Ciuitas veri siue morum Bartholomei Delbene patricii Florentini ... Aristotelis de moribus doctrinam, carmine et picturis complexa, et illustrata commentariis Theodori Marcilii ..

21쪽

A. Sol oriens & ingrediens Sagittarisi signum mense Nouembri. B. Nox incurru iuncto equis nigris fugiens cum velo suo in occasum

C. Pueruli alati x x i v. candidi significant dies atri noctes, quarum

hoc mense numerus maior.

D. Castellum Riuolium, Taurino distans V i C I o P. E. Hortus Castelli Riuolis cedris citris'. consitus. F. Margarita Galliae regis filia, Sabaudiae principis coniux G. Rivolium oppidum.

22쪽

muneris a Poeta suscepti paucis exponere.

Patrona ei benescentissima fuit Margarita Francisci Christianissa mi Galliae Regis filia coniux Allobrogum Principis:cuius tanti merita

semper habuit, ut sibi uti cogitatione ipsa magnitudinem eorum ad quare poste videretur. Huic Reginae tunc in arce Riuolij, in Pedemontanis degenti anno CLO Lo LXV. forte odas aliquas ex libris anni sui antegressis auctor in magno domesticorum eius comitatu freque . tiaq. obtulit. Illa,ut auctoris animum ad maiora quaedam excitaret, renidens,Vereo inquit, ne contra quam tu siperas, post ver anni tui tamessio reficens,post tepentes Zephyros, caelumque serenum aestatis, messis & vindemia non copiosinima sit. Cum enim ad autumnum ipsum iam perueneris, nullam tamen lectori tuo spem adfers, futurum ut si

res illos,& folia,& frondes, fructus aliquis reconditae cuiusdam & si riae doctrinae consequatur. Tum ille de sua in Reginam obseruantia praefatus,illam sui ingeni j esse inquit, solem,cuius radij hunc poeticum

annum effecerint. Itaque non aliunde quam ab illa sperari posse autumnum fructibus abundantem, aut materiam quae condimentis versuum

adhibitis doctrinae de studi j quasi pabulum sit, quo legentium animi

expleantur. Quaecu auctor suiusce libri dixisset, tum Regina, memini, inquit te,cu in regis mei fratris comitatu esse,legisse olim mihi,conuersa Hetrusce aliquot capita quatuor aut quinque ex libris Aristotelis ad Nicomachum, sed a lectione illa tunc me reiecit obscuritas, non munus negocis exhibens quam latina interpretatio. Neque enim ille inte pres ea quae breuiter dixit Aristoteles dilatare visus est, neque tantarum rerum magnitudinem summittere paulisper ad ingenia disicentium, neque lucem ullam adferre dictioni Aristotelis, multis locis obscurae, cupropter concisum & minutum genus orationis,tum quia propriis pliniosophiae verbis reserta est, quae soli rerum illarum periti facile intellia gunt. Has igitur tenebras ingeni j tui luce depelli cupio, nudamque rerum praeceptionem vestiri pellucente oratione, seu critatemque s

pientiae illius poetico tuo lepore hilarari. Quod mihi quidem videtur

ita commode seri posse a te, si oda una, siue carmine separatim, virtutes vitiaque singula decantaueris, notis adpositis, quibus honesta &turpia secerni possint,ut animi a vitiis abducti ad hones fatem mouean tur. Hoc mihi gratius facere nihil potes, neque principi stio meo, cum ad forentem aetatem Peruenerit, utilius. Nam perinde Ut ego, naturae ipsius instinctu poesi ducitur & delectatur. Itaque confido fore, vi carminum dulcedine delinitus, tam salutaria vivendi praecepta facilius

mandet memoriae, omniaque observet non minus iucunde ac hilariter, quam hoc ipso tempore in gremium meum, ut pote puerulum accurrentem vides,laxatis ei habenis a praeceptore. Vix, inquit, auctor , sne instinctu diuino adflatuque Apollinis hoc seri potest. Magnum enim & inusitatum negotium est; tamen quia virtutis laus sepe tribuitur necessitati : hac fiducia pergam obluctari dissicultatibus non paucis, quibus tanquam visionibus nocturnis pulsatus mihi

23쪽

animus, magnitudinem operis perhorrescit. Nam multa mihi in mentem veniunt incommoda , illud vero imprimis, Pocsim totam in fabulis esse & iucunda rerum imitatione , itaque ceu alienam philosophia vituperatam esse a multis, ut Zenone Stoicae familiae principe, quem dicere solitum ait Laertius. Post nihil esse ineptius ad

comprehensionem scientiarum. Sed voluit, credo, Panulus ille dicere ἰα - μως, non φῶ-ς. At Romanus quidem certe Philosophus Cicero Tuscul. u. Sed videsine, inquit, Poetae quid mali adserant' dec. Et mox. omnes virtutis neruos elidunt. Recte igitur a Platone educuntur ex ea riuntate, quam finxit ille, cum mores optimos, m optimum Rei p. statum exquireret. Perdissicile igitur & arduum videtur poetico more ac modo scribendi, veritatem ex Democriti puteo eruere , lucemque adferre sententiis obscuris, & dictioni Aristotelis. Sed alia ex parte se mihi offert vera illorum ratio , quibus poesis non videtur es le aiahortens a philosophia : ut Aristotelis, qui philosophum eme ait Amab, siue studiosum fabularum , & Strabonis, qui poesim primam esse ait antiquissimamque philosophiam , libro I. Geogr phiae.

Nec vero mediocritate ingenii mei deterreor. Nam parui ing nij & minoris doctrinae opinionem & famam subire malo , quam inossiciosus videri, aut parum obediens. Et quidem obseruantiae meae in te maξnitudo mihi dabit fortasse plura ingenio maioraque complecti, quam credere unquam aut sperare potuissem. His ita dictis tum inde discessum est. Triennio autem post habitum illum sermonem, auctor hunc anni sui librum , siue hanc partem mensi Nouembri accommodatam persecit. In qua cum ubertim animos legentium succo ipso & medulla disputationum

Aristotelis de vero , bono, pulchroque de virtutibus animi dc mentis ex decem libris eius ad Nicomachum pascere vellet, poeticae mcultatis in hoc argumento supellectilem exposuit, quae cum ad tam ii epuli splendorem vix satis lauta videretur , etiam a pictura sor re eius gemina germana mutuatus est. Sapienter enim vidit, nihil tam essicax fieri possie ad species rerum claras de illustres animis ins

rendas , quam picturae cum poesi coniugationem , ut si quid posta non satis calamo deformauit, hoc penicillo suo pictor imitetur. Quod cum ita esse ostendere vellet Simonides poeta, ingeniose diaxit : Poema loquent picturam esse: picturam, tacitum poema. Poema vero suum auctor inscripsit Veri, siue morum ciuitat rnihil enim ciuitati siue Reip. similius, quam virtutum ac vitiorumae Beatitudinis descriptio. Animus enim ipse urbis similitudinem

habet: virtutes & vitia bonorum & malorum ciuium , ut-pote habitus siue adsectiones animi firmae & permanentes. Adfectiones v ro sue imperfectae virtutes ac vitia ut continentia, incontinentia tamquam ciues imperfecti, ut senes & pueri c. r. l. m. de Republ. c. i. l. ix ad

Nicom. Prudentia publica sue politica, tanquam domina de regina

24쪽

ipsa denique tanquam isImpuli, quam sapientis limus quisque semper summam legem esse iudicauit. Neque dissimili partium desicriptione ermotus D. Augustinus libros xv. omni doctrinae copia circumuentes, de ciuitate Dei in si ripsit. In primis autem fictio illa ciuitatis in poemate laudari potest, cum poetis nihil sit usitatius, quam virtutum & vitiorum domos, & quasi regna versibus depingere. Sic enim ipse poetarum Deus Homerus Ili Ddis lib. xlix. in Clypeo Achillis duas diuinitus pinxit doloribus suis ci- Muitates, pacis unam, alteram belli, quas & Philostratus expressit in Pyrrhi imagine: Neque dissimiliter,Ouidius domicilium Inuidentiae, Prudentius arcem Sapientiae,in Psycomachia alij alia quasi carminis penicillo imitati sunt.

Neque ineleganter haec, veri aut morum civitas nominata est: Morum ciuit quoniam collocatae in ea sunt virtutes morales. Irim ciuitas, quia continet virtutes intelligentiae sue mentis. Sed ne lonsior pugna ipse prolusio sit, iam ad interpretationem operis tempus est accedere.

25쪽

DIES PRIMUS I VOITINERIS IN HANC CIVITATEM

E ais P VS erar , aceps rueret cum pomifer annus Vicina m tuens Borealia stigora Truma: fam coma siluarum de vertice glauca fluebar, Somnia gaudebant pernoctis passior umbram, e tq. soporatas mentes variare figuris: Ne quoq. contingens pigris cum leniter alis Fouit, hac pinxit mihisomnus imagine mentem. Usa mihi coram Regina adsissere, Cr hisce Vocibus adfari, laudi . inmittere curam. IAM P ROCU L Octipedis fugiens a limine Titan

Scorpij, hostilium laetus sapientis inire

Centauri , fouet hunc: Cr mulcens lumine uo Uuitis antiqui canos in vertice tingit, Sicque recentato stargit, quas fore iuuenti: At tua Degem semper candore niuali. Sparsa capillit' cano flat vertice silua, Tm q. non vlgo flavescit lumine Thoebi. Iam decies duo lustra tibi fluxere, senectus Iam grauis, vita stat in 'so limine meta Auin tu alacer tandem quasi cui θω laudis honestum Tercusiit thyrso pectus , languoresolutus, Testas humo ingenium Cr mentem ,properoq.subire

ternum, quod dia colit SAPIENTIA, templantate Ie duce carpe viam, neq. te remoretur eunIemo Aut oculorum acies hebes, Cr quasi vestere vita Caligans: viresse haudpostmodo ut ante virentes Corporea. Hoc iter est mentis. Iuueneficit in horas

Agens animi foret, cum Lbilitata semescit forporis extrorsum steries: sic Phoebus in Mustrum Decliuis procul a nostro cum limite cedit, Saevit hiems nobis, ventis mare store tellas Clauditur, Cr bruma oro interiore niualis

26쪽

B A R T. D E L B E N. uitur ire dira: alio sedclimate vernus Et maria, terras Zephrorum pandit inertes Spiritus, longi incipiunt procedere soles.

Srgo ades, sequere ingenio, tenetraq. beatam Hancsedem,subi dux PRUDENTI A reb agendis. Hanc ego nunc viso his tantum comtam duabus. His Dominae monitis, non me seopor ille reliquit,

Jn somnis vigilare tamen mihi visus, acri Incensus studio, Domina vestigia laetus ne sequi, celsas propere scandentis in arces: uatis plena sui rediuiuo lumine pratris

Luna peraetherios nota regione viartim compos fertur ouans, geminis circum a stegis, Agane sub aduentum Solis, cum Lucifer agmen Trammat aetherium, flatione nouisiimus exit.

Ignea sic domina pura . simissima luci

Semrta, e flamma υelut umbra in Fole coruscae, Lucida qua non est, crepem tamen aemula luci. Interea his Dominam visus mi adfarier ultro. Dum tua consector vestigia laetus, arcem Jnuolito hanc, animi, tecum, alteruantibus alis, Nescio qua inluxit mi animo tam clam repente Tempestas, hilaratq. noua ratione. Supremo

Illa refert, a rege tibi haec sunt lumina, uni

Huic grates meminisse decet, non inputaren neras esse mei et eluti cum deuius olim

Deprensus sient in siluis sub nocte viator, Inuenit si forte viam, cum Cynthia lucem Praebuit accensam magna de lampade fratris, con Lunam, quid enim cuiquam dare surda petenti Luna potest, sed enim cali terraeq. potentem, Cuius opus Solesti e vaga Luna talutat, Et grates agit huic gnatas, debere salutem

Huic uni meminit, qui dux est certus in omni Praemonstrare viam vita, quam dicere noctem Possumus.Incerta ut nocturnis Cynthia ductis Horis, sic ratio caeca in caligine nostri obis dux animi est, vaga, multa aduersa reuertem, sag. ducis egens. Cressit Latonia, moxq. Decrescit, pleno nunc enitet ore,trientem Parce dehinc aperit ,furus caligine tandem

27쪽

Triste caput mergit, non vultus non color unus

quam illi, docta adsiduis variare figuris: Sic natio humana est varia, Gr mutatur in horas, Nec semper statuitsecuros limine V Eat, Cuius ego hanc urbem,turre . Cr fulgere longe Moenia constitio, Gr flammam, qua vertice rupis L armorea medio rutilat lendore perenni Et quino latere adsurgens lateq. coruscans Interiona urbis persundit lumine puro. 1llice planities circum ut pulcherrima rideri lon procul a pelago, cincta herbescentibus actis, Atque solo Cereris,siluaq. stirpe Dai. fronte Eurum yenat, soli est auersa cadenti: t latin hoc Borea maere, illud statibus Mustri, Moenibus cir magno fossa molimine clausum est. q. ira natura Cr sociatis dotibus artis Splendidaq. ad speciem, advit q. est tum beatam. Quinq. paret portis, quarum q a prima, Dropo

Stant ebore atque ebeno, sto culmine Thoebus Apollo. Cumque horis star clara dies sar mensis cr annus. Hac ubi dicta dedit, portam Regina secundam, sit qua stertis fragrans cir amoena corollis, Chlorim habet, ac Zephyrum stargentes tempora Uerni Horibus omnimode viariis, cir suauibuae herbis. Tertia tabor flauam sererem, floremque Lyaeum. Mensa bis adposita est, C praeber Copia cornu Diuite poma suo, Auctumnus noua pocula musti. uarta virens,hedera Cr circumuestim sequari, artem habet in gremio Paphia,capiendula nectit Callida quos fabri, male qui vulgauit amores

coniugis ipse sua factu . est fabula vulgi

Loripes insensu . senex. Tum stridor aheno

Cardine quincta, His impletq. sonoribuου aures. Verticem in hac summum retiner citharoedus Aposio, Musarumq. chorus.guatiunt para cymbala circum Pars fidibus, pars voce canunt, atq. aethera mulcenti.

Hanc, abeunte die,vir nasu ma nu , idem

Maximus ingenio, nisura scriba disertus Clausit: cr huc inquit, non est sine lumine Solis Regina intrare, G celeberrima templa subire.

28쪽

INTERPRETATIO.

CONCINNE ac eleganter hoc libro versibus tanquam penicillo depicta est forma primum ipsa & tanquam facies Vm siue morum

ciuitatis uniuersie:deinde partes eius singulae, portus,rivuli viginti, portae quinque,ac viae totidem, domicilia, valles, antra, arces geminae inferior & superior, & si quid praeterea urbem & natura & situ & descriptione aedificiorum &pulchritudine, imprimis nobilem reddit. Ac portus quidem,regioque urbi vicina est quasi locus homini circum Hsus, in quo res illae sunt,quae sensu aliquo percipiuntur. Viginti

rivuli sunt voluptates quae actiones virtutum ac vitiorum comitantur.

Ipsi vero sensus portae sunt urbis: viae actiones virtutum & vitiorum: domicilia virtutes incolunt: vitia in vallibus quasi lustris, & ganeis dolitescunt. Antra significationem habent appetitus. Arx inferior felicitatis morum sue politicae regio est : superior autem sedes felicitatis quietae & contemplantis In eaque arce flamma depingitur, quae specie pyramidis inter quinque templa erumpit. Cumque latera eius quinque sint, quodlibet eorum ad unam de quinque portis ac viis directum est: flamma vero illa imago est mentis inflammatae studio veritatis. Templa sunt aedes dicatae virtutibus mentis, Scientiae, Arti, Prudentiae, Intelligentiae, Sapientiae. Cetera eiusdem modi planiora fient in ipso quas cursit interpretationis,ut de sensibus internis,sensu communi, vi imaginandi & memoria: item de principiis,electione, consilio, voluntate,& si quid praeterea requiritur ad cognitionem virtutum, vitiorum,& Beatitudinis. Quoniam autem prima virtutum ac vitiorum animi, siue moralium descriptio est,de his principio quaedam paucis adnotare visum est. Vi tuti sua cuique domus depicta est in viis quinque directis illis,altis, luminosis, quae conducunt a portis ad medium ipsum, & quasi umbilicum & arcem ciuitatis. Vitiorum autem receptacula sunt in vallibus il lis quinque posita,quasi tetris tenebris, crassaque caligine oppletae voragines. Quas inter valles cum Viae & regiones virtutum interiectae sint, videre licet quemadmodum virtutis cuiusque palatio vitiorum domicilia utrinque opposita sint.Omnium autem virtutum vitiorum que tecta ex materia tali,eaque Arma pictor imitatus est, cumque si tuis. tabellis, topiariis, si liis monstrosis,hortis, stirpibus, scaturiginib. fontium animalibus, aliisque ornamentis omnibus, quae singularum virtutum & vitiorum domiciliis visa sunt maxime conuenire. In talem igitur tot bonis adfluentem ciuitatem, poeta commentus est Reginam proficisti duabus tantum de puellarum suarum coetu a Lsumtis:se autem quoque ipsum veri videndi studio inflammatum prosequi. Dux autem regi &quasi mystagogus Aristoteles, cum quoi dierum triginta quasi lustratione Regina primum vias ciuitatisomnes, omniaque

29쪽

Qtradrigae Solis, & hinc inde horae anni siue partes I v. qua effigie notatur haec porta esse videndi. Hiems Auctumnus Astas Ver cum corolla storea.