Dantis Alligherii Divina Comoedia hexametris latinis reddita ab abbate Dalla Piazza vicentino

11쪽

doctrinarum summe studiosus sis et cum omnibus Musis rationem habeas eam, ut Te ad conspicuum aliquem eruditionis locum eVectum omnes admirentur et suspicianti Quid est, quod artes ingenuas et elegantes Te audiente laudandi et concelebrandi provinciam suscepisse videar, quippe quem ipsum

tanquam eXemplar summae tum in sacris, tum in humanis literis scientiae jamdudum veneremur et amemus lSi non plane alieni, at certe superflui quid proposuisse persuasissimum mihi haberem, nisi, cur opus, quod omnia omnium, qui plus quam Vulgus sapiunt egregieque cordati sunt homines, sussi agia tulisse constat, Tibi potissimum consecrare Tuisque auspiciis credere et commendare voluerim, aliquomodo inde pateret. Dico 0pus, quod, quo quis brevius atque

aptius loqui consuevit, eo libentius ac confidentius n0minaverit poeticum quoddam omnium rerum et terrestrium et coelestium συνταγμα Vel doctam quandam omnium de conditionibus humanis, iisque, interveniente religione Christiana, cum providentia divina connexis, φιλοσοφηuάτων συuΠλοκλιν. Ilis Vero praemissis num quid est necesse disertis verbis addere, me dicere

Divinam divini Dantis Alligherii Comoediam, quam Te ipsum,

PniΝcEPS SERRNiSSIME, qua es linguae Italicae saeculi Dan tot cognitione et in reserandis aperiendisque sensibus reconditis dexteritate, in linguam patriam multo elegantissime transtuliSse

12쪽

el, qua es ingenii sagacitate rerumque huiuanarunt et divinarum intelligentia, doctissimis excursibus enodasse, splis est, qui non cognitum habeat ac grato erga Te animo agnoscat Hanc igitur, de qua tantopere meruisti, Dantis Alligherii Divinam Comoediam, et eam nova, qua faciliorem ad coetus virorum φιλολόγων nanciscatur aditum, veste indutam, omni, qua par est, reverentia Tibi ossero et tutelae Tuae vehementeretium atque etiam commendo. Vestis illa nova novam vocare liceat cum tempore, tum persectione et absolutione) est interpretatio, versibus hexametris Latinis ab Abbate dallu Diurra, qui Prosessor Vicentiae obiit, diligentissime consecta, ita ut vix ac ne vix quidem durius quoddam de novo hoc conatu judicium ab ullo aequo peritoque harum rerum arbitro exspectari liceat. Iam voluit interpres ipse, ut opus, in quo quasi tabernaculum vitae suae collocaverat, typis describeretur et publici juris seret in Saxonia, ubi rara principum liberalitas tutelam mercaturae literarum adhuc gesserit. Consentientes habuit in eo familiares et amicos, ipiorum in virum vita defunctum pietas Lipsiam, tanquam emporium bibliopolarum longe celeberrimum, ubi monumentum studii gl0riosissimi ad memoriam aeternitatis eXStrueretur, elegit atque designavit Inde factum est, PiliNcEPs SEnmissiME, ut mihi cura editionem Divinae Comoediae a Diurru Latine redditam adornandi

13쪽

et divendendi honorificentissime offerretur et mandaretur. Quod quidem munus, et quod ipse divinae poesis amore mirum quantum teneor et quod nullo non tempore Studia optimarum artium parte pro virili juvi et promovi, animo libentissimo Susceptum ita exsecutus Sum, ut nulli ossicio me defuisse prosteri possim. Accipe igitur, PuiΝcEPs SERENISSIME, hanc, quae mea qualiculaque opera in publicum prodit, maximi poetae Italici interpretationem Latinam, accipe serena fronte, aequi bonique conSule, rebus meis favere perge atque in nominis Saxonici ornamentum, incrementum, emolumentum diu salvus et incolumis vive,

vige, floret Scripsi Lipsiae Idibus Ianuariis a. 1848.

14쪽

tui omnes conatus divini carminis in aliam linguam ver-leiadi irritos esse dixerit, ei haud spernenda argumenta ipso Comoediae auctor possit suppeditare. Ait enim Dantes in

libro, cui titulus est Convivium s I, 7. :

Suppia ciuscuno, che nulla cosa per legume musico 'iarmonizetata si puo delia sua loquela in altra trusmutare Seneta rompree tuita sua dolcereta e armonia. si questa elu rugione per che Omero non si muto di greco in latino, come Palire sortisure che armo da loro' ' ; e questa e lurugione per che i versi dei Psaltero sono seneta dolcereta di musica e d'amnonia, che essi furono tra mutasi d'ebreo in greco, e di greco in latino, e nella primu trusmutarionet ultu quella dolcereta venne meno. Si vero negari nequit, magnam suavitatis illius partem, quae in carminibus audiendis nos mulcet, transferendo exstingui,

lia pro musaleo, quod est in editis, ad sequentia idoleerra di mustea e d'amioniaὶ respieientes jamdudum correximus. Simillima enim, si desiderantur, exempla leguntur in epistola, quae II i l a rio monacho tribui solet: -serinono vulgari ... non Simplici, sed musteo. Sunt quidem, qui vocem musaico pro adjectivo a Musis dei iunio ae-eipere jubeant, sed auctoribus, apud quos eam hoc sensu usurpari constet, deblituuntur. Pula a Graecis.

15쪽

VIII

per solas tamen conversiones ad illam literarum communionem pervenire licet, quae hodie non doctos solummodo viros, sed cultiores quosque per universam sere Europam consociaL 0uibus igitur carere nescimus, eas ingenito quodam vitio laborare, earumque ne optimam quidem juStam metam contingere posse, lateamur. duae enim in operis poetici interpretatione desideramus, ut auctoris Seutentiam presse pleneque sequatur, et ut insimul dulci versuum concentu ipsius exempli imaginem exhibeat, ea invicem Secum pugnare, nemo eSt, qui non Videat. Ad metam vero, quam assequi nemini est concessum, accedere certe possumus, et longe propius sine dubio accesserunt, quorum opera nostris temporibus scriptores alienas linguas loquuntur, quam qui apud veteres eandem in Se Susceperant provinciam. At sacrum carmen, longe nobilissimus, quem tot saecula Christianae poeseos tulerunt, fructus, prae caeteris dignum est, quod in omnium p0pulorum Christianae fidei addictorum communione

habeatur; Divina Comoedia, opus tot tantisque difficultatibus impeditum, si quod aliud, poscit interpretem, qui vel Italicae linguae

peritis in intelligendo carmine subveniat. Tantum vero abest, ut unius alteriusve, quantumlibet docti et ingeniosi, interpretis opera ad expediendos omnes, quibus abundat carmen, nodos sufficiat, ut ardui hujus propositi assequendi caussa doctorum, qui sunt apud omnes cultiores populos, labores in unum collati requirantur. Sed haec diversarum gentium studia non ita facito poterunt consociari, nisi operi communibus viribus illustrando eam prius dederimus linguam, quae omnibus doctis est communis. Et, si accuratius inSpexerimus, carmen divinum Latinitate donare minus desperatam rem fortaSSe dicemus, quam, quas complures moliti sunt, conversiones in linguas vernaculas. Recentiorum enim linguarum natura in compito quasi nos tenet ancipites, utrum in transferenda Comoedia Dantis rhythmo magis, an sententiae inhaereamus. At qui Sacri carminis formam poeticam in homoeoteleutorum concatenatione omni numero red-

16쪽

dere conati sunt, quod praeter Germanicos a nemine ausum esse puto. eam insimulationem vix et ne vix quidem effugient, se non modicam dicendorum partem sormae studio concessisse. Qui vero a simili versuum exitu Vel prorsus abstinent, vel ut parciores in eo sint licere putant, ad Solutam potius orationem accedere videntur, quam ad Versum ternarium Divinae Comoediae solemnem, vel - quod praecipue in Gallicis versionibus, Alexandrino, quem vocant, versu constantibus, nos offendit orationem aliter exhibent incisam, quam in ipso, quod imitandum sibi proposuerunt, cnrmine. Alia profecto est ratio Latini sermonis, proxima cognationucum Italico, et maxime quidem cum illo antiquiore, quo Dantes USus est, c0njuncti, cujus verSus heXameter, jam apud Romanos prolixioribus cujuslibet argumenti carminibus proprius, etiam altissimae sacri carminis poesi sese accommodat. Ipsi Alligherio heroicum versum ad explanandas Divinae Comoediae graves sententias aptum esse visum, fidem sacere videntur, quae de primo et mox mutato ejus consilio Latine scribendi reserunt auctores q). Legimus euim in epistola, quam Hilarium monachum IIuguccio ni Fasiolano scripsisse volunt' '):

Quum exhibuisset i Dantes), quem '' i libellum ego in

gremium gratanter accepi, aperui, et in ejus praesentia oculos cum assectione defixi. Quumque verba vulgaria percepissem, et quodammodo me me admirari ostenderem, cunctationis meae causSam petivit. cui me super

qualitate sermonis admirari respondi: tum quia dis licite, imo inopinabile videtur, intentionem tam arduam vulgariter exprimi potuisse, tum quia inconveniens videbatur conis

s. quae de hac quaestione in transitu, sed docte, monuit illustr. Vicecomes C oluitibus Batinensis in Bibliogr. Bani. l, 243. Dispniationem de lida hujus epistolae propediem persequar in nova epistolarum Daniis editione. lta eum doctissimo T r o y a interpungendum esse puto. Abbreviationis Signum, quod unicus Florentinus eodex exhibet, non quem, sed quam dicere solet.

17쪽

junctio tantae Sententiae amictu', populari. Inquit' ' enim ille respondens: rationabiliter certe pensaris; et pium a principio coelitus fortasse semen insusum in hujusmodi propositum germinaret, vocem ad haec' 'q) legitimam praeelegi; nec tantum praeelegi, quin immo cum ipsa more solito poetando incoepi:

Ultima regna canam fluvido contermina mundo, Spiritibus quae lata patent, quae praemia Solvunt Pro meritis cuicumque l) suis.

Sed quum praesentis aevi cunditionum rependerem, vidicantus illustrium poetarum quasi pro nihilo esse abject0s iij, et hoc aevo ill) genero Si bomines, quibus talia meliori tempore scribebantur, liberales artes, proh dolor, dimisere plebejis. Pr0pter quod i Trulam, qua seelus eram,

dep0Sui, aliam praeparans convenientem Sensibus modernorum: frustra enim mandibilis cibus ad ora lactentium

admoVetur.

Verba, quibus Boccatius binis locis eandem rem refert, tam exacte conveniunt narrationi Hilarianae, ut alterum ab altero esse exscriptum dubitari nequeat. Ita enim in vita poetae cap. I 4. p. 92. 93. edit. Gamba na e):

In eodice legitiir amielo, cum lineola, quasi abbreviationis signo, literae ι tra-jeela. Hanc libri scripturam proxime secutus, qni nuper epistolam ex ipso codiceaeen ratissime edidii, celeberrimus Mutius irre epistole lutine di B. Alighieri. Praιυ1815. p. 403 dedit amievIo. Belinendam lamen puto facillimam Dionysii emendationem. 3 In quid, qnod sper non dubiam ahhreviatione mi est in codice, in lextu retinuit Mutius. Eliam enim sei cum linea superposita) videtur suspectum. Hane codicis scripturam thee) deserentes editores Dionysio recentiores dederunt hoe.'ὶ Boec alius in commentario Div. Com. utcumque. l l Codex objectos.

enim verbum ymo scribere solet amanuensis, interpretatus est, quum sit abbreviatio verbi ideo. Sed ne hoc qnidem potest defendi. Consilio inserunt Dionysius thoe consιlio, et Troua thoe ipso eonsilio), quod unde hauserint, nescio. Nostram certe emendationem sensui codicisque scripturae magis convenire concedes.

18쪽

Morono molli, e intra esst ulcuni sus j uomini, senera metiae una quistione cosi fulta: che conciofussecogache Dunte fusis in istieneta solennissimo uomo, perche a comporte eosi grande di si alta materia e si notabile librocmι e questa sua Commedia nel florentino idioma si dispone88e e perche non piu tosto in versi latini come sit altri poeti precedenti hanno futto p A cosi satia domunda rivor dere, tra molte rugioni, due tru te attre principali me ne

su questu: senendo egit i liberali stud j det tutio abbandonati, e massimamente da principi e duuli ultri grundi uomini,a'quali si solerum te poetiche futitae intuolare . . . . arendo egit incomiticiato, secondoche ι illeretu della materia richie-dera, tu questa quisu:

Ultima regna et .

il luacio pture, immuginando in vano te croste dei pane porsi alia bocca di coloro che ancora ii luite suggono, e in istile atto a moderni sensi ricomincio tu sua opera e proge-quilla in vulgare ' . Et in prooemio Commentarii ad Divinam comoediam Ed. Mo utier p. 22 :Bante . . . comineio ii presente libro in mersi latini, cosi:

Ultima regna etc.

Ε qiis era alquanto proceduto oranti, quando gli parre da mutare stilo: e ii consigito che ii mosse fis, munifestumeliae conoscere i liberali studj e'silosofici essere dei tutio abban- donati da riseipi e durignori e duilli ultri eccellenti uomini,

19쪽

i quali solieno onorare e rendere fumosi i poeti e le toro opere; e pero tremendo quasi ctbundo nuto Viimilio e yli ultri, o essere nelle muni d'uomini plebei e di bussa conditione estimo cosι al guo lavorio dovere addirenire, e per consequente linserendum videtur non consequitali quello, per che alia fulica si sotlomettea. Di che gli parve dopere ς iι suo poema fure conforme, almeno nella corteocia di suori, Dringegni de resenti signori Simillima leguntur et in prooemio elegantis illius commentariianonimi, thii habetur in codicibus Riccardiano I 016, Gaddiano XC. sui'. 123. et Medic. Palat. Visa, et cujus speciminadsidit Taessius:

Aresu ι'uus ore delia presente opera comiti talo quexta tripartita commediu in questi versi latini, cloe Ultima regna canam etc., e stili diste8s tu muteria ulquunso inauri, quando muto constulio, avendo rimetto, che i signori e gli ultri uomini potenti areano quasi dei tuito abbandouuti gli aluiij liberuli e flososici, e quusi veruno vera, che a scieneta aιιendesse; e se pure veruno v attendera, fuceru i libri degliuutori trastatare in volgare. Non desuerunt igitur, spii inde ab ipso Dantis saeculo usque ad nostros dies sacrum Summi poetae carmen Latinitate donare molirentur. Horum conatuum una Caroli Aquinatis versio integram complectitur Comoediam tepisque exscripta est Neapol. 1728'i, cui operi, etsi fidei, non tamen elegautiae laudem denegaverunt utriusque linguae periti. Caeterarum converSionum, quae vel unam tantum alteramve Comoediae partem complectuntur, Vel prelo nondum Sunt commissae, accuratum

dedit catalogum diligentissimus Columbus Bat in en sis. Nos

vero rem a proposito n0Stro n0n alienam sacere credimus, in eorum commodum, qui cum novissimiS Pi1ZZAE curis eorum

CL doctissimam illusirissimi Vicecomitis Columbi Batinensis bibliogra-plitam operam Dantis et ad Daniem spectantium I, 243-45.

20쪽

labores conferre desiderant, qui tempore eum praeceSSerunt, unius ejusdemque loci scelebrem de Francisca Ariminensi narrationem Selegimus , quotquot nancisci potuimus, versiones Latinas hic exhibentes. Qua in re abstinere non possumus, quin Viris doctis atque benevolis, quorum liberalitati magnam hujus apparatus partem debemus, gratias ogamuS quas poSSUIBUS maXima S. Nominasse sufficiat Seu molirium Κirkup Anglum et V ο- gelium de Vo ge is te in Dresdensem, elegantissimos Dantisque studioSissimos pictores, Franciscum L onghenam, Professorem Mediolanensem, virum literatissimum, et Petrum Mugnam, eruditissimum apud Vindobonenses Prosessorem, quo intercedente postumum etiam, quod edimus, PiAZZAE opus manibus

Primum vero inter liasce conversiones locum ea obtinet, quam MATTu 1ΕΓs R0NTLs, monachus 0livetanus, p0etae aequa

Dicere tunc coepi, vates o clare ), libenter Nempe duabus eis, coeunt quae, Verba referrem,eta Sic et ad id flamen Deiles quae flare videntur. Ac ait ille mihi, sis cautus, quando propinquas, Hae magis efficient se nobis, tuncque rogato Quem i) vehit igne duas ipsas. venientque repente, Quam cito nectit eas ad nos caliginis aura. 80 Heus, sonui Vocitans, animae per Semper anhelae, oro, venite loqui nobis, nisi deneget alteri Qualiter a voto genitorum cita columba Advolat ad nidum lepidum sublimibus alis Et solidis, a velle suo devecta per alium,

Vide Columbum Balinensem p. 237-43. lv. 82. C o l o m b d o B a t i n e s p. 240. eod. dare. li Ilar quem erat dicendum, sed obstitit numerus hexametri.