Quinti Septimi Florentis Tertulliani opera

11쪽

Editi0nis huius ordinem ab Augusto Reifferscheid per tria

u0lumina ita disp0situm, ut uolumen secundum et scripta c0dieis Ag0bardini in t0m0 prim0 n0n edita c0ntineret et 00s Tertulliani libr0s, qu0rum recensio nititur codicibus saecul0 quinto decim0 uetusti0ribus, δ) ne ultra modum ineresceret huius u0luminis ambitus, ita censuit immutandum qui p0st Reifferscheidii m0rtem in uacuam eius prouinciam intrauit G00rgius Wis 80Wa Halensis, ut utrique illi secundi uoluminis parti suum daret fasciculum. e quibus cum ipse susciperet ad0rnandum priorem, ut aliquant0 celerius pr0 cederet 0pus post Reifferscheidii curas nimis diu interceptum, alterius ad m0 d0tulit Academiae Caesareae Vind0b0nensis auct0ritate recensi0nem, quam inde ab aestatu 1901 institutam et n0n sine munificentia Academiae per intercapedinem muneris publici peractam iamiam pr0p0nimus uiris d0etis. C0ntinentur igitur in h00 u0lumine ea Tertulliani opera, quae reperiuntur in du0bus saeculi undecimi libris manuscrip

ad qu0s accedunt editi0nes princeps et tertia Beati Rhsnani Rὲ et Hy), Hirsaugiensibus scilicet libris manuscriptis et 00rgiensi superstructae h0 die deperditis. in subsidium autem u0cantur du0 c0 dices Itali, Fl0rentini N et F, et pro

libris de satientia et de carnis resurrectione editi0 quae uulgo' cf. uol. I praef. p. VI. ) Quae in codice Paterniacensi exhibentur Tertulliani opera de carne Christi, de praescriptione haereticorum, aduersus Iudaeos non huic uolumini sed secundo erant inserenda, quia priora duo in Agobardino, postremum in Fuldensi quoque exstat codice.

12쪽

Praefati 0.

uocatur Gangneiana B), rectius autem dicenda Mesnartiana, in qua hic illic uel inter uerba uel in margine Superest memoria optimi illius codicis libri Ag0bardini amnis, ex quo primum edidit Martinus Mosnart a. 1545) novom illos

Tertulliani libros, qui nondum exstabant apud Rhenanum. ) ex his artis criticae subsidiis cum ad opus accessi, una praeSt0 erat M0ntepessulani codicis collatio ab Augusto Reissorscheid qua solebat diligentia elab0rata; reliquos libr08 omnes eg0 ipse excussi, editiones uero iam ab Oehiero collatas sed n0n ubique qua opus erat fide excussas denuo relegi, ei potissimum incumbens neg0tio, ut accuratius quam libuerat Oehlero distinguerem inter Rhenani primam et tertiam. Ac de natura quidem et ind0le, de 0rigine et c0gnatione totius huius recentioris lectionis mem0riae, et manu scriptaeot in editionibus Rhenani superstitis, cum uberius disputauerim in commentari0lo meo Actis Acad. Caes. Vindob0nensis insert0, δ)iam breuius licebit colligere quae illic c0pi0sius inuenies exposita et argumentis c0mpr0bata. Archetypus 0mnium qui h0 die supersunt saeculi et undecimi et quinti decimi c0dicum olim fuisse uid0tur in bibliotheca coen0bii Cluniacensis, exaratus in duobus u0luminibus, e qui-

continebat Tertulliani scripta et Apologeticum eius, alterum septendecim. ad hunc archetypum temp0rum iniquitate deperditum sine ulla dubitati0ne ex nostris c0dicibus deducendi sunt Monte pessulanus et Florentinus N ) exprimere enim

' cf. uol. Ι praef. p. IX sqq. γ mitisehe Vorarbeum fur den Mitten und vireten Band der neum Tertullian-A gabe tom. CXLIII. Vindobonae 1900. cf. Deliste, Inventiare des manuscriis de la bibliotheque nationale. ) Partem priorem codicis Florentini N ex ipso fluxisse Montepessulan0

docui mitische Vorarbellen p. 11 sqq. utrique autem adnumerandum esse codicem Gorgiensem iam non superstitem, quem in tertia sua editione adornanda in usum uocauit Beatus Rhenanus, ibidem comprobatum reperies p. 8-9.

13쪽

Ρraefatio.

Montepessulanum u0luminum Cluniacensium alterum, ) Florentinum N utrumque inde liquet, qu0d ipsum eum, quem indicat uetus catal0gus, continent libr0rum numerum. reperiuntur enim in Montepessulano et Florentini N parte priore decem libri Tertulliani et Apologeticus, in parte p0steriore Florentini N septendecim, ita ut iste c0dex plenam et integram nobis uideatur praebere archetypi Cluniacensis imaginem. num ad eundem lantem redeant reliqui codices, Ρater ni a censis et quae perierunt u0lumina Hir 8 au gi en sia, qu0rum imaginem nobis h0 die praebet Florentinus F, ) suo iure dubitaufrit aliquis, quia in illis et liber Apologeticus omnino deest et alii libri alio exhibentur ordine, ut relucebit ex tabula infra app0sita. ) sed Apologetteum librum 0mnin0 alienum esse abii Quin Montepessulanus olim secundum habuerit uolumen meo quidem ludicio non potest dubitari. de hac re amplius intra p. XXII. ' es. Kritische Vorarbeiten p. 4-2. Codex Florentinus NCod ex Florentinus F saec. XV): saec. XV : De patientia De carne Christi

De carnis resurrectione Aduersus Pr eam Aduersus Valentinianos

De carnis resurrectione De corona militis Ad martyraSDe paenitentia De uirginibus uelandis De habitu muliebri De eultu feminarum Ad urorem libri II De persecutione de fust Ad Scapulam

De pallio De fuga

Ad Scapulam De corona militis Ad martyraSDe paenitentia De uirginibus uelandis De habitu muliebri De cultu feminarum De Ghortatione castitatis Ad inorem libri ΠDe monogamia

De pallio De patientia dei

Aduersus Hamam Aduersus Valentinianos Aduersus Marcionem Aduersus Iudaeos

14쪽

h00 corp0re Tertullianeo et ex ipsis ueteris catalogi uerbis δ)apparet et ex M0ntepessulano c0dice; immutandi autem ordinis libr0rum quae fuerint causae, accuratius examinanti haud di ficile erit suspicari. qui enim exarabat ex archetyp0 librum Paterniacensem, cum exemplar suum descripsisset usque ad librum aduersus Valentinianos, animaduertens ingentem ambitum operis insequentis libr0rum quinque aduersus Marcionem),h0s libros su0 destinasse uidetur u0lumini δ) et pro illis ex altero archetypi u0lumine substituisse e08 quatu0r libr08 anti- haeretic08, qui etiam pr0 rerum argumentis c0niungendi erant cum reliquis antili aereticis, qu0s mod0 descripserat. eadem autem hae rati0ne c0gendi in unum libros an haereticos sinarchetypo Cluniacensi, ut d0cet Fl0rentinus N, miserrime disiect0s) ductus esse uidetur qui Hirsaugienses scripsit libr08, qua quidem in re, ut magis adaequaret du0rum u0luminum ambitum, libr0s de carne Gristi et de carnis resurrectione

Contra Iudaeos Aduersus omnes haereticos De praescriptione haereticorum Aduersus Hermogenem Aduersus omnes haere8es De praescriptioni us haereticorum Aduersus Hermogenem Codex Monte pessulanus

saec. XI): De patientia De carne Christi

De carnis re8urrectione Aduersus Praaeeam

Aduersus Valentinianos Aduersus Marcionem Isbri Umpoἶogeticus Cod ex Paternia censis saec. XI): De scitientiα De uera carne domini de carne

Christi

De carnis resurrectione Aduersus Pr eam Aduersus Valentinianos Aduersus Iudaeos Aduersus omnes haere8ω De praescriptione haereticorum Aduersus Hermostenem.' Legitur enim in catalogo: continet decem libros Tertulliani et apologeticum eius et in Montepessulano addidit hunc librum manus alia recentior. ) In tria igitur uolumina disposuisse uidetur opera Tertulliani, ex quibus unum ad n0s peruenit. num perfecerit quod sibi proposuerat, non potest dici.

15쪽

VIIII

- et ips0s quidem antili aereticos . - in partem pri0rem trans-p0nere coactus esse uidetur. λ), ips0rum igitur u0luminum Cluniacensium et dispari ambitu et librorum ire illis ordinen0n ubique apt0 inductos esse crediderim librari0s ill0s, ut discederent ab 0rdine tradit0. quem ordinem. in uniuersum pr0 rerum argumentis ) dige8tum, cum nu8 quam uideam turbatum nisi in partis pri0ris libr0 primo et in. p08teri0ris partis quatu0r ultimis, persuadere mihi uix p088um hune esse illum 0rdinem quem instituerit is, qui t0tum h00 c0rpus c0llegit; multo uerisimilius mihi uidetur 0rdinem ab initi0 institutum

siue casu siue c0nsult0 aliquando esse immutatum, qu0d ita laetum e880 putauerim, ut ex archetyp0 libr0rum Cluniae ensium, in un0 exarat0 u0lumine permagy0 et incipiente a

libr0 de fuga, p0st librum de pallio auulsi fuerint ei libri,

quos nune habemus in Montepessulan0 et in e0 dicis Fl0rentini N pri0re parte. h08 enim si rur8u8 illud inserueris, habebis reuera c0rpus Tertullian eum pr0 libr0rum argumentis apte dis-p0situm neque quicquam deSiderabi8 in 0rdine script0rum. Η0e c0rpus ab interitu uindica880 de pr0xim0 ut uidetur imminente haud paruum est meritum coen0bii Cluniacensis et e0rum c00110bi0rum, quae aut ab ill0 traxerunt originem aut arto illi adhaerebant, Trecense δ) die0 et Paterniaeense Transiuranum et G0rgiense et Hirs augiense. unde autem allatus sit bibliothedae Cluniaeensi grandis iste the 8aurus, cuius ante uet0rem catal0gum parci 88ima e Si mem0ria ε), qua regi0ne,

φ) Cur in parte priore dirempti sint libri de persecutione et ad Scapulam a reliquis duobus, qui ad causam persecutionum pertinent Christianorum de corona militis, ad martyra8), non uideo. ) Ita in parte prima c0niuncta est librorum antinaereticorum pars maior; in secunda primum habemus quatuor libros ad persecutionem Christianorum pertinentes, deinde quatuor, qui de disciplina ecclesiastica, denique tres, qui de castitate Christiana agunt. δ) Εx Trecensi coenobio ortum esse codicem Montepessulanum docent

uerba margini inferiori solii primi inscripta: Eae libris collegit orcitorii

ε) Semel tantum thesauri huius in ueteribun catalogis factam inueni-mHS memoriam. legimus enim in uetere catal0go bibliothecae Lauris-

16쪽

Ρraefati O.

quo Saecul0, a quo uir0 sit c0ngestus, dubit0, num unquam

quisquam sit indagaturus. id quidem pr0 certo potest affirmari, ei, qui laudabile hoc neg0tium suscepit, n0titiam fuisse nullam neque illius corporis Tertullianei, qu0d c0ngestum habemus inc0dice Ag0bardi, episc0pi Lugdunensis, neque minoris illius, ex quo instruxerunt editiones suas Martinus Mesnari et Sigismundus Gelenius. dubitari enim nequit, quin, si n0uisset illa, aut omnes qui in illis e0rp0ribus exstabant libri Tortulliani in

suum corpus fuerit recepturus aut nullum; e quibus neutrum videmus laetum. Gallicanae autem ecclesiae nos debere haec tria c0π0ra. etsi pro cert0 haberi non p0test, eatenus persuasum habebimus, dum certis rationibus demonstrabitur aliunde ea in Galliam translata esse. ceterum in Italia ea orta

esse equidem haud facile crediderim. illic enim Gelasii pontificis decretum tantum ualuissρ iam c0gnitum habemus, ut prorsus omnis illic deleta sit Tertulliani mem0ria. cunctos enim qui in bibli0thecis Italis assoruantur c0 dices Tertulliani derivat0s esse ex du0bus illis Fl0rontinis N et F 0 G0rmania et Gallia saeculo quinto decimo e0 app0rtatis nuper d0cuimus. λ)Αd iudicandam autem c0 0ris Cluniaeensis ind0lem ac naturam summi lare momenti cum persuasum haberem, si cogn08cerem, quae rati0 intercederet inter Agobardini lecti0nis mem0riam et saeculi undecimi c0dicum, in commentariolo meo supra n0minat0 p. 16-34) du0s h 0s Tertullianeae memoriae testes inter se c0mparaui, in examen u0eatis libri de carne Christi capitibus I XI, δ) quem librum s0lum in utr0que c0r-

heimensis saeculi X Becker, Catalogi antiqui 37, 320 et 321; 385 et 386. cf. mi, Spio. Rom. V 186): Libri Tertuliliani presbyteri: de pαtientia

lib. I, de carnis resurrectione lib. I, adu. Marcionem lib. V, de carne Christi lib. I in uno codiest deinde: liber Tertulliani presbyteri; item alius liber Tertulliani. denique: item libri Tertul agni. dubitari uix potest, quin haec sint corporis nostri membra disiecta; sel certius de hac re iudicare exile catalogi dicendi genus uetat. ) cf. commentariolum meum Die Tertullian- Uberlieferung in Drelim in Act. Acad. Vind. tom. CXXXVIII. Vindobonae 1898. 3 Mutilus est in codice Agobardino hie liber.

17쪽

Praefati O.

pore traditum habemus. quamquam non mai0rem n0bis Suppetere c0mparati0nis materiam magn0pere d0lendum est, id tamen singulorum l0c0rum castigati0ne dem0nstrasse mihi uide0r, prae antiquiore mem0ria omnibus sere in l0eis e0ntemnendam esse recenti0rem, traxisse autem illam hunc m0rbum non tam ex incuria librariorum quam ex libidine quadam. audacissima c0rrigendi, quae nec ab immutatione uerb0rum abh0rruerit nec ab omissi0ne nec ab interp0lati0ne. haec textus temeraria recensio utrum e0dem m0d0 per totum c0rpus sit

adhibita an in aliquibus tantum libris, certis argumentis pr0pterea probare n0n possumus, quia ubique destituti sumus Agobardini libri auxilio; tamen neminem, qui interpretandis huius u0luminis libris importiuerit lab0rem, dubitaturum esse put0, quin tu

omnibus passim deprehendantur c0rrect0rum manus, exceptis Drtasse libris aduersus Hermogenem et aduersus Valentinianos, qu0rum tam misera est c0ndici0, ut a qu0 quam e08 c0rrect08 esse haud facile credas. ac medelarum illarum magnam quidem partem omnino n08 fugituram nemo n0n uidebit qui examinauerit c0mparati0nem a me institutam; ita enim plerumque sunt adhibitae, ut, nisi genuinae mem0riae praesto sit testis, null0 m0d0 p0ssint c0gn08 ei, in quibus numer0 imprimis eas, quae ad syntaxin pertinent. ) crebr0 accidet, ut qui stili Tertullian0i satis sit peritus n0n dubitet, quin c0rrect0ris manu immutata sint uerba auctoris, neque uero praeter pr0babilitatem quicquam mutare audeat. multo sane facilius c0ntinget, ut interpretatorum inepta additamenta inuestigemus, etsi et hac in re, n0n suppetente scilicet antiqui0re mem0ria, nutabit saepius iudicium. quae cum ita sint, sapienti cuique erit certum in huius uoluminis scriptis restituendae uerae Tertulliani libr0rum faciei non parem lare artem criticam, nisi Drte casu aliquando d0netur n0bis codex n0n 00rrectUS.

xj Exempli gratia cum causale in Agobardino haud raro cum indica-mio coniunctum in codicibus saeculi XI fere nusquam inuenies ita

usurpatum.

18쪽

lecti0nis mem0ria destituti sumus, unde qualis sit condici0e0rporis Cluniae ensis iudicare liceat. Jhaud c0ntemnendum enim ad hanc rem subsidium n0bis c0nfert editi0 Martini Mes naria n0 15 45 Lutetiae impressa, quam falso I0 anni Gangneio adscribi ex aer0sticho intellegitur titul0 huius editi0nis affixo δ)is enim uir d0etus in edendis du0bus huius u0 luminis scriptis

- de satientia scilicet et de carnis resurrectione - in usumu0cauit du0s ali 0s libr0s manuscript08, e quibus alterum,

ad librum de satientia adhibitum qui fuerit et unde acceperit ign0ramus, ) alterum n0uimus δ). maxime autem d0lendum e8t, qu0d n0u, ut debuit, h0s c0 dices pr0 fundament0p0suit in regens0ndis illis Tertulliani libris, sed satis habuit

φ) Multum dies haec ipsa clector candide Ardensque lector' commodi tibi attulit

Nursusque dico commodi multum attulit. Tertullianum tandem tibi habes integrum 68umque cunctis e latum sordibus: Non dico ego authorem sed authoris Opera Viris disertis habita summo in pondere,ubtili ad unguem Cisriano cognita, Magnoque magnα eae parte lapsa ten Ore Et consepulta nunc reuiuiscunt tibi. Si legeris, mirabere. poteris interim tame, quantum caeteris theographis Antestet et sententiis et soribus nerumque Mαrietate quam grati88ima. Tu fruere lector munere, et fau8tus uale. ) Inerat olim liber de satientia teste indiculo etiam in c0dice Ago bardino neque incredibile mihi uidetur ex parte reuulsa superstites fuisse Mesnarti temporibus aliquas lacinias. Est ille codex, Masburensis libri a Sigismundo Gelenio usurpati maxime affinis, ex quo desumpsit nouem illa scripta, quae non inerant in Rhenani codicibus: de testimonio animae, de anima, de vectaculis, de baptismo, scorpiace, de idololatria, de pudicitia, de ieiunio aduersus puchicos, de Oratione. fuisse autem in hoc codice etiam alios tres libros, in quibus edendis c0dice Masburensi se usum esse testatur Sigismundus Gelenius - de carnis resurrectione dico et de praescriptione haereticorum et de monogamia - docui in dissertatione mea Quae8tiones Ter

19쪽

IIII

uariantes e0rum scripturas uel inter uerba recipere uel margini adscribere . qua quidem in re cum uerisimile n0n sit illum ea qua n08 80lemus cura ac diligentia esse usum, in) multum abest ut plenam et integram habeamus codicum ill0rum imaginem. et sic tamen ex eis, quae in B et Ams inueniuntur a textu Rhenanian0 diuersa, c0mpr0batur qu0d supra tulimus de c0rp0ris Cluniacensis recensi0ne iudicium, mendorum scilicet magnam partem n0n incuriae librari 0rum Sed correct0rum curis adscribendam esse. qu0ties autem uerb0rum iacturam uel singul0rum uel plurium passa sit recenti0r mem0ria inde c0gn08eas, qu0d in sol0 libr0 de patientia sexies in B c0mparent quae in reliquis codicibus pr0rsus interierunt, in his magnum illud in capite tertio decimo lemma, quod ab interitu uindicassen0n paruum est meritum editi0nis Mesnartianae. haec autem uerborum amissio cum eodem m0d0 etiam in libr0 de carnis reSurrectione passim occurrat, quid de reliqu0rum libr0rum integritate iudicandum sit, simul ab80lutum est. - Sigismundum uero se lenium, qui ipse qu0que in edendo libro de

carnis resurrectione adhibuisse se testatur c0dicem suum Ma8burensem, Mesnartiani libri maxime affinem si n0n eundem, dignum non esse cui fidem habeamus, indicanti scilicet nusquam quid codici quid ingenio suo debeat, et alibi do euimus')0t in ipsa huius libri recensi0ne satis superque inuenimus comprobatum. uenditasse enim illum ingenii sui inuenta pr0c0 dicis lecti0nibus n0n fugiet eum qui comparauerit ubique B cum seleni0. multo difficilius mihi uidetur de eo c0 dices Mala fide eum rettulisse de eis quae in codicibus suis inuenerat non habeo quod suspicer. immo laudandus mihi uidetur, quod ea quae apud Rhenanum omnino uidebat deesse uncinis appositis notauit, sicut et in libro de pudicitia quae in codice suo evanuerant spatiis vacuis relictis diligenter et accurate indicauit. id solum ei uitio uerti potest, quod plus aequo fidem habuisso uidetur Rhenani auctoritati, non suo codici Super

struens nouam editionem sed illius curis. certe segregandus est ut a

persona Ioannis Gangnei ita et a iudicio. quod de hoc uiro docto tulit Carolus Sehenkl Poetae Christiani minores uol. I 337 sqq. et 437 sqq. . ) cf. Quaest. Tert. p. 8.

20쪽

XIIII

iudicium ferre, ex qu0 ad eundem illum librum de earnis resurrectione adn0tasse se dicit uarias legitones Iacobus Ρa-

melius, Ioannis Clementis Angli dico librum Q. quem

codicem etsi haud parui m0menti esse concedo in recensendis du0bus illis seriptis, quae nusquam nisi apud Mesnartium et Gelenium comparent, - de pudicitia dico et de ieiunio αduersus puchicos - eum haud pauca illic seruauerit quae in B et Gel interciderunt, i pro reliquis scriptis in deteri0ris notae subsidiis numerandum esse iudito. minime autem Sequi eum uolui in libro de earnis resurrectione. nam etsi et hic non desunt loci, ubi illum probare reliqu08 reprobare par Sit, dubitari nequit, quin et coniecturis et interpolationibus sit deprauatus, imprimis ubi scripturae l0ci asseruntur. Haec qu0niam disputauimus, ut quale iudicium feramus pateat de tota illa memoria, quam debemus coenobio Cluniacensi, iam de ipsis manuscriptis et sup0rstitibus et deperditis quae in hoc u0lumine adhibendo scienda sunt paucis adum

Primum sine dubio inter eritica huius uoluminis subsidia obtinet l0 eum codex Monte pessulanu A 54 dif), quem etsi non ipse contuli tamen meis oculis inspicere non neglexi. est liber formae oblongae patens in altitudinem centimetra tri-iginta sex, in latitudinem undetriginta, membranaceus, Saeculi XI ut mihi uidetur ineuntis, duc0nta quinquaginta quatu0rc0ntinens lalia λ) et exaratus in binis c0lumnis, quarum Singulae undetriginta habent uersus. est elegantissime scriptus et eadem ubiqu0 cura et diligentia, ut 0mnium qu0s eg0 uidi codicum Tertulliani longe sit nitidissimus. in primo folio uerso ab eadem manu, quae e0dicem ipsum exarauit, praep0situs est

) A manu recenti columnis praepositi sunt numeri. errat autem qui id fecit 1116 dinumerans columnas, cum in numerando a columna 899 non ad 900 transeat, sed ad 1000.