장음표시 사용
601쪽
aeeiderit mali. Redduntur enim homines securi, dum Impr videntia fortunam comitem habent, hujus favore abusi.
f. 768. Improvidentia culpa es s actio impresedi culposa. Im- smprouissiprovidentia in desectu attentionis ad malum in dato casu e- Palis Oventu possibile consistit . 76 4. , adeoque dum agens omittit, actis. quae declinandi mali hujus causa fieri poterant 76s. , actio deficit a rectitudine ex parte intellectus s. Ta. 81. , cumque
matur 'ud praevidere potuisset f. 764. , desectus Me vincibili I. 43. . Quamobrem cum desectus rectitudinis actionis ex parte intellectus vincibilis culpa sit cri . ; improvidentia culpa est. 2uod erat unum.
Enimvero actio culposa est , quam agens siua cuIpa committit, sive ea positiva fuerit, sive privativa I. Ii 8. . Quoniam itaque improvidentia culpa est per demonsrara, Ddeoque improvidus culpa sua improvide agit; actio improvidi utique culposa est.
Hine reprehendimus improvide agentes, quod non aniamum attendant ad periculum, quod subeunt, vel ad damnum. quod actione sua facile dare poterant , etsi periculum evas rint, nec damnum dederint, probe gnari, quod Brtunae triri huendum ipss imputari non posse. Tanto magis autem re prehendimus, ubi de periculo vel damno dando admoraiti m nitis salutaribus aurem praebere noluerunt, & periculum a subeunt vel damnum patiuntur , aut dant aliis, quoniam tu hoc casu facilius evitari poterat culpa. In casu dato satis perospicares sunt homines, etsi non idem acumen probent m g neralibus. Unde theorias haud raro sublimes notionibus communibus conformes deprehendere licet.
. 7694si ad actisnem ui circumstantiarum praesentium δε- Causa vi eerminatam animum asierramus , nec occurrit principiam. sitientis in Di cujus judiciam verum de actionis bonitare vel malisia dato casu colligitur ; aur priaecipium Uisae gnoramus , aut ejus rrerum principu
602쪽
actionis di- obliti fumus, aut ejus recordari non possumus. Etenim si ad a judicandae. chionem vi circumstantiarum praesentium determinatam animum advertimus, & nobis fuerit persipectum principium, vicujus judicium verum de actionis bonitate vel malitia colligitur ; vi imaginationis reproducitur vel idea principio isti re-0ondens, vcl reproducuntur ideae verborum, quibus enunciatur .a II. IEIch. emptr. & actu memoriar certi reddimur, quod istud principium alias cognoverimus a 7s. 173 . Pota. empir. . Quod li ergo actus imaginationis & cum eo s memoriae cessat; ratio aliqua adesse debet, cur hoc non fiat s. 7o sntol. . Quoniam ei, qui principium ignorat, nulla est notio eidem respondens I. a r. , imaginationis autem vi non reproducuntur ideae &. notiones, quae istis insunt, nisi antea perceptae I. T. Ioch. empiri ; si quis principium actionis dijudicandae ignorat, eidem nec succurrere potest, ubi eodem opus habet, adeoque deficii in casu dato quia ipsum
Quoniam porro qui rei cujusdam oblitus est, ideam
ejus vi imaginationis reproducere nequit I. at 6 Ioch. em-ρν. ; si quis principii dijudicandae actionis iterum fuerit oblitus , quod eognoverat, actus imaginationis & memoriar, quo opus est, ut praesens sistatur animo principium istud, denuo cessare debet. Deficit adeo ipstim in casu dato, quod ejus
fuimus obliti suod erat secundum Denique si in actionem per cirCumstantias casus pra istis intentis non succurrit principium ejus di)udicandae, quod obIivioni nondum tradidimus, mediatae reproductioni ideae eidem respondentis aut ideae verborum , quibus enunciatur, locus non est et ast. In empiri . Quamobrem cum ejus non recordemur, cujus mediata perceptio in nostra potestate
non est a 3 o. Phycf. empir. ς in dato casu deficit principium dijudicandae actionis, quia ejus non recordamur. suos
603쪽
De I mputarione morassi, Dolo s Culpa. 379
Vidimus in superioribus iudicium de actionis culposae malitia descere , aut si agens non habet actionis suae susscieno
ter determinatam notionem , aut si ipsi deest principium , vicujus judicare poterat, istiusmodi actionem eue malam, seu malum istiusmodi ex ea resultaturum, aut resultare posse, aut s utrumque obtinet g. 728. . Ex anterioribus abunde intelligitur , quanam de causa deficere debeat notio actionis sum. cienter determinata. Quamobrem dispiciendum quoque erat, quanam de causa deficiat principium actionis dijudicandae, ut omnis ratio culpae constet, nec in ea rite dijudicanda haesit, mus vel labamur. Ignorantiam esse in causa, ut de eo non cogitemus, nemo non sine probatione admittit. Oblivio ignorantiae aequipollet: etenim non minus ignoramus ea, quorum iterum obliti sumus, quam quae nunquam didicimus. quemadmodum ex collatione definitionum ignorantiar 3. 27.
& oblivionis f. a I s. IE h. empir. statim innotescit, & nemo non hoc ipse confitetur, qui eorum, quae olim didicit, iterum oblitus est. Oblivio itaque ignorantiam pristinam reducit, ut adeo perinde sit, sive aliquid semper ignoraverimus, sive, quod nobis cognitum suerat, iterum oblivioni tradiderimus. Versamur in utroque casu in ignorantia ejus , quod nosse debebamus de actione praesenti judicaturi. Quodsi denique primcipii istius, utut oblivioni nondum prorsus traditi, cum post
hac iterum memoriam nostram subeat, non recordemur, quando eodem habemus opus ; quoad casum praesentem perinde est, et e si ejusdem essemus obliti, consequenter in ejus etiam ignorantia versamur quoad casum praesentem. Quamobrem non minus ob oblivionem & impotentiam recordandi seu r
miniscendi, quam ob ignorantiam deficere debet in Oasu dato actionis di)udicandae principium. . . TTO.
si principium actionis dijudio due in casu dato deficit quod ri
ob ignorantiam vincibilem, vel Uufacultatum nostrarum ιnrfectusprin pediri poterat ejus oblivio aut recordandi imiotentia I defetius cipu His iste culpa es. Etenim si ignorantia Vincibilis est, a nobiS dicandae a evitari poterat Et si usu facultatum nostrarum im movis ea
604쪽
pediri poterat principii actionis in dato casu dijudicandae oblivio aut recordandi impotentia , utraque citam evitabilis
. , erat g. 733 . Defectus adeo principii actionis in dato casu dijudicandae evitabilis. Quamobrem cum desectus hic sit rectitudinis quoad intellectum I. et a. 8 i. ; desectus principii actionis dijudicandae in casu dato est desectus rectitudinis actionis quoad intellectum vincibilis. Enimvero desectus xectitudinis actionis quoad intellectum vincibilis culpa est 3.7iro. Desectus adeo principii actionis dijudicandae in
casu dato ob ignorantiam vincibilem, vel usu facultatum nostrarum non impeditam oblivionem , aut recordandi im- Potentiam culpa est. Quae hic de causis deficientis principii dijudicandae actio
nis in casu dato dicuntur, vulgo non satis attenduntur. Unde nec observantur dissicultates, quae in culpa accurate definienda
occurrunt. Dissicile haud raro est judicium de ignorantia, utrum ea sit vincibilis, neene: sed multe dissicilius est, quod serendum de eo , num usu facultatum agentis impediri potuerit obIivio, 3c mulio adhuc dissicilius, num eodem impotentia reeordandi potuerit impediri. Unde denuo elucet indispensabilis Ρsychologiae eognitis , si in moralibus inosen pede progredi volueris. Hinc etiam elucet, nos in praesente theoria de culpa, quamvis ampliore, non tradere nis generalia , quorum ope principiis psychologiae adjutus eam ad specialia extendere poterit.
cibis apia. de clur culpa est. Etenim cum error vincibilis circa princiis piam dijudicandae actionis in dato casu evitari potuisset,
modo voluiiset agens ao. , judicium quoque falsium de actione evitari poterat. Quamobrem cum defectus judicii veri de eadem sit desectus rectitudinis quoad intellectum sora. S . , isque vincitaruδπ demonstruas desectus autem rectitri
605쪽
De Imputatione morali, Dolo s Culpa. mi
rectitudinis actionis vincibilis culpa sit . 7i7. , quin des eius judicii veri de actione in cassi dato ob errorem vincibialem circa principium dijudicandae actionis culpa sit, dubitari haud quaquam potest.
Quinam error si vincibilis , diiudicandum est non in a, stracto, sed in concreto. Etsi enim ad eum dijudicandum f.
eiat theoria in abstracto, qua docetur, quomodo non usus cultatum cognoscendi incidatur in errorem, & quomodo e in xundem usu error evitetur; in concreto tamen deinceps dispuelandum, an usus iste agenti sit concessus &, ubi non conceditur , an id fiat vitio agentis, ita ut non usus eidem imputari possit. Habenda vero hic etiam ratio est difficultatis evitania errorem , non minus in abstracto , quam in concreto , sp ctandar quadi enim in abstracto occurrit , in conereto haud raro augetur. Magna hic requiritur attentio eum ad disposistiones naturales, tum ad omnem conditionem agentis, & suminino acumine opus est in expendenda actionum mutua a se invicem dependentia. Sed erit aliquando tempus , quo theorias istiusmodi delicatas nostra methodo philosophaturi conis dent : neque enim nis hac via ad ulteriora & hactenus inae-eessa progredi datur. Haec ideo monemus, ut aliorum exciaremus attentionem & iuvemus acumen , qui de humano genere bene mereri volunt , ne actum agendo tempus inutilites terant, quod in augenda sciemia multo utilius collocari po
Praecipitoria in agendo est determinatio sui ad agen- Ηρα. . dum , seposito omni facultatum cognoscendi usu ad regit sanata in innem actionis requisto. genis quia Non est quod excipias fieri non posse', ut absque usu L. B.
euhatum cognoseendi quis agat. Agentem agere velle , V luntatem autem, immo appetirum omnem, non serti nisi iraeognitum 3. 929. Hyeb: empiri . Etenim non de omni saeuutatum usu hic sermo est, sed de eo, qui facit, ut recta stactio, nec ex parte intellectus ullatenus deficiat. Qui enim de acti ninu uiarim rectitudine parum cogitant , hunc usum sepo-
606쪽
nunt, nec is nisi per extrinsecas rationes determinatur. Sed haec ex iis clarius percipientur, quae de praxi morali sumus tradituri.
g. 773. quaenam 9 quis ex praecipitantia agit, ex parte intellitas riseiani in descit U notio amoms seu cienter determnata , Ibuicium actionemve- verum de actionis bonitate uel malitia. Etenim ii quis excipitanter praecipitantia agit, omnem seponit facultatum cognoscendigeniis. usum ad rectitudinem actionis requisiitum β. 77a.), adeoque
ex parte intellestiis desideratur, quicquid ad rectitudinem actionis ab ipso proficisci poterat. Enimvero si in actione libera ex parte intellectus nihil desiderari debet, recte adt rus & notionem actionis lassicienter determinatam habere debet, & verum sit necesse est ejus de bonitate vel malitia actionis judicium β. a. 8o. . Quamobrem si quis ex pra cipitantia agit, ex parte intellectus¬io actionis sussicienter determinata, & judicium verum de bonitate & malitia ejus deficit. ν
piranteTagentis. Quanam de causa homines praecipianter agant, jam non inquirimus. Pertinent haec ad ampliorem illam de culpa theoriam, cujus paulo ante meminimus t. f. 77 I. , & quaedam huc spectantia distinctius nobis exponenda erunt, quando quae ad praxin spectant, sumus tradituri. g. 774.
Praecipitantia in agendo culpa es, G actio ex praecipitantia ageniis culposa. Etenim si quis praecipitanter agit, δέ notio actionis lassicienter determinata , & judicium verum de actionis bonitate & malitia deficit g. 7 7 3. , consequeri ter quicquid ex parte intellectus ad rectitudinem actionis requiritur I. llo.). Quamobrem cum usu facultatum cognoscendi impediri potuisset, quo minus acti hoc modo deficeret a rectitudine, modo agens eum non seposuisset et ra. ; delectus iste actionis a rectitudine omnimodus e
607쪽
De Imputatione morali, Dolo s Culpa. 383
parte intellectus vincibilis est I. 743. . Quoniam itaque
desectus actionis a rectitudine ex parte intellectus vincibilis culpa est β. 7i7. ; praecipitantia in agendo culpa est. Atat culposia est actio, quam agens sua culpa commi tit, sive ea possitiva fuerit, sive privativa f. 7i 8.). Quoniam itaque praecipitantia ita agendo culpa est, per demovinata, a ctio ex praecipitantia agentis culposia est.
Variae dantur causae praecipitantiae in agendo, quae eam pro diversitate sua nunc magis . nunc minus imputabilem faciunt, ita ut praecipitanter agens nunc excusatius, nunc graVius Pec- eeta Sed haec ad delicatiorem istam theoriam pertinent, qua
futuris temporibus reservatur t. f. III. . Plura huc spectantia principiorum nostrorum gnaris oriret ipse usus, modo perspicillis nostris uti voluerint. Quae enim nonnis di ficillima meditatione eruuntur, ea haud raro veluti sponte sua sese osserunt in observando solertibus atque acutis. Nonnisi experta loquimur, exemplis plurimis ex omni scientiarum g . nere haud dissiculter comprobanda- Sed quae sunt hujus generis ad artem inveniendi spectant. Ceterum praecipitantia in agendo hominibus nimis familiaris est, praesertim in iis, quae levioris videntur momenti, ut adeo de exemplis non multum fit laborandum, si qua desiderentur-77
sui expraeupitantia agit, inegitor ,. negligeo, im Qualis eas onsiderarus G improvidus est. Etenim qui ex praecipitanvasit etia agit , omnem seponit facultatum cognoscendi usum ad re- cstrantia. ctitudinem actionis requisitum ra. , adeoque quamvis incurrit culpam f. Ir . . Quamobrem cum incogitantia 748. , negligentia j. 738'. , inconsiderantia g. 76o. &improvidentia culpa sit g. 68-), qui ex praecipitantia agit, &, incogitans , , & negligens , di inconsideratus& improvidus csto Poterat hoc Iuculentius ossendi ex ipsis incogitanti , n gligentiae , inconfiderantiae & improvidentiae notionibus in am
608쪽
terioribus explicatis, squidem prolixioribus esse IIeeret. Sea non opus est, ut in re satis manifesta per hasce ambages incedamus. Ceterum hinc intelligitur , quam sit nocua agenti praecipitantia in agendo & quam sollicite ideo cavenda.
g. 776. Imprade - Imprudenter agere dicitur, qui facit, quod vi circum-ria agentis stantiarum quarundam praesentium potius non facere dcbebat, quid sit. vel contra non facit, quod vi earundem potius facere debebat. Unde Imprudensia est defectus judicii, quid vi circumstantiarum praesentium fieri consultius sit.
Omnis inprudentiae ratio clarius patebit, ubi de prudentia. quae in numero virtutum huellectualium est , egerimus suo loco. Hic igitur ea annotasse lassiciat. quae culpae intelligendae inserviunt. Ponamus Regem, qui bello sese immisce cum ab eo abesse poterat, exhausto aerario, non sine summo subditorum suorum detrimento. Imprudenter agere dicitur. quod non perpenderit, quae e re civitatis sunt. Si mittiter fitu in praesentia Titii ea loquaris de Sempronio , quae ipsum aegre laturum praevidere poteras imprudenter agis. In utroisque casu imprudentia consistit in defectu judicii, quid vi ci cumstantiarum praesentium fieri debebat. f. 7T T.
suasis prudentia culpa est G actio imprudentis eu*os. o. Sosis im- Etenim imprudentia est desectus judicii, quid vi circumstam. prudentis. tiarum praesentium fieri consultius sit g. 7 7 6. . Est adeo defectus rectitudinis actionis quoad intellectum g. 8 i. . Et quoniam stipponitur, usti facultatum nostrarum impediri potuisse, ne deficeret, vincibilis est 3. 743. . Quamobrem cum desectus rectitudinis adtionis quoad intellectum vincibilis culpa sit I. et tr. imprudentia culpa est. Iuod
Enimvero actio culposia est, quam agens culpa sua
committit, sive ea positiva fuerit, sive privativa s. 73 8. .
609쪽
De Imputatione morali, Dolo s Culpa. 8s
Quamobrein cum imprudentia culpa sit, per demonstrata; actio imprudentis culposia est. 9uod erat alterum.
Nimirum actio imprudentis in se nihil habere potest vitii. etsi a circumstantiis quibusdam praesentibus vitii quiddam trahat. Ita Regi bellum inferenti alteri causa justa esse potest. adeoque bellum in se nihil vitii habet. Ast cum e re civitatis fit, a bello potius abstinere, quam jus suum bello persequi; illatio belli culposa evadit. Similiter quod de Sempronio na res, quae veritati eonsentanea sunt, nihil in se habet vitii. Ast quoniam tu hoe facis praesente Titio, quem id aegre lat
rum nosse poteras; culposa evadit actio. Non jam inquirimus, quanam de causa homines fiat imprudentes, & quaenam culparum praecedentium species in eandem influant; de his enim dicemus suo loco not. f. 776. . Imprudentiae hic tantummodo mentionem facere debuimus, quia autores, ubi de mupa agunt, eidem quoque imprudentiae nomen tribuunt, quam vis quae diversa sunt a se invicem non distinguant, pro synonymia habentes diversas culpae species.s, T 78. In curiosus dicitur agens , si de rectitudine suarum Dearia actionum prorsus non sollicitus est. Unde Incuria est absen- qaiast. tia omnis sollicitudinis de rectitudinc actionis.
Uernacula dicere solemus: Et betiimmeri fissi garnicit baraum, mas er thul. Incurioso nimirum perinde est, quod agat, , modo ipsi commodum videatur hoc agere. Ea agit quorum occasio ipsi offertur, parum sollicitus, quid ex actione sua sit resultaturum. Immo de hoc admonitus respondet, se ea nihil curare, facere sese, quod volupe est.
si quis incurissus is agendo, cs natio actionis fusi suaenam .
eienter determinata , cs judicium verum de azIionis bonitate in actioneo malissa descit. Etenim qui in agendo incuriosius est, de ριν ἐκώ- rectitudine actionis prorsus non sollicitus est I. 778. , con- riam gen sequenter nec in eam inquirit, dum agit. Quamobrem iis deside. inops Philos. Pra I. Univers. Pari L. E e e e cum rentur.
610쪽
cum ad rectitudinem actionis requiratur notio sussicieh- ter determinata & judicium verum de actionis bonitate &malitia I. 8o. i nec in notionem actionis sufficienter determinatam inquirit, nec de actionis, qualis hic & nunc. patranda , bonitate & malitia judicium notioni isti consor- me sormat. Deficit igitur & notio aetionis sufficientcr determinata, & judicium verum de actionis bonitate &malitia.
Patet adeo incuriam in agendo reddere hominem & incogitantem , 748. , R inconsideratum 3.763. : unde porro Oritur improvidentia F. 64. . Patet porro, quod facile locum faciat incuria praecipitantiae in agendo 3.772. , & comitem habeat imprudentiam s 3.7 60. Non opus esse existimo, ut haec Prolixius demonstrentur, quae ex collatione definitionum inbcuique Vel parumper attento statim manifesta sunt.
g. 2 8 O. Eualis sis retaria eusta es O actio per lincuriam agentis culpes amo per est. Etenim ii quis in agendo incuriosus est, di notio actio- incurram ius sussicienter determinata, & judicium verum de actionis ventis. bonitate & malitia deficit I. et 79. . Quamobrem cum notio actionis susticienter detorminata & veruin de ejus bonitate atque malitia judicium ad rectitudinem aetionis requiratur I. 8o, , di quidem ex parte intellectus f ra. ; actio per iniuriam agentis deficit a rectitudine ex parte inici lectus. Quoniam vero supponitur, facultatum suarum usu impediri potuisse ab agente, ne deficeret, siquidem de rectitudinc actionis suae sollicitus esse voluisset f. et 8. i defcctus iste vincibilis est s. 743. . Est vero dcfectus rectitudinis actionis quoad intellectum vincibilis culpa I. 7ir Incuria igitur in agendo culpa est. Ouod erat unum.
Jam quae culpa agentis committitur actio culposia est, sive ea privativa, sive politiva fuerit . 73 8 . Actio igitur per incuriam agentis culposa est. Quoa eraι alterum. Qiiods