis flexae ab speςulo, vel corpore polito aliquo : Diο-ptrica, quae motum lucis e X ponit progredientis per corpus diaphanum diversarum figurarum . Ex opti-
ea profluit Pictura, quae secundum illius leges imagines exprimere solet.
Quod si Mathematicae elementa dirigimus ad
explicandum motum Astrorum, eorumque phaenomena, Vocatur Apronomia : ex qua disciplinae aliae proficiscuntur : Gnomonica , quae rationem condendi solaria exponit: Chronologia , quae ex motu astrorum , eorumque eclipsibus temporum seriem
demonstrat: Geograpbia, quae ex iisdem principi a
260쪽
dias Da RE METAPHY II CAcertum situm locorum in superficie orbis terrae ostendit: ' irographia , quae litorum, S insularum , Sscopulorum, ceterarumque rerum situm ,
marium amplitudinem , ct figuram , & prosunditatem exponit: ex qua Ars navigandi exsistit. ζ GJam vero si fabricam hominis, aliorumque viventium contemplamur , usumque singularum partium ex Mathematicae legibus demonstra mus , vocatur Anatomia . Sin qua ratione animantia sana servari, aegrota sanitatem recuperare possint, investigamus, altera nascitur disciplina, quae si de modo Sc ratione sanitatem vel conservandi, vel recuperandi disputat, Medicina vocatur; si de adjumentis, quibus id essicitur, Pharmacia . Harum prima pro varietate morborum internorum, Rexternorum, dividitur in Medicinam stricte acceptam, & Chirurgiam et itemque secundar immo &in alias partes pro Vario munere utriusque dividi solet. Quod si de cultu Plantarum , Sc Arborum disputatur, eririeultura nominatur: si de Flori-hus , & Fructibus , de Cultu hortorum . Sin demum de arte , qua hestiae capi solent, eractat, Mevium , Venatio, Piscatio appellatur : si de arte, qua cicurari solent, inseribitur de Regendis, ct moderandis heia
si J Chronologia , Geographia, praeter Asronomiae principia , addunt etiam bisuriam tum temporum , tum locorum. Tametsi Chrono logi ,-Geograpbi vulgares ejusmodi principia non demonprent, Ied veluti eerta ponant, O historia ooempentur tantum . Ars vero navigandi praeter Maerographiam, seu historiam marium , complectitur pronomiam.