Georgii Agricolae De re metallica libri XII quibus officia, instrumenta, machinae, ac omnia denique ad metallicam spectantia non modò luculentissimè describuntur, sed et per effigies ... ita ob oculos ponuntur ... ; eiusdem De animantibus subterranei

121쪽

Ouidam uero mensores, ut ratio altitudinis putei dimetiendae certior sto uitus funiculis extentis utuntur: primo oblique descendente, duobus se, cundo scilicet & tertio, quibus est cuniculi logitudo, duobus, quibus putei altitudo : quo sane modo constituunt quadrangulu, in duos triangulos in quales diuisum: qui magis ad ueritatem dirigit.

Funiculi extenti Primus A. Secunias B. Tertias B. rtus c. ouintus c.

Atque hae rationes altitudinis putei &longitudinis cuniculinim e ltunc uerae sunt, quum uena atque sic etiam pulcus uci putei uno eouem nore recta uel oblique usque ad cuniculum descendit: similiter cum cuilus recta ad puteum pertingit: at cum uter modo in hanc, miso in partem se fleetit si neutrius spacium fuerit perfossum, nemo omnium molium tam acri est ingenio, ut quantum de redio curriculo deflectant an Possit cernere: sin totum alterutrius de alterius quidem longi tuome, rius uero altitudine facilius possumus existimare itaq; locus cuniculi,qusub puteo iam primum fodi coepto ex dimetiendo sic discitur. Ad Scunili primo figitur tripus, itemin ad puteu, qui fodi coepit, aut ad loc Πλdietur puteus.Tripus autem fit ex tribus palis in terram infixis, auercu lo quadrangulo, super quem instrumentu partes mundi indicanS,statuitu ,

in palos imposito & ad ipsos affixo. Deinde ab inferiori tripode rectam x ram demittitur funiculus podere grauatus: iuxta quem fimiculu iterum Pδ Diqitigod by Corale

122쪽

ius in terra defigitur: ad quem alter funiculus alligatus & affixus reis a duciatur in cuniculum usq; ad eum finem dum nullum fundamenti uel tedii uenae angulum attingat: postea a suniculo, ex inferiori tripode pendente, funicuatus tertius, item affixus recta sui sum uersus per decliuem montis partem duo citur usq; ad palum tripodis superioris, atqi ad eum alligatur & affigitur uitautem altitudinis dimesio certior sit,unum & idem latus funiculi ex insertos ri tripode pendentis,contingat tertius iste ianiculus, quod secundus,in cuniculum ductus,contingit: his omnibus rite saetis mensor cum iam funiculus recta in cuniculum ductus, angulum siue fundamenti siue tedii taehirus est, in sotu cuniculi collocat asserem, & super eum statuit orbem, uel instrumens tum quod indicem habe ei peculiare:id circulis ceratis differt ab altero, cui item index libro tertio a nobis descripto. Ad utrun autem, tanquam ad regulam & norinam, decernit utrum funiculi extenti recta tendant ad extrea mam cuniculi partem, an modo recta tendant, modo ad fundamentum uel

tectum declisient. utrun* instrumentum in paries diuisum est: sed quod habet indice,quem regit magnes,in quatuor 8c uiginti: orbis uero in sedecim. Etenim primo in quatuor principales, quarum quaeque rursus in quatuor: utrique sunt circuli cerati, uertam ei, quod habet indicem septem: at teri tatis tum quinque. Hos circulos ceratos mensor siue hoc siue illo utatur instrus mento, Pungit, ipsis punctis ordine notans partes, in quas fluuculi diuersis modis extenduntur. Sed orbis praeterea foramen habet ex elusextima pariecirculari ad punctium usque pertinens: in quod cochleam seneam, ad quam secudum funiculum alligat, immittit & ue sando in asserem infigit: ut etiam orbis maneat immobilis. Ne uero funiculus secundus & deinceps alii extenti,de cochlea detrahantur,cauit sino graui,in cuius foramine cochIeae caput includit: at alterum instrumentu cui index est, quia caret foramine, tantus modo ad cochleam apponiti Iastramenti, rei index estseptem circulicerati

123쪽

Vt autem instrumentum in priorem uel posteriorem partem non inclisnet,atin ita nec mensura in maiorem quam par sit,logitudinem excrescat,ix per ipsum libellam stativam collocat: cuius ligula si instrumentu in neutram Partem Propenderit nullos numeros,sed eorum principium demonstrati

125쪽

Sed cum iam mensor singulis cuniculi angulis diligenter obseruatis' tanaram eius partem dimensus fuerit, quantam dimetiri debuit sub dio in aequa,ta planicie rursus singulis angulis non minori diligentia obseruatis, eodem modo dimetitur: at primo ad quenq; angulum,prout triaguli ratio 8c ars hoe postulant,reetium funiculum, tanquam lineam,adiicit. Deinde funicae per devexam montis partem ascendentem, sic Oblique extendit ut inferiori capite prius huius redii funiculi caput attingat : tum tertium funiculum similiter recta, & quidem sic in superiori suo capite superius secundi funiculi ea,put contingasiinferiori posterius primi funiculi. Tertii autem funiculi longitudo stitudinem putei,ut supra dixi, demonstrat simul & partem euniculi, ad quam putei fossa depressa pertinget. Si uero ad cuniculum puteus unus uel plures per intermedias iassas latentes & puteos pertinuerint, mensor a proximo, qui sub dio est orsus breuius & citius altitudinem fodiendi putei

dimetitur,quam si ordiatur ab ore cuniculi. Primo autem interuallu subdias te, quod est inter puteum effossium& effodiendum metitur : tum omnium Puteorum, quos metiri oportet, obliquitatem, & omnium fossarum latenatium, quibus quodam modo coniunguntur,longitudinem usque ad cuniculum. Postremo cuniculi partem, at his omnibus rite facitis altitudinem pustei & locum cuniculi ad quem puteus pertinebi*demonstrat. Sed interdum

ibi puteus rectius admodu altus sodiendus es ubi prius est obliquus: di quidem iccirco ut onera machinis dirceio sursum subleuari & extrahi possint: sub dio certe ea, quam uersant equi: intra terram eadem & iis quas impetus aquarum circumagit: ita* talem puteum si necesse fuerit sedere mensor primo cochleam serream uerisitio in superiorem ueteris putei partem infigit: at. ab ea laniculum demittit usque ad primum angulum, ubi rursus infigit cochleam, rursusin demittit funiculum usep ad secudum angulum. Id autem iterum ac saepius facit, & quidem usque eo dum funiculus ad imum puteum pertineat. Deinde ad quamo funiculi partem inferius applicat hemicycliu,& semicirculu ceratum prope quam lineam, quam ligula demonstra Πpungit,& numero, ne perturbetur ordo signat: tum singulas funiculi partes altero funiculo ex philyris tyliae facto dimetitur: postea cum ex puteo redht,se cernit se abal is & puncita ex hemicyciss semicirculo cerato transfert in alis quem Orbis circulum, item ceratum. Postremd funiculis in aequata planicie extentis angulos,ut trianguli ratio hoc postulat metitur: ac docet qua parte fundamenti qua tedii saxa excindenda sint ut puteus recta descendat. ὀdsi mensor fodinae dominis ostendere debeat locum fossae latentis uel cuniculi,in quo puteus etiam sursum uersus fodi edus sit ut citius per retur, ab in feriore fossa Iatente uel cuniculo dimetiendi initiu facit spacio sere unius an Ruli ultra eum locum, ad quem putei fossa deprcsIa pertinget: ubi eam sese tam latentem uel cuniculi partem usque ad priorem puteum, qui ab ipsa ad superiorem pertinet dimensus fuerit,eius quom putei obliquitatem hemicyclio uel Orbe ad funiculum applicato metitur. Deinde similiter superiorem fossam latentem & obliquitate putei, qui in ea foditur & sursum uersus Per forandus sit: tum iterum in aequata planicie funiculis omnibus extenti , &quidem ultimo sic ut ad primum funiculum pertingat metitur: at eX eZ di mensione

126쪽

mensione cognoscit quo loto sessae latetis uel cuniculi sursem uersiis sodiendum fit,& quot uenae fodiendae passus restent,ut puteus perfodi possit. Diis

xi de priori dimetiedi ratione, nune dicam de altera. Cum una uena propius ad alteram accedit, & earum diuersi sunt possestares, qui nuper uenerunt in possessionem siue cuniculu, uel fossam latentem agant, siue puteum sodiant, in ueterum dominora quadratum nullo iure inuadunt, aut inuadere uidens tur: quocirca hi plerun ius suum repetunt, aut persequuntur iudicio. Sed mensor uel ipse con trouersiam inter dominos dirimit uel arte sua iudices inostrui t ad decernendum, ut alter ab alterius metallo manus abstineat. Ita primo utrius. partis dinas metitur ianiculis canabinis 8c ex philyris tiliae fi etis : & ad eos orbe uel instrumento, cui index est, applicato purietis notat Partes in quas extenduntur. Deinde ianiculos in aequata planicie extendit: tum ab ea parte, cuius domini sunt in antiqua quadrati possessione orsus alis teram uersus seu in uenae testo seu in fundamento Herit transuersarium funiculum recta secundum sextam instrumenti, cui index est, partem tendit spascio passitum trium & dimidii atcp ueteribus dominis suum tribuit. Quod si

utrunq3 unius uenae latus in duobus cuniculis uel fossis latentibus aduersis diatur mensor prius expendit inferiorem cuniculum uel fossam latentem, posterius superiorem,&considerat quantum utero paulatim altior faetiis si utrinq; autem uiri robusti ianiculos extentos sic manu comprehendunt& tenent ut nihil remittat: utrin* mensor perticas longas passum dimidiu,

laniculis supponit: 8c posteriori quidem parte bacillum breue quoties eo sibi opus est perticae: sed quidam ad perticas ianiculos ut minus uacillent alligant. Libram uero mensi ut certius utrino expendere possit ad mediu lasniculum appendit: at ex ea re cognoscit utrum alter cuniculus magis Φ aister, similiter aItera sessa latens magis V altera as Iurrexerit. Deinde utrinque obliquitatem puteorum etitur, ut utrin P eorum rectitudinem habere pos

sit. Tum facile perspicit quot pasiuum spatium per diendii restet. Cunicus ius autem quis ,ut dixi,centum passuum spacio altior uno passu fieri debet. i 4 Libra

127쪽

At mensores Alpini cum cuniculos in altissimos montes allos,metiri s ient,utuntur etiam perticis, passum dimidiu lonois sed qus ex tribus partib quibuS sunt cochleae constant ut eas breuiores facere possint: ututur funicut a,ex philyris taliae saeto ad quem alligatae sunt schoedae numerum Passuum indicantes: utuntur instrumento cui index est, ipsis peculiari: circulis enim ceratis

128쪽

LIBER QT IN Tvs. rosu ceratis caret:uerum eorum loco in manibus habent chartam in qua seribunt quam instrumenti, in posteriorem perticam impositi partem, quam liguisla S funiculus extentus,per eius tria seramina penetras, demonstrant,& numeros passuum notant: eadem ligula indicat utrum funiculus in priorem uel posteriorem partem inclinet. Pensilis autem ut in libra non est,sed ad instrumentum aExa,in eo quasi iacet: sed cuniculos iccirco metiuntur ut scire

possint quot passibus faciti sint altiores : quot passus inferior a superiori diu stet: quo t passuum interuallu, nondum perfossum, sit inter fossores, qui adsuersi cauant unam eandem uenam uel fibram transuersam, aut duas, quas rum altera in alteram vergit. ramenti in x A. Eius liguld 3. Levi foramina c D s.

Sed redeo ad nostras sodinas. Si mensor intus in cuniculis uel fossis Iatentibus uoluerit arearu terminos costituere, & pangere signo in saxum incito quemada Diqitigod by Cooste

129쪽

quemadmodu magister metallicoru supra terram easdem gnibus definiust, tunc primo locu cuniculi uel fossic latentis, qui est sub stipite terminali ex dimetiendo, eo quem supra explicaui modo,discit: ultra eum locu in euius fas xum existimat signum esse incidendu funiculum extendens. Deinde hsdem funiculis in aequata planitie extentis ab ea supremi parte, quae stipitem terminalem designat orsus infimu uersus recta secundu sextam instruinenti, cui index est, partem tendit transiuersiariu: tum infimi funiculi parie, quae est ultra eam ad quam transiuersarius pertinet,ablata demonstrat quo loco signu teris

minale & haereditariu sit in saxum cuniculi uel fossae latentis incidendu. Inciditur autem id praesentib. duumviris iuratis,utrius fodinae prssecto & praeside. Ut enim magister metallicora iisde pracsentib. stipites terminales in terram infigit ita mensor signi caussa plagam infligit faxis,quae ipsa etiam iecisa

co terminalia nominantur. Si uero in puteo uenae, nuper fodi coeptae termis

nos areae pangat, primo eius putei obliquitatem instrumento. cui est index, uel alio ad funiculu applicato, metitur & punctis notat. Deinde omnes sesaias latentes uso ad eam in cuius saxis signa terminalia sunt incideda: eius ueta fossae latentis singulos angulos dimetitur: tum funiculis in planicie extentis similiter transuersariu ut dixi, tendit et signa in saxis inciditi Quod si saxuterminale & haereditariu etiam in fossa latente, quae sub hac est, incidendum fuerit,mensor ab hoc signo orsus singulos angulos notans metitur: & in insferiore fossa latente funiculu tendit ultra eum locum, in cuius saxo existimat signum esse incidendu:mox funiculos ut fppius dixi in planicie extendit. Et si uero uena se in inseriore fossa latente aliter ac in superiore, in qua primu tanum terminale in saxo est incisum tendit tame in inseriore signum recta in

o incidendu est. Etenim si sisnu inferius secundu superius inciderit, oblis quum fietiquo modo iniuriose alteri fodinae aliquid de possessionε detrahitur,alteri datur. Si praeterea acciderit ut signum haereditariu in angulo sit inscidendum, mensor ab eo orsus passum unu priore fodinam uersus metitur, alterum posteriore uersus:atm ex his eis cit trianguid eum ν medium transsuersario funiculo diuidens ad illum saxum terminiae in saxo inciditi Postreo mo mensor interdu rei in ueritatis lucem pro serendae gratia areae terminum Pangit in his locis,in quibus iam ante multa signa terminalia in saxis sunt inscisa.Tunc uero a stipite terminali, sub dio in terram infixo, orsus primo us ad proximam fodinam metiturideinde dimetitur unum et alterum puteum:

tum stipitem terminalem in squata planicie figit:& ab eo initium faciens hsdem funiculis extentis similiter metituriat iterum stipitem, qui ipsi eum dimetiedi finem significet, in terram infigitipostea sub terra ab eo loco, in quo

desitum est rursus incipit metiri tot puteos & fossas latentes, quot meminisse Potest. Mox redit in planiciem: & iterum a secundo stipite orsus metitur: at id facit usq; ad fossam latentem, in qua signum terminale in saxo est incidendum: ad extremum a stipite terminali, primum in terra fixo,orsus trans uertarium funiculum recta tendit uersus ultimum, qui infimae fossae latenti Ongitudinem demonstrat:& qua parte eum attinuit, ea uere iudicans si nohaereditarium in saxo inciditi

Libri quinti De re metallica finis. tDigitigod by GOc

130쪽

ῖN GEORGII AGRICOLAE DE RE METALLICA

XI DE uenarum fossionibus, deputeorum strii ditaris, de cuniculom, fossiarum latentium, cauernas rum substruestionibus,de arte mensoris: nuc dicam primdde ferramentis,quib. uenae saxaq; excindun tur: deinde de uasis in quae con aciuntur glebar terorarum, saxorurn, metalloru, aliarumq; rerum sessialium ut uel extrahi uel euehi uel efferri possint: at etiam de uasis aquarηs & canalibus: tum de diitertigeneris machinis : postrem6 de malis metallicord,

quae omnia dum describciatur accuratius, iterum multae laborandi rationes cxplicabuntur. Ferram ctata autem sunt ea,quae proprio nomine metallici sic appellant, cunei praeterea, lamine bracteae, mallei bacilla, conti ligones,rustra batilla. Sed corum, quae proprio nomine ferramenta sunt, quatuor exis

stunt sermae que sere n5 figura, sed longitudine uel crassitudine inter se disisserunt: etenim omniti pars summa est lata 8c quadrangula, ut malleo percutipossit: ima in mucronem desinit, ut saxoru 8c uenarum duriciam acie distin dat: omnia quo praeter quartum sunt pcrforata. Primum quidem quo sosssores quotidie utuntur, longum est dodrantem: latum scsquidigi tum: crassium, digitum. In secudo est eadem quae in primo latitudo item crassitudo, sed longum est duos dodrates, quo fossores durissimas quasq; uenas sic finadunt,ut rimis fatiscant.Tertium eandem quam secundu longitudinem astus mit, uerum paulo latius 8c crassius est: quo fodiunt solum eorum puteorum, qui paulatim colligunt aquas. Quartum sere longum est palmos tres 8c digitum unum: crassum,digitos duos: suprema parte latum digitos trcs, media palmum, ima,ut caetcra cuspidatum. Hoc uenas duriores excindunt. Uerum primi serramenti foramen a summa parte distat palmum:secundi 8c tertri, distos septem. Quod huc uero circa foramen hinc illincq; extuberat in id insuunt manubriu ligneum: quod altera manu tenent, chim serramentu,ad fas xa applicatum malleo feriunt. Haec ferramenta maiora uel minora prout res

hoc postulat, fabricari solent. Omnia retusia fabri ferrarim rursus, quoad fieri potest,acuunt. At cuneus plerunq; longus est palmos tres Ec digitos duos: latus,digitos sex: summa parte ad palmi altitudine crassus digitos tres,dein de paulatim tenuior, ut ima fiat acutus. Sed lamina alta & lata est digitos sex: summa parte crassa digitos duos, ima sesquidigitum. In bra stea uero est easdem quae in lamina altitudo δέ latitudo sed admodum tenuis est.His omnis

bus, ut proximo libro explicaui, utuntur cum uenas durissimas excindunt. Atque etiam cunei, laminae, brassiteae modo maiores, modo minores solent confici.