Q.D.B.V. Dissertatio inauguralis medica de Sagu

31쪽

FOLIA quae Gabba Gabbe dicuntur, surgunt eX caudicis vertice, viginti& ultra pedes longa, inferius femur, sit perius brachium crassa, superne concava, inferne conveXa, ad insertionem in caulem aliquot stratis spinarum, quae vulgaribus acubus non majores sunt, armata, pinnata, pinnis ad angulum acutum cum nervo collocatis, quatuor pedes cum dimidio longis, margine spinoso instructis, vaginantia, basis seu vagina quae Indis Coeroerong & Coroero audit, tres pedes longa, unum lata est, intus crassum corticem, extus multas spinas gerit. SP ITHA unica. tres pedes longa, acuta, spinis obsita, erecta; illa si aperitur, eXhibet SPADICEM ramosum, sex decem & plures pedes longum, qui copiosissima gerit amenta, inhaerentia pedunculis spinosis, Siriboa dicta. FRUCTUS in amentis sessiles, ovo columbino parum majores, diu virides, dein flavescunt, maturi decidunt, nucleus durus, austeru S. Crescit in Coram praecipue. 3 Sagu-duri-rotta . Lapia si i-t me RUI IPHI. fructibus sphaericis, spinis brevioribus, densis & firmis distinguitur. τ) Sagus sylvesris, Lapia Ibur 9 Lilui Ruripsi. Lappia Thurct IM VALENT . truncum altissimum, spinas breviores, fructus perforatos habet. Crescit β) in Hocamolieta γ) in Ceram a. II. SAGus spinis longissimis.

LENT IN.

An Palmise Dineux. Hisoire des Antillis chap. s. artic. I 3'Truncus gracilis, folia fragilia, fructus maximi; haec species pauciorem quam antecedens largitur farinam, quae autem diutius corruptioni resistit. Vilissima omnium species, ad Hoecanolo provenit.

III. Sasus soliis. inermibus. D et Lapia

32쪽

Lapia Molat, Sagu Parampuati, id es famina. RUM pii Lap-pia Molat 9 Molo. VALENT IN. Folia in acutissimum & duristinaum acumen terminata, spinarum defectum supplent. Largitur haec species optimam farinam. Plures sunt omnino quos Sago arbores Indis praestant

na, mensas & Omnem reliquam supellectilem, quam nos ex ligno parare solemus, eadem quoque ad tegendas &a pluvia defendendas domos adhibent; vagina foliorum Corcorong ob tenacem qua gaudet structuram a globis scio. petorum penetrari non potest, hinc tanquam lorica ab illis, qui bella gerunt, usurpatur; Spatham Indi come- dunt, ex foliorum germine fila ducunt, inde libi &lintea & vestes parant. MaXimus autem Omnino harum arborum usus in ea quam exhibent farina & inde parando pane consistit, quae quomodo inde obtineatur &paretur mox secundum RUMPHIUM tradam.

Sago species crescunt in omnibus Moluccis & Archipelagi Indici insulis, loca paludosa inhabitant, & illae earum, quae ad monte S ascendunt, illa tantum loca,

quae paludes aut rivos habent, Occupant; fyDae his arboribus formatae, Lubo sive Lator Indis dictae,& aspectu injucundae, & ob solum coenos una & radices spinosas omnem , quam peragrant, terram horridam reddentes , peregrinantibus sunt molestae. Perveniunt ad trigesimum aetatis annum, tunc florent, fructus maturant, & his maturis,

pereunt.

Adoranda omnino Creatoris proVidentia, quae arborem ad hominum vitam sustentandam pernecessariam, cujus medullam quam maxime appetunt bruta, quaeque inde destrueretur, antequam in humanos cedere posses usus,

33쪽

tani diu validissimis spinis seu soliis, in pugionum modum

acutis defendit, quamdiu tenerior truncus brutorum viresistere non potuit; hinc Sagu caudex prae reliquis palmis diutius sub terra latet, & praeter suam undique spinis armatam comam nihil omnino supra terram edit. Propagantur hae arbores sive per fructus, sive per surculos, qui copiose ex radice prodeunt; non reperire possum, quod unquam ulla ex his arboribus hortos Europaeos intraverit.

g. XVII.

Sequentem in modum farinam eX arboribus Saguparant: quando arbor ad illum incrementi terminum pervenit, ut ejus folia crassiora albo pulvere conspersa appareant, & tam de vertice quam de foliis plures deciderint spinae, cum arbor adulta proprio nunc robore brutorum insultibus resistere valeat, dicitur, & tunc optimam edit farinam, ante hunc enim incrementi terminum recisa arbor pro immatura habetur, si autem usque dum Spatham emiserit arbor, eXpectant, & pauciorem& crassiorem accipiunt farinam; arbor autem, quae fructus jam edidit, & Baboa nuncupatur , ad farinam plane inepta est. Praecipua itaque encheiresis pro bono Sago obtinendo in selectu arborum & copiosissimam & optimam medullam continentium consistit; hinc primum foramine in caudicem facto aliquid medullae eliciunt, & eam, num bona sit, examinant; si nondum ad debitam bonitatis gradum medullam pervenisi e vident, foramen luto obturant, & usiaque dum ulterius eX creverit arbor, e X pectant; si medullam talem reperiunt, qualem per longam eXperientiam pro parando Sago es e debere ipsis esst compertum, arborem mox ad radicem usque praecidunt, truncum in

D 3 aliquot

34쪽

aliquot partes secant, seX Vel septem pedes longas, quas denuo per longitudinem findunt, singulis fruitis homo

distentis insidet cruribus, & ope instrumenti ex Arundine Bambos L. in formam cylindraceam est rmati, quod Non dicunt, medullam in trunco contentum in scobem reducit & a cortice separat. Medulla comminuta Se in scobem trita immittitur alveo sex circiter pedes longo, ex crassiori Geroerotta cortice parato, ex angusto sensim latiori, hujus portioni latissimae applicant saccum eX vagina pulosa, densa foliorum Coloni, quam dicunt, paratum, hic saccus cribri munere fungens, superne colligatus, nectitur vecti sursum & deorsum mobili scobs alveo commissa, manuum ope sortiter Cum aqua agitatur, aqua inde lactea reddita, appellit ad id, quod diXi cribrum, per ejus interstitia tenuiorem farinam ducit , fibras &quicquid crassoris habet, in alveo relinquens. Colatorio nectitur canaliS, per quem aqua tenuiori farina foeta in ol. lam ipsi suppositam, Praaura dictam, defluit, & in ejus fundum suam deponit farinam; aqua, postquam Omnem farinam deposuit, sive per vasis inclinationem , sive perforamen superiori Praau inflictae emittitur, faecula albissima seque ac tenuissima eX siccatur, eX siccata in comhibus ex foliis textis asservatur, & S u Manta dicitur. Fibrae medulla res in alveo relictae, omni tenuiori subitantia privatae Ella vocantur, & ad saginandos porcos adhibentur.

g. XVIII. Patet ex hactenus dictis, farinam c*.XVIL ) esse substantiam vegetabilem, in vasis arboris Sagu elaboratam,&in ejus medullae utriculos congestam , eX quibus triturae

ope diffractis effunditur, aquam subit, & ista quiescen

35쪽

te, per suam gravitatem inde secedit: pertinet itaque ad

succos vegetabiles, Sc siccam suana substantiam unice a copiosioribus, quae suam mixturam subierunt, terrestribus partibus habet; hinc ex juniori arbore colligi nequit,&in justo magis adulta crassior, imo tandem flamentosa eVadit, id enim jamdiu apud auctores circa animalia aeque ac vegetabilia confectum est, quod quo sunt magis annosa, eo magi S terrestres elaborent humores: nec id offendat aliquem, quod substantiam siccam succis adscribam ;patet enim per Bolanices principia, succum, qui distendit medullam, eY caulis vasis secerni, evincit nostr e farinae eX trunco separandi modus, ejus cum aqua affinitatem, demonstrat denique facilis ejus acescentia, & nutriens in corpus humanum effectus, quod omnino non pamcam fluidorum principiorum contineat rationem.

g. XIX.

Evicit experientia illam farinae Sago esse naturam , ut intra menstruum ab ejus ex arbore separatione tempuS corrumpatur, eX peritur tunc illam corruptionem, quae Vegetabilium succis propria est, quam a fermentatione surgere norunt omnes: Sago itaque diutius conservaturi, tenentur, ne fermentet, efficere, id quod idem eo quem continet humore privando Obtinent; succos enim vegetabiles, liquore quem Vehunt orbos, nullum intestinum motum suscipere latet neminem. Indi itaque farinam, quam asservare volunt, committunt modulis ex lapide cocto paratis, Bat- tu Papoudi dictis variis pro varia regione, aut vario quem intendunt scopo, cellulis aut areis eX cavatis, ad certUm caloris gradum calefactis; farina his formis commissa intumescit, sicca & cum aliqua tenacitate dura fit, colorem sive rubrum, sive ad rubrum saltem accedentem induit, in panem

36쪽

nem abit per moram durissimum, pro Vario, in quo .coctus erat, modulo varia figura instructum panes. in insula Ulla fer plui, sunt quadrati, molles, dimidium pcdem lati, & rufi & pravbimioro vocantur ; illi ex intulis L & Arusesquipedalem habent longitudinem, dimidium pedem lati, digitum crassi; horum aliquem depin Xit CL 1-sIus a . Panum majorum decem, minorum viginti ad quinquaginta usque circiter illo alligare , & per urbes& vicos venales circumferre solent Sed recens quoque Sago ad pultis formam ope aquae reducunt, ita paratam pultem Paneis seu Zania dicunt, bacillis ipsi commissis agitant, his adhaerentes grumulos sive ex condimento, quod jure piscium, succo Limonum& aromatibus parant , tanquam suaviisimum assumunt cibum, sive in modum panis coquunt, & sub granorum forma ad usus medicos adhibent, aut Europaeis vendunt. αὶ Exotic. L

Grana ex Panen formata sub nomine Sago ad nos advehuntur, conveniunt figura & magnitudine cum illis aranis, in quae hordeum apud nos molendinae ope solet

efformari, granorum Varia magnitudo, prominentes in plurimis eorum anguli, & cum non raro aliquot eorum inter se conglutinata observentur, docent, Indos in eorum praeparatione minus curate versari. Globulorum color

externus ex albo flavet, diffracti exhibent medullam al-ham cortice cinctam , consistentia ipsis est solida. quae tam sub dentibus quam sub pistillo evidentem exhibent tenacitatem , hinc dissicilius in pulverem possunt comminui, saporem habent omnino nullum, levis qui in illis observatur Odor, potius variis mercedibus, cum qui-

37쪽

hus in per longum satis itineris tempus , conclusi erant, est adscribendus, quam quod illis proprius esiue putari possit: nec mora his granis officit; si enim in loco

sicco asservantur, per plurimos annos incorrupta possu At servari, loco humido autem inclusa in modum granorum cerealium cuticula quadam obducuntur & corrum

puntur. i

Grana Sago a panibus fg. I9 vario respectu differunt, diversam habent magnitudinem, figuram & consistentiam; non immediate ex farina, sed ex Pappedatur, videntur quoque mitiori quam panes calore coqui, hi enim granis sunt fragiliores, sed RUMPHI Us a) testatur Sagu farinam, quo majori coquitur igne, eo magis duram & fragilem reddi. Variae esse possunt rationeS, cur illi qui Sago usibus medicis accommodant, diverso ab illis, qui idem scopis alimentariis praeparant, incedant modo, globulorum rotundorum & eXiguorum multo major quantitas cistis ingeri potest quam panum quadratorum: globosa Sago in aqua cocti figura ex eo quod cum suaviatica hordeacea conveniat, majorem gratiam accipit: praeterea in arte culinaria notum est, quod ex panibus minus coctis meliores pultes positiat parari, quam ex illis qui fortiori igne omni quod continebant humido sunt privati

g. XXII. Non decidere audeo, quando Indi inceperint farinam Sago in grana formare, & quando illa coeperint Europaeorum intrara commercia. Ex eo autem quod ini NoY a L pru

38쪽

primus de Sago in Europam scoporum medicorum ergo illato loquatur, & SALMON Ib) ante reliquos de eodem in grana efformato dicat, RUMPIAE IUS vero de eo taceat. mihi probabile videtur ad initia hujus seculi referenda etiam initia Saru ad fines medicos usus. Eodem primi Angli usi sunt, Cl MALO UiN c teste, Sagu I 29. per vicos& plateas Londinenses vendebatur, dum Parisiis adhuc omnibus pene ignotum fuerit, & GARCi Ni d) fide constat, ejus usum anno II O. demum in Gallia invaluis se, anno I denique illustris TRYW asserit, illud passim in Germania adhiberi, & vix unus aut alter elapsus est annus, quod Argentoratenses eodem uti coeperint, necdum pro dignitate satis frequenter usurpato.

g. XXIII.

Evidens fit ex eis quae in superioribus circa Sago adduxi, illud jure farinis adscribi, est enim pars vegetabilisper fabricam substantiae medullaris elaborata, pulverulenta, sicca, aquam viscida crassi inficiens, ignis ope in majus volumen dilatanda, hominibus nutriendis apta, quae per moram corrumpitur & acescit. Idem eXperimenta cum eodem instituta evincunt uberius. Ejus libra contusa Se cum largiori aquae quantitate calori moderato exposita, situm contraxit, acidum spiravit odorem & multis floccis mucidis aquam foedavit; alia Sago libra cui fermentum panis addidi cum aqua injusto calore detenta fermentationem suscepit, sed ex liquore fermentato nihil spiritus .inflammabilis potui se parare, aliquem tamen in eodem haesis se, ex eo quod sub destillatione striarum forma ad excipuli parietes defluxerit ,

39쪽

fluxerit, &destillatus spiritum vini oluerit, collegi. Exiguam nec a copiosa qua obrutu S erat aqua separandam accepi spiritus inflammabilis quantitatem, quia Sago ad nos adlatum ignis actionem jam est expertum, & hinc ad fermentationem vinosam ineptius redditum; id quoque in Zymo technia est evictum, quod omnis quidem farina fermentationem vinosam subeat, sed quod pro vario unde desumta est farina vegetabili, varia quoque spiritus inflammabilis quantitas obtineatur; nec Chemicis ignotum est, fermentationeS vinosas eo melius succedere, quo majori cum qUantitate liquoris fermentantis eaedem instituuntur. Frustraneum duXi laborem explorare, num e X Sago cereusa possit parari, ista enim ex granis cerealibus quidem, eX farina nequaquam obtinetur.

g. XXIV. Quod Sago dissicillime in pulverem possit reduci,

jam supra dictum est; idem in pulverem, qui colorem ex flavo rubentem habet, redactum, Omne in aqua calida distatuitur; cum frigida agitatum in eadem suspenditur; quocunque modo subierit aquam, eandem viscidam reddit: hinc Indi Pappeda tam ad glutinanda lintea, quam ad artem bibliopegorum utuntur; aqua cum granis Sa-go agitata exinde eo inducitur colore, quem pulveri esse dixi, nec albida redditur. Grana integra, si infunduntur in liquoribus aquosis, intumescunt, pellucida fiunt, ipsos liquores viscida indole inficiunt, quam pro varia illorum ad istum ratione diversam esse, vix opus e notare: cum jure carnium moderate Cocta exhibent brodium, illi simillimum, quod internos sub cre- nomine notum est, in eo saltem diversum, quod

colore badio clarissimo & globulis brodio innatantibus E et pellu-

40쪽

pellucidis, splendentibus, isto quoque visui magis sit

jucundum. Id omnino quivis facile perspicit, quomodo tale brodi una, adjectis condimentis & vitello Ovorum, palato quoque magis acceptum reddi possit, si spissius fuerit jure dilui aut addito pane in formam, quam Sotipe dicunt, reduci possit, & qui haec non perspicit, ea in Ommercio Norico a) evolvere poterit. Grava Sago prudenter cum lacte cocta exhibent pultem &visui & gustui acceptissimam, cui delicatiores sive aromata, sive saccharum adjiciunt, ut nil in votis reliquum habeant. Suadet Illustris TREw b)granis Sago, antequam in usum trahantur , per aliquot dies repetitis vicibus frigidam affundere& inde defundere, ut situs saporem, quem sive ex itinere per mare, sive eX aetate habent, deponant. Ego eXperimenta institui cum granis, quae ad minimum per quatuor jam annos in Europam illata fuerunt, Se sine praevia hac en- cheire si pultes, ne vestigium peregrini odoris sensibus exhibentes, obtinui. Recepi ad uncias duodecim juris, sive lactis, granorum unciam dimidiam , institui lenissimam coctionem per aliquot horas, & justae spisssii tudinis pultes accepi. Tentavi quoque morem, ad quem in Germania Inferiore docente MOEHRINGIo c) Sago praeparant; granorum unciam dimidiam cum vini generosi libra una per tantum, ac ad antecedentia adhibui eXperimenta, coxi tempus, oriebatur inde geIatina transparens, pulcherrima, in qua autem, secus ac in antecedentibus accidit,

grana erant soluta , ipsa puls Sapae odorem & saporem induit. a) l. e. b) L e. og. XXV. Alcoholi nullae sunt in Sago effectus, istius itaque promtior in vino disjolutio g. XXIV. non alcoholi, sed