De Romae veteris muris atque portis

11쪽

- 7 que gravissimae quaestiones Silentio praeterirentur totae. Tum vero dolondum est graviter, eum Virum, cui non Visere Romam,

sed habitare Romae contigerit, cui perscrutari omnia et metiri atque inter opus loca ipsa cum Scriptis conferre licuerit, huic

utilissimae operae non iunxisse pleniorem scriptorum veterum coguitionem. Nos enim, qui paucis plerumque mensibus iusi,1 mare animo Urbis imaginem cogimur, quum re vel Si componere coepimus et conferre, quidquid legendis scriptoribus paravimus cognitionis, quoties ingemiscimus non esse conceSSam iteratam locorum coul emplationem: ille, cui visere loca, quum vellet, licitum erat, largius haurire e sonte longe uberrimo noluit.

Iu simili causa esse videtur Urliciis ius, qui in poStremo VO- lumine Bunsenti vice sungi coepit; quamquam de eo sacere iudicium nolim, autequam prodierit ille, quo saepe exspectationem nostram reiicit , , Cod ex to p 0gr a p h i cus eo maiore desiderio dudum sagitatus, quo certius sperare licet, pleraque eius ab E d u ar d o Ger hardo, viro primario , consecta PSSe. - Paullo aute hos viros in scribenda Urbis historia elaboraverat Sachsius, vir diligentissimus et a veterum scriptorum lectione paralissimus. Cui ignoscendum prosecto, quod in iis operis partibus, quas describendae Urbi concessit, multifariam a vero aberravit; neque enim ipse Romam viderat, necdum illo, quo Scripsit, tempore reperia suerant praeclara sori Romani vestigia,

quibus detectis nova topographiae Romanae aetas novuSque rerum ordo natus dici potest. Non igitur mirum, nimium eum fidei Italis habuisse, neque ausum esse eorum caStra deSelere, quos gnarissimos eSSe locorum par erat. Multa tamen correxit

suaque diligentia eos adiuvit, quibus ipsos cognitionis sontes

adire arduum esset. Simul autem non est lacendum, illam describendae Secundum tempora ac per singulos paene annos Li bis rationem esse perversissimam, neque posse quemquam e disiectis istis distractisque partibus topographiae Romanae cognitionem sibi parare. - Postremo longe alio consilio ad solvendas quasdam quaestiones impeditiores accessit Λmbros chius, vir diligentissimus et in veterum scriptis versalissimus, de quo quoniam saepe mihi in hac dissertati,,ue dicendum est, nihil hic amplius addam, nisi ab hac demum rerum antiquarum scien-

12쪽

lia exspectari posse, ut abiectis nugis top0grapillae Romanae cognitio augeatur. Ego vero, quum in multis a viro eruditissimo mihi dissentiendum esset, quod plena , ut soleo , in impugnandis eius sententiis usus sum libertate, neque mirabitur, neque aegre seret: si eni in Vera sunt, quae contra dixi, ignoscet; si salsa, me libente meum mihi errorem eripiet. Ergo, ut aliquando totam huius generis orationem occludam et ab aliorum censura ad ipsam rem propius accedam; eo nunc loco rem esse intelligo, ut mullis utiliter disputatis ad spem melioris cognitionis erecti simus, sed mixtis ubique veris sal Sisque, nusquam sententiis firmiter stabilitis virisque doctis cum maxime dissidentibus, ab ipsa cognitione procul aetatem agamus. Quam augere pro parte quum apud animum meum con-Stituissem, non ignarus sui, confragosam me et sentibus obsitam ingredi viam; nec sperare potui fore ut omnia. quae in diuturna obscuri late latuerunt, sic aperirem, ut in clara luce oculis prope cernenda ponerentur; nec denique arrogantius existimavi, in

me uno ea esse omnia, quae necesse est esse in eo, qui immensum restituendae Urbis opus perficere velit; Verumtamen, ut esse possent, magno mihi Studio elaboratum est. Et quamquam intelligo , de multis facilius me , quid non sentiam , quam quid sentiam posse dicere, nec tam sacile vera inveniri posse, quam salsa convinci, tamen non pauca, quae statuenda mihi putavi, verissima et certissima inventum iri confido. Nunc autem quod hunc mihi potissimum locum, de muris portisque tractandum sumsi, id non propterea solum seci, quod ab his incipere debet omnis Urbis descriptio; sed vidi Bunsenium hanc late patentem materiam angustis admodum finibus terminasse, leviter Summa quaeque decerpentem; Nibbyi autem

tot esse tamque graves errores, ut de integro instituendam esse quaestionem appareret. Praeterea paucae Sunt parteS, quae Se- clusae a caeteris et seorsum possint tractari, quandoquidem ita sunt omnia inter se coniuncta atque connexa, ut vel hic interdum extra cancellos egredi cogerer, quos mihi ipse circumdedi.

Caeterum, quamquam ab antiquissimis temporibus ipsisque Romae primordiis incipiendum est, totam tamen illam de antiqui0re Romulo Urbe ipsoque Romulo quaestionem consulto

13쪽

omisi, inutile ratus de eius urbis sinibus quaerere velle, de qua ipsa nihil a veteribus memoriae proditum sit. Eam enim mihi de moenibus quaerenti primam Oportet esse urbem, quam ipsi

Romani ut an liquissimam noverant. Fueritne Romulus unquam, an sabulosis hoc nomen adnumerandum sit, mea non interest:

Romani certe eam, de qua iam dicturus sum , urbem Romuli suisse crediderunt. In hac communi omnium opinione mihi acquiescendum est, neque quidquam novi, quod magis apposite dictum sit, quam illa Livii verba: , , Cura non deesset, Si qua ad verum via inquirentem serret; nunc fama rerum Standum est, ubi certam derogat vetustas fidem.

Missis igitur sabulis, quibus ante Romulum tria fuisse in Palatio, Ianiculo et monte Capiti lino oppida aut coloni certe aliqui ibi consedisse narrantur, quum ab Urbe condita ad Honorii

aetatem , quae suerint moenia Romae , quaerimus , tria potissimum invenimus suisse tempora sepochas peregrino vocabulo dixerim), quum, auctis finibus, novis Urbs muris circumdaretur. Primum enim Romulum urbem, quam condidit, muro cinAisse constat, post quem crescente in dies urbe saepiusque prolatis terminis moenia quoque ampliore ambitu ducia, quoties nova pars adiiceretur, credibile est; sed qui fuerit horum murorum ductus pariter atque portarum Silum et nomina nescimus , nisi harum quasdam suspicari licet communes suisse iis moenibus,

quae septem denique collibus circumdedit Servius Tullius. Qui quidem reX, sive ipse operis auctor suil, sive coepta Tarquinii perfecit, eo Urbem circuitu terminavit, qui per octingentos amplius annos , murum certe portasque si spectes , amplis aliis non est. Primus enim post Servium Λurelianus, quum Urbe in immensum aucta aedificia tam publica quam privata longe ultra Serviana moenia proces Si Ssent, novos amplissimo ambitu muros exstruxit; neque dubium Videtur, eorum ductui, ad summam quod attinet, hodierna Romae moenia respondere, licet ea post crebras ruinas Sexcenties resecta pauca adm0dum prioris operis veStigia servent.

14쪽

- 10 DE Unn L 1Ν ΡΛLATiO CONDITA EIUSQLE POMOEnIO. Quamquam de prima Urbis origine eiusque incrementis paullatim captis quae rerum scriptores grammaticique varie prodiderunt, mirum in modum inter Se pugnant, in hoc tamen uno omnes consentiunt atque conc0rdant, condendi principium in Palatio esse factum ; neque ultra huius montis radices antiquissimum extendebatur pomoerium. Audi Geli. XIII, l4. Ant Aquissimum autem pomoerium , quod a Romulo inStitutum est, Palutini montis radicibus terminabatur. Neque aliter accipi debent, quae minus certis terminis eadem tamen significans narrat Dionys. ΙIalic. I, 88. περιγραφει τετραγωνον σχῆμα et ob λόφω. Quod quale fuerit et quousque R0mulus progressus Sit, accuratius nos docet celeberrimus ille Taciti locus, Λ n n. XIs, 24. Sed initium condendi et, quod pomoerium Romulis posuerit, noscere haud absurdum reor. Igitur a foro Bourio, ubi aereum tauri Simulacrum aspicimus, quia id genus animalium aratro subditur, sulcus designandi oppidi coeptus , ut mug nam Herculis aram amplecteretur. Inde certis spatiis interiecti lapides per ima montis Palatini ad aram Consi, mox ad Curias veteres, tum ad sacellum Larum : δε-rumque Romanum et Capitolium non a Nomulo, sed a Tito Tolio additum urbi credidere. Dubium non est, quin Τacitus haec ex perantiquis sontibus petierit, nec poterant accuratius Romanis praesertim lectoribus sines urbis describi, ut mirari subeat, nostris temporibus de amplitudine eorum erratum esse. Negavit enim Ni ebuli rius et, qui eum Secutus est, Bun

senius ', Taciti verba de antiquissimo pomoerio intelligi posse;

apparere autem amplificatam tum urbem esse et Suburbia quaedam adiecta. Praeterea mirati sunt, quid causae fuerit, ut scriptor non ultra sacellum Larum ad eum, unde egreSSuS erat, locum sulcum perduceret; quare suspicati sunt in ipso locorum ingenio causam fuisse. A quo errore quoniam cavendum est nobis

diligenter, ipsa Bunsenti verba apponam: se Dic so ausisti hi lich

15쪽

g0gen si e sicli bis aus die Spirae der Velia, aus der jelgi de ritusb0gen stelli, Sacellum Larium. So durchschneiden sie das Tlial gwis clien dem Cillius, deii Carinen und der Velia in dei

In his primum miror, quo argumento Curi ac veteres ad Titi thermas suisse dicantur; quod si verum esset atque eo usque deflexisset sulcus, haberemus profecto, cur de vetustate pomoerii dubitaremus, quod primae Urbis formam quadratam

fuisse magno consensu Scriptores narrant. Verum nec causae

quidquam, cur ita statuerent, attulerunt, et manifestum est, I a-ellum signiscare locum aliquem in eo Palatini montis latere, quod in Caelium vergit. Nam quum a foro Boario , qua montis angulus in occidentem procurrit ipsisque radicibus prope adiacet Ianus Quadrifrons cum arcu argentariorum sive Septimii Severi , Romulus Sulcum, Tacito narrante, coepisset, Aramque maiamam includens et per vallem Murciam sive Circum marit muni ipsas montis radices premens ad aram Consi haud procula meridiano angulo pervenisset, flexit aratrum eo in loco, ubi

63 Iia vocari nuper coeperunt thermae Titi, quarum reliquiae visuntur in monte Esquilino , haud procul ab amphitheatro Flavio. Spero me alio loco demonstraturum , Titi thermas nunquam Traiani nomino dedicatas esse, sed utrasque prope quidem iunctas , οι uni tamen tempore suisse diverSaS.

16쪽

contra aedem S. Greg0rii). Inde per convallem Via di S. Gre

gorio) ad Curias veteres tetendit, quas in hoc ipso latere montis, in Caelium quod versum est, sui S se apparet, non procul, ut videtur, ab arcu Constantini. Rursus enim ab his sinistrorsum flexo aratro pervenit ad sacellum Larum, quod fuisse propinquum templo Iovis Stat0ris, in ea nimirum Veliae parte, quae summa Sacra via dicebatur ubi nunc arcus est Titi) postea demonstrabitur. Neque aliter existimaruul , qui de urbe Roma

scripserunt, M a r i i a n u s, Donatus, Nardinus, Fibbr,

Canina, quos Vera Sensisse magno argumento est Notitia

d i g u i ta tu in , quae fines regionis decimae indicans y) et ab eodem,

7) quae in sine Notitiae dignitatum utriusque imperii legitur Urbis

in XIV. rcgiones descriptio, eam non esse enarrationem aedificiorum in singulis regionibus sitorum , tu oculos incurrit, Si quidem plerumque notissima qua que et celeberrima tacentur. Commemorantur potius pauca X tremarum regionum loca, ex quarum significatione intelligi possit, qui fuerint regionum fines. id quamquam in quibusdam regionibus propter

locorum, quae nominantur, obscuritatem minus est manifestum, in aliis tamen, praecipue quarta, Sexta, octava et decima, clarissime apparet. Animadvertendum tamen est, non ubique seriem, qua subsequuntur locatu sinibus posita, servari, sed aliquoties eiusdem generis aediscia, quamvis in diversis locis sita, coniunctim nominari. quod factum et in hac ipsa decima regione, quando domus Augusti suo loco commemoratur, simul autem et Tiberiana, quam Velabrum versus sitam fuisse postea videbimus. Aliud luculentissimum habes exemplum in regione quarta, ubi post templum Urbis Sacramque viam descendens in forum commemorat , , Basilicam novam et Paulli. Τemplum Fausti nae. Iam unum omnium certissimum est, basilicam Paulli post templum Faustinae Sacra via descendenti fuisse, sed quum nominasset basilicam novam, i. e. Constantini, simul odiungit veterem Paulli, post Faustinae templum demum commemorandam. Propterea cavendum cst dilige uter, ne, quoties plura simul templa nominantur, eodem en ordine iuncta suisse arbitremur. - Illos autem regionarios libellos, qui P. Victoris Sextique Rusi fictis impudenter nominibus eduntur, subditicios esse aut ita interpolatos, ut vera a salsis nullo modo distingui possis't, ita certum est et exploratum , ut nullus iam eorum debeat esse usus. Non ego laudi detrahere ausim virorum, qui primi, Si n0n Senserunt, tamen iudicaverunt fraudem, sed neminem puto esse, qui paullo consideratius et consultius veterum scriptis utatur, quin conserendis cum ipsa re istis libollis firmiter sibi persuadeat, talia ab homine vetere, nedum Romano, nullo modo scribi potuisse. Magnum prosccto est Signum , ut monuit Bian senius Τ. I. p. 174.), ab istis scriptoribus earum tantum regionum sere nominali in commemorari vicos, quarum qui fuerint basi illa Capitolina testatum est; manifesta Vero deprehenditur fraus, quum vitiosa confisi scriptura vel male intellectis veterum scriptorum locis partim ineptissima recipiunt nomina, partim ne disci a comminiscuntur, quaeu unquam fuerunt; quum reipublicac m0uumenta, quae duduIu perierant,

17쪽

- l3 unde Tacitus, latere proficiscens, sed in contrariam partem pergens haec nominat loca: Casam Romuli. Λedem Matris Deum et Λ pollinis Rhamnusii. Pentapylum. Domum Λugusta nam et Tiberianam. Λedem Iovis. Curiam veterem. Fortunam Respicientem. Septizonium Divi Severi. Victoriam Germanicianam. Luper-c a l. Vides, hic quoque Curiam veterem inter templum Iovis Statoris) et Septizonium et in ea quidem nominari regione,

quae solum complectebatur Palatium; et quum inter Curiam et Septigonium tertius eliam locus, Fortunae Respicientis, commemoretur, credibile est, Curias propiores fuisse arcui Constaulini quam operi Severiano. Neminem autem eo ossensum iri puto, quod auctor Nolitiae singulari numero Curiam veterem dixerit, praesertim si perpenderit, quae sit huius libri Latinitas, ubi legas in foro Romano fuisse , , nostras IlΙ , et in

capite Colossi , , radia VII et amphitheatrum , , qui capit

loca , et pro macello Liviano , , macellum Liviani et similia. Caeterum idem olim secerat Ovid. Fast. III, 13l . Ianua tunc Isis posita viret arbore Phoebi Ante tuas si idem , curia prisca, fores. quocum cs. Macrob. Sat. I, 12. eodem quoque ingrediento mense tam in Regia Cur iis que atque fluminum domibus

laureae veteres novis laureis mutabantur. Quodsi ne his quidem argumentis persuaderi libi rem patiaris, asseram postremo gravissimam auctoritatem monumenti authentici, quod dicunt, basis illius, quae superest de m0 numento, a quinque regionum

eum ultimis Caesarum operibus miscent, aut salsa opinione ducti situm locorum ineptissimo definiunt. Cuiusmodi est, quod Pantheon Agrippae Iovis Vltoris templum dicitur, ex illo loco Plini auo, de quo antea dixi XXXVI, l5.); quod circum Florae alterumque Sal usti i commenti sunt, quorum neuter fuit, ut postea Ostendum; quod vi eum Iu gari uni eundem dicunt esse , quem Turarium; quod Curiam Hostiliam, quae cum ipsa perierat republica, non commemorant solum, sed Sub Veteribus ponunt, quum Sub Novis suisse certissimum sit. Nimirum noverant e Varrone Rostra ante Curiam fuisse; apud Tacitum vero legerant, Augustum laudatum esse a Druso pro Rostris Sub Veteribus: quae quidem Caesar transtulerat. Templum Iovis Τonantis sui saeculi errore ducti in clivo Capitoliuo collocant, quod in ipso vertice fuisse constat; signum Iovis Imperatoris Praeneste devectum Cic. Verr. IV, 58.) toties lucenso et combusto Capitolio etiamtum superstes narrant atque huius generis similia.

18쪽

Iam vero, postquam ad sacellum Larum in summa Sacra via, locum arcui Tili vicinum, Romuli pomoerium duximus, mirari sane iubemur, quid causae luerit Tacito, ut ulterius non progrederetur, neque ad eum, unde prosectus erat Aocum sulcum perduceret. Illa enim Niebuli rii ratio tota iam concidit, propter locorum ingenium, lacus nimirum ei paludes, inde nullis opus suisse moenibus. Substitimus enim in eo loco, ubi facillimus

omnium erat ad Palatinum montem accessus; neque Vero,

etiamsi munita satis urbs fuisset paludibus, fieri ullo modo po-luit, quin pomoerium tamen clauderetur. Itaque dii dum observarunt Taciti editores, primus autem, quod sciam, Itychius, male vulgo interpungi, et coniungenda esse Verba: tum ad sa- collum Larum forumque Romanum. Neque aliter ante Ruchi uni legerant Donatus et Nardinus; illum autem secuti sun leditores Franco - Galli, Lallem and et Dure ait de La ma it ei Brotier delevit etiam particulam copulativam, scribens: ad sacellum Larum forumque Romanum. Capitolium etc. Ego ut necessario post Verba forumque Romanum interpun

gendum intelligo, ita nolim particulam tolli; sed suspicor aliquid excidisse et scripsisse Tacitum aut: hoc et Capitolium, aut

8) Hinc simul corrigendus est gravior etiam Bunsenti error, qui

de curiae Iuliae situ sollicitus eo confugit, ut eam ipsam a Notitia nomine Curiae veteris commemorari astirmaret: veterem enim ess nppel

latam. P0stquam ut ipse quidem opinatur) exstructum fuerit ab Honorio Secretarium senatus, ubi postea senatus convenire solitus sit. Lesiorum de Rome . p. si . Annuli dei Inst. t. VIII. p. 207 sqq. Bes r. c. Al. n. Th. III. Abili. II. S. 89 ff.) Itaque Curiae Iuliae vestigia invenire sibi visus est in radicibus Palatii, post pulcherrimas illas tres columnas in foro superstites, inter aedes S. Mariae Liberatricis et S. Theodori, ubi etiamnumn inpiae visuntur ingentium parietum voliquiae. Non est huius loci, ut copiosius examinem, quidquid hic inihi iniicitur scrupuli ot dubitationis :nt non oportuit saltem Notitiae auctoritate uti Biansculum . quum ipso linium hanc esse deseriptionem agnoscat et ex ordine, quo commemorantur loca, de eorum situ coniecturam faciat. Non igitur praetermitiondum erat, secundum Notitiam Curiam illam volerem, i. P. Curias veteros

in opposita montis parte fuisse. - n n i ta a , det Foro Πυm. p. l02. Plodicaz. topogr. p. 256. d. III.) illas in Palatii radicibus reliquias, propter similitudinem operis latericii ad Caesarum domus pertinuisse

autumat.

19쪽

- l5 forum et Capitolium. Ipsum euim forum a d cito additum esse pomoerio, credibile non est; nolum enim erat, ut Dionys.lI, 65. narrat, Vestam extra urbem Romuli suisse. Ulut erit id facile intelligitur, commemorandum fuisse scriptori locum septemtrionali montis angulo vicinum: in hoc ipso autem angulo desinit sorum Romanum, unde qui postea suerit ad forum Boarium ductus aratri, sponte intelligitur. Postremo quod monuit Niebulirius , murum per ima montis et convalles ductum contra illius temporis Italorumque consuetudinem esse, qui omnia in iugis montium condidissent oppida, id nullius momenti esse dixerim. Eae enim, quae ab omnibus communiter urbis recens conditae dicuntur suisse portae, quae ubi fuissent ultimis temporibus nolum erat, non in Summo monte, sed ad radices eius fuerunt. Romani igitur illud, cuius hac essent portae, pomoerium ut primum et antiquissimum n0rant, et quum Romulum urbis conditorem haberent, ab ipso has portas institutas, his finibus urbem terminatam crediderunt, neque ante illud tempus urbem Romam augustioribus finibus suisse, quisquam unquam audierat. Quodsi tamen suspicari

quis velit, ante Romuli aetatem suisse in Palatio urbem , quae

summa tantum montis occupaverit, nihil ad me eam suspicionem pertinere respondeam, quaerentem de urbe, quae fuerit,

ni ii de ea, quam cogitati0nc sibi aliquis finxerit. Vidimus igitur, quo ambitu, ducto primi enio sulco '),

primum pomoerium terminalum sit; neque dubium est, in condenda nova urbe muros eodem semper circuitu ductos esse, nisi quod extrinsecus spatium quoddam terminis signatum relinquebatur, quod pomoerii esset, quamquam ipso muro interiacente ab urbe seclusum. Quod ut appareat - video enim in contrariam partem existimari, aliam pomoerii, aliam murorum esse

potuisse formam Τ') - testes inihi citandi sunt scriptores, qui de pomoerio, quid esset, disertis verbis prodiderunt. Principem

s) Paul. Diae. p. 236 Milli. Primigenius suleus dicitur, qui in

condenda nova urbe tauro et vacca designationis causa imprimitur.

20쪽

auctoritatem esse oportet ipsorum augurum, quorum desinitionem nobis servavit Gell. XIII, 14. Pomoerium quid esset, augures populi Romani, qui libros de auspiciis scripserunt, istiusmodi sententia de ierunt: Pomoerium est locus intra agrum es tum per totius urbis circuitum pone muros regionibus certis determinatus, qui facit Inem urbani auspicii. Pluribus Varro L. L. V, 32. p. 1 44 Sp. oppida condebant

in Latio Etrusco ritu multi, id est, runctis bobus, tauro et vacca interiore aratro circumagebant sulcum. Hoc faciebant religionis causa die auspicato, ut fossa et muro esSent muniti. Terram unde exsculpserant fossam vocabant et introrsus factum iactam Milli.) murum. Postea qui sebal orbis,

urbis principium ; qui quod erat post murum postmoerium dictum eiusque ambitu auspicia urbana sutuntur. Cippi pomoeri stant et circum Ariciam et circum Romam. Quare et oppida, quae priuS erant circumducta aratro, ab orbe et urno urbest et ideo coloniae nostrae omnes in literis antiquis scribuntur urbeis, quod item conditae ut Roma et ideo coloniae et urbes conduntur, quod intra pomoerium ponuntur. IIis accedunt, quae perspicue et dilucide scribit Livius I, 44. Pomoerium verbi vim solam intuentes postmoerium interpretantur esse. Ut autem mmis circa murum locus, quem in condendis urbibus quondam Etrusci, qua murum ducturi erant, certis circa terminis inaugurato consecrabant: ut neque interiore parte aediscia moenibus continuarentur, quae nunc Dulgo etiam coniungunt, et extrinsecus puri aliquid ab humano cultu pateret soli. Hoc spatium, quod neque habitari neque arari fas erui, non magis quod poSt murum esSet, quam quod murus post id, pomoerium Romani appellarunt et in Urbis incremento semper, quantum moenia Proc Sura erant,