Josephi Mariani Parthenii S.J. Actiones

471쪽

.68 Da R3cre ARTIs CRITICIs usu facti, ac prope nati esse videantur . Atque hi quiadem nihil de recto artis criticae usu solliciti id

unum habent propositum , ut omnia turbulentis seditionibus permisceant atque perturbent . Hosne egra homines ad hanc artem admittam, quibuscum quiete ac pacate ne vivere quidem licet 3 Nam quae Z- Getas 3 qui usus I multo autem minus quae familiariatas cum eo esse potest; qui omnia mea dicta excupiat , carpat, reprehendat ; latret , mordeat; quicum perpetuae lites, rixae, contentiones ; nulla pax , nullum foedus, induciae nullae . Si quis huiusmodi in genium a natura sortitus est , longe abeat , recedat

procul, vitam fugae solitudinique mandet, ubi secum ipse litiget atque contendat , quandoquidem litibus adeo contentionibusque delectatur. Sic agitur cum istis, ct iure agitur, quibus ea iustissima poena irrogatur, ut vitam deserti ab omnibus atque ab humano conis fortio segregati in lamma aegritudine ducant , qui omnium vitam infestam reddunt atque odiosam . Hos igitur homines publicae quietis ac tranquillitatis inimicos , qui merito suo ab hominum consuetudine re ventur, quomdo ego ad hanc artem possim admittere 3 quomodo accedere patiar p quae cum per se litium ferax sit & contentionum, istis accedentibus eo negotium evadet, ut non iam rationibus res &argumentis , sed vi manuque geratur . Istis iterum edico , abeant procul , recedat. t , discant prius

472쪽

ORATIO SINGULARI s. 6y . emendare naturam , corrigere ingenium, & tum demum de arte critica cogitare incipiant , ad eamque aspirare meditentur.

IX. Litigio ius cerebrosi excipiunt ac pervicaces, qui quam semel malam animo arripuerunt opinionem,

nullo modo adduci possunt , sibi ut illam eripi sinant. Frustra eos rationibus aggrediaris , frustra a gumentis oppugnes , frustra de loco , quem in sedem runt, coneris depellere ; fixi, immobiles in sententia perstant , & conatus omnes tuos una , qua sola pollent, obstinatione eludunt. Hos ego etiam homines a Criticorum numero excludo , atque mulierculis adcenseo , quae , ut inopes consilii ac sapientiae, quominus perspicaces in cognolcendo, ita fere pervicaciores in retinendo sunt , quod semel arripuerunt. Objiciis tur his famae ct existimationis iaetura , nec non in constantiae nota , quarum unam subire se arbitrantur, malteram incurrere consilii mutatione formidant. Male id quidem iis obiicitur, de non minus ab his perverse lentis tur. Nam quid est , quod tantopere a mutanda sententi refugere debeamus p Errare hominis est, corrigere e rorem sapientis. Neque vero a sapiente abhorret mu tare consilium , quod sapienter fit , quotiescumqui gravis id ratio postulat; neque tamen, cum iusta de causa id fiat, exit limatio amittitur , neque quidquam de Prompria dignitate deperditur . Suam isti per me licet cumrent existimationem , quam ita caram habent, ut ve-

473쪽

o DE RECTO ARTIS CRITICIE usuritati ac rationi anteponendam ducant; eos ego non

interpellabo ; facile patiar, sentire, quod cupiunt , dummodo se Criticorum quaestionibus non immisceant, qui nisi dociles sint , nisi se rationibus persuaderi sinant , nisi ea libertate utantur , ut ad mutandam se tentiam parati sint, nullus eius , quam profitentur , artis utilis usius est, neque vero esse potest.

X. Reliqui sunt ii, qui veritatis nimium studiosi sunt

di qui fortasse prioribus , quos hactenus enumeravimus , aliquo modo pemiciosiores existimari possunt. Sunt enim quaedam vitia aperta ac manifesta, a quibus natura ipse refugimus; sint vero alia tecta ac late tia , in quae facile , nisi caveamus, incurrimus, & quae obtentu virtutis & specie recti certius nos fallunt atque decipiunt. Rectus artis criticae usus videtur postulare , ut veritatem unam Criticus propositam habeat , in hanc unam ingenium , studium , diligentiam , operam omnem content ionemque dirigat. Ad hoc enim p tissimum hominibus ingenium a Deo Opt. Max. datum est, & acerrima illa cogitandi commentandique facultas impertita , ut ad veritatem investigandam cogitationes ipsi nostras commentationesque conferamus (a). Hos ego homines ab arte critica, neque remo

cio M. Tullius Citam Oae: Iib L is erum putamus, labi autem, erram

is omnes . inevit, trahimur. & du- ,, re, nescire, decipi, & malum eimur ad eo uitionis, & sapientiae M turpe ducimus . In hoc genere. . . , cupiditatem, in qua excellere palis vi duo vitia vitanda sunt . Unum , M na

474쪽

ORATIO SINGULARI s. veo , neque vero removi unquam . in id ergo est viatii , quod in iis reprehendo I Dixi iam superiore

actione , & dicam iterum . Memoriae proditum est, Scipionem Africanum , Censor cum esset , Centuri nem nescio quem , qui in Paulli pugna non adfuerat, sed in castris subsederat ad eum finem ( sic enim cauissabatur ut castra ipse cuilodiret, nihilo tamen minus & tribu movisse, & illis verbis notandum cenis suisse ; Non amo nimium diligentes ; similiter ego numium veritatis cupidos neque amo neque probo.XI. Nam quid tandem nimia ista atque impotens veritatis aviditas pariet 3 nisi quod venaticis canibus usu venire solet , qui quo acriores in persequendo stat, minusque propterea venatoris dicto audientes, eo facilius praedam de ore amittunt , atque inanes post longam incitati sumi cursus defatigationem reveristuntur . Videas istos venaticorum more canum hac ilis hac sine modo discurrere, seu potius furere , perinde quasi illos oestrum pupugerit. Interea praetervolat in hac tanta trepidatione veritas, & quam ob oculos interdum habent , eandem non raro incogitantes festinantesque praetereunt . Nimirum hoc impotens illa

is ne incognita pro eoanilla habea. se dissiciles eonserunt, easdemque non si mus, hisce temere assentiamus ... M necessatias; quibus vitiis declinati H Alterum est vitium, quod quidam ,, quod in rebus honestis , & cogntes, nimis magnum studium, multam- ,, tione dignis operae, curaeque Pon , que operam in res obscuras, atquc is tur, id juto laudabitur .

475쪽

Dx Rrcro ARTIs CRITI cae usu cupiditas essicit , cui se totos agendos asportandocque permiserunt. Adiat veri inveniendi studium , sed moderatione temperetur; ne nimium sit, ne impotens, ne esse enatum ; rationi locum det, eique pareat. Nulla in veritatis indagatione omittatur diligentia, sed modus adhibeatur. Observentur omnia attente , siquae apparent veritatis notae, acutius inspiciantur , si nullae se produnt , sollertius investigentur, vestigia denique ipsa veritatis fere leviter impreisa , & saepe vix ac ne vix quidem adumbrata eo usque persequamur , donec squo intendimus, perveniamus . Hac praescriptione adhibita veritas non elabetur , emerget siqua est , &quaesita invenietur. XII. Sed non fortasse magis rectum artis criticae usum impotens veritatis studium pervertit, quam e vim

dentiae cupiditas, de qua etiam aliquid postrema aeti, ne diximus . Triplex evidentia genus distinguunt Philosophi satis notum & pervulgatum; nobis tertium,

quod moralem evidentiam appellant , relinquunt, cui quidem error subesse omnino potest, cum una fere

probabilitate contineatur ; sed hac ipsa probabilitate contentus esse Criticus debet, si aliquid in arte sua assequi vult. Si vero ad primum aut alterum evidentia

genus evadere contendet, eo tendet, quo pervenire non potest. Neque vero movere nos illa cogitatio debet,

quod tertio illi relicto nobis evidentiae generi falsitas sit belle possit, quandoquidem ne secundum quidem genus,

476쪽

ORATIO SINGULARI s. Iquanquam dignitate praestet , ab eadem prorsus vacuum est atque immune . Minime me nunc , ut hoc exempli loco ponam , somniare certo scio , neque a vobis somniantibus , qui mihi tam benevolsis atque attentas aures praebetis, audiri. Haec tamen certa cognitio tam evidens non est , ut ei falsitas admisceri omnino nequeat; nuhil enim tam manifeste repugnans ostenditur , ut rjon aliis ter , atque ego Sc vos sentimus, esse possit; hoc thmen neque me , neque vos sollicitat; quod si secus esset , ut ego sure riderer a vobis , sic vos a me aequo iure stultitiae dementiaeque condemnaremini . Jam vero

si falsitate , quae subesse alteri evidentiae generi potest ,

angi nos nequaquam decet , quanto minus de tertio propter eandem causam laborandum erit. Unde etiam

illud efficitur, quam praepostera ea ratio sit, ut, quod in rebus sensibus ipsis obnoxiis evidentiae genus assequiPhysicus non potest, hoc Criticus in rebus arti suae subjectis assequi se posse confidat. XIII. Hactenus nominatim de quibusdam hominum generibus, non solum non idoneis, qui ad hanc artem admittantur; sed etiam huiusmodi , ut ab eadem

omnino repellendi existimentur . Hoc autem si fiat , minuetur quidem num erus Criticorum ; sed optimae arati remotis minus idoneis atque exitialibus consultius saluishriusque providebitur. Nunc vero quid praeterea dicam, de tot pravis animi permotionibus , quibus obsidemur ita rectus artis criticae usus maxime pervertitur. Di

stor

477쪽

Raceto ARTIs CRITICAE usu sorti nimirum atque abnormes cum simus , nihil facilius, quam ut si res a nobis metiri, & nostram ad normam exigere voluerimus, res ipsas foedum in modum distor queamus, sepe enim nos de iudicio consilioque deducit, aut ira, aut odium, aut indignatio, aut invidia, aut ambitio, aut partium studium , aut caeterae pestes , quibus non minus animus noster inficitur, quam rectus

artis criticae usius corrumpitur .

XIV. Hic vero, Non mihi si lingua centum sint, oraque

centum, Omnia morborum percurrere nomina possim, quia hus humanus animus obnoxius est;qui quidem morbi ipsos corporis morbos, quos prope innumerabiles esse volunt, non solum numero exaequant, sed etiam fortasse superant; hoc certe capitaliores sunt, quod gravius ab his, quam ab illis periculum imminet, nisi opportuna ac praesens medicina adhibeatur . mare quo citius me ab his expediam, Criticum nostrum Ethicis

in disciplinam dabo. Hoc Ethici curabunt, quibus illud

oneris incumbit, ut male affectis humani animi partibus subveniant , laborantibusque succurrant. Illorum munus est singulos animi morbos recensere , distinguere , definire; suam singulis medicinam morbis adhibere; uic ra animi, quae plurima intus latent, detegere , incidere , funditus amputare , & , quoad eius fieri potest , animum ipsium integrae sanitati valetudinique restituere . His igitur ego Criticum nostrum tradam ; hos audiat praemceptores , his pareat, his se , quibus laborat, mor-

478쪽

ORATIO SINGULARI s. his curandum permittati & tum demum cum vitiis omnibus bene perpurgatus fuerit ad nostram artem accedat XU. Restaret nunc ut iis hominibus remotis ab ariste nostra , qui non solum exitiales , sed etiam minus idonei visi sunt , & praeterea Critico nostro a pravis animi permotionibus , quae rectum artis criticae usum pervertunt , satis expedito , suis etiam Crit, cum ipsum instruendum virtutibus ornandumque susciperem. Verum non est , cur hac de re magnopere laboremus . Noxiis exstirpatis herbis , quae bonam semmentem suffocant, satio quoque prospere succedit atque ex sententia . Facile , ut in solo bene subacto ac mollito se fruges efferunt; ita in animo bene commparato non minus facile virtutes feliciterque proveniunt . Sed tamen ne haec institutionis nostrae pars omnino a me praeterita fuisse videatur, non ego quidem sic ad illam tractandam aggrediar , ut huius, quam dixi, prudentiae partes ac virtutes distinguam, & singulas sinisgulis actibus accommodem . Nam prudentia , cum per omnes hominum actiones vagetur ac serpat, & usu fere atque observatione discatur , si ingenium nacta sit ad recta quaeque ac rationi consentanea comparam tum , facile acquiritur; qua acquisita per se sine tot praeceptionibus actionum ipsarum temperatio quaedam aequabilitasque consequitur; sed tamen ne haec pars omnino praeterita a me sit, eam paucis expediam , atque omnia uno vocabulo comprehendam . Ita

479쪽

6 Di RECTO ARTIs CRITICAE usu XVI. Itaque in consti tuendo ornandoque optimo Critico sic me geram , quemadmodum in optimo Oratore perficiendo se vir sapientissimus & orator (a ipse

eloquentissimus gessit. Tulit quondam mos in Romana Republica , ut in ea Orator plurimum posset, ac pe

ne omnia unius Oratoris verterentur arbitrio . Hac de causa vir hic , de quo dico, sapientissimus non vulgo omnibus tantum munus , in quo vita civium , salus, fortunae, imperii maiestas, Reip. summa agebantur , committendum putavit . Multa per eloquentes homines importata civitatibus detrimenta meminerat,

qui quam storentissimam a maioribus Rempublicam

n. o. M Quare ego tibi oratorem sic se iam instituam, si potuero, ut quidis emcere possit ante perspiciam . ., Sit enim mihi tinctus litteris; au-- dierit aliquid , legerit , ista ipsas, praecepta acceperit ; tentabo quid , deceat , quid voce , quid viribus.., quid spiritu , quid lingua essicere,, possit. Si intelligam, posse ad sum.

3, mos pervenire, non solum horta-M bor , ut elaboret , sed etiam , fis, vir quo Me mihi bonus videbitur. ., obsecrabo ; tantum ego in excel-M lente oratore , ti eodem viro booM no, pono esse ornamenti universae,, civitati . Sin videbitur , cum omis,, nia summa fecerit, tamen ad meis is diocres oratores esse venti si Per

is mittam Ipsi , quid .elit; molestus

M magnopere non ero . Sin plane,, abhorrebit, & erit absurdus ,' ut 3, se contineat, aut ad aliud studium M transserat admonebo . Nam n

D que is , qui optime potest , de os, rendus ullo modo est a cohortationes, nostra; neque is, qui aliquid potest, D deterrendus quod alterum, divinit tia mihi cujusdam videtur; alterum, M vel non facere quod non optimes, Possis , vel facere quod non pessi-M me facias , humanitatis ; tertium M vero illud , clamare contra quam M deceat , & quam possis , hominiam est, ut tu, Catule, de quodam deis is clamatore dixisti , stultitiae sums, quamplurimos testes domestico prina, conio colliseatis n.

480쪽

acceperant, eam eloquentia aut perdiderunt, aut certe summum in discrimen adduxerunt. Volebat ille quidem eius , quam profitebatur , artis peritum et se Oratorem ; eum praeterea requirebat , qui sapiens , doctus, eruditus, copiosus , disertus esset ; sed quo tutius tantis rebus sine periculo praeficeretur , volebat virum esse bonum , hoc est probum , quo uno vetabo reliquas animi virtutes, quae in Oratore eminere maxime debebant, complecti sibi visus est . Tantum momenti in una bonitate vir sapientissimus ac prudentissimus ad bene gerendam Rempublicam inesse existimavit. XVII. Jam vero quod olim in Romana Rep. Orator fuit, hoc nunc in Litteraria Criticum esse vere dici potest . Eius est summum in unaquaque facultate exercere dominatum , eius auctorum omnium scripta cognoscere, corrigere , reprehendere , eius de unius cuiusque nostrum ingenio , doctrina , eruditione iudicare ; nihil deis nique est in omni arte libero digna , quod eius non subsit potestati. Hac tanta uni homini concella potestate non videbor a recta ejusdem institutione aberrare, si non dissimili modo , atque ille in Oratore , ego me in Critico geram , & ad quam ille normam Oratorem direxit suum , ego quoque Criticum exigam nostrum. Volo igitur eum ingenio esse summo , summa doctrimna , volo diligentem in perquirendo, volo sagacem in investigando, volo in meditando diuturnum , mi in