Titi Livii Patavini Opera Omnia

541쪽

EPITOMAE LIBRORUM LIVII qui, nuntio valetudinis evocatus , raptim adcurrerat, Romam pervectum et in C. Iulii tumuIo conditum. Laudatus est a Caesare Augusto Vitrico, et* supremi Scius plures honores additi.

2. Laudatus est a Caesare Augusto et Tiberio . et supremis, etc. Cf. Diol. l. et Tac. Ann. III, S. Summa PromUrte, sive eo, quod mortuis seri solet, etiam pro reliquiis cadaveris cremati , poni, Salinas. ait Soliniim , pag. I 6 et 3i docet; Drah. Cous ad Tac. Λun. I, 8 , n. I.

EDITO MARUM FINIS.

542쪽

DE ITINERE QUOD SEQUI DEBVIT HANNIBAL, QUUM PERA PENNINUM A TREBIA AD TRASIMENI LACUM PROPERARET. LIB. XXII, CAI'. I, ET SQQ.I lut ii et doctissimi viri diligentibus studiorum curis hodiernum ad hunc diem definire tenta Verunt, quaenam iuga. per Alpium tractus ruperit Hannibal , unde Cum exercitu suo in Italiam descenderit. Alii Polybium, alii Titum Livium, tantos historiarum ScriptoreS. ducem sequuti , modo huic, modo illi Palmam victoriae detulerunt; nonnulli utrumque de

facinore hoc inter omnia tunc audacissimo dissentientem conciliare conati sunt; atque omnes in hanc quaestionem tam saepe , tam acriter disputaverunt,

ut dubium esse sere crediderim, utrum plus II annibal in aperiendis per Alpes itincribus, an docti plus in investiganda ipsius via cxsudaverint. Vide. si placet, Excursum de ipso transitu Alpium, et variarum dissertationum indicem, quem collegimus Pag. 47o et seqq. volum. IV huius editionis. Nunc autem alia est quaesti O, paucioribus antiquitatis interpretibus agitata, diu nulli soluta, scilicet de itinere, quod per Apenninum montem sequUtus est idem Hannibal, post Romanorum exercitus ad Ti-

Quum in IV Livii volumine, eandide Lector, Excursum De Transitu A*itim tibi exhibuerimus, ollicii ratio expostulat, ut etiam Excursum Da Transitu Apennini, perinde Corollarium, tibi imperitamur. Te monitum tamen volumus . utrumqtie cura et studio Nic. LEMAIRE V. cl. elaboratum esse, et ex ipsius Liviauu editiove in nostram derivasse. II P. T.

543쪽

cinum Trebiam que profligatos, ut Etruriam ingrederetur, et ad Campos Cortonam inter et Trasimenum sitos perveniret, ubi tertiam, nec minus insignem victoriam reportavit. Cuius itineris vestigia densioribus tenebris involuta clarissimam ad lucem nuper protulit vir in omni scientiarum genere nulli secundus, Clar. CUvIER, quem de hac re rationibus firmis, ut ipsi mos est, disserentem adducere nobis operae

pretium videtur: qui quidem labor dissicilis duobus

his constat, primum collatis Optimorum inter veteres auctorum opinionibus; deinde locorum ipso cum situ habituque accurate demonstrato. Sic igitur utrumque aggrediamur.

Polybius, lib. III, cap. 74, descripta ad Trebiam

pugna, addit ri Poenos imbrium impeditos saevitia, M progredi ulterius nequivisse, et adeo in tollerabiliis frigoris vi afflictos, ut elephanti OmneS, UnO EXCeu Pio, iumenta magna ex parte, hominum quoque

D ntque equorum ingens numerus perierit: Sempro-υ nium vero misisse Romam, qui nuntiarent hiemera si hi e manibus ereptam victoriam M. Pugnatum ergo

ad Trebiam sub autumni sinem. di Ineunte verera, addit Polybius, ea P. 77, cum n exercitu in Tusciam prosectus Flaminius, Arretiumn pervenit, dum Servilius per Vmbriam iter agens, is copias Ariminum traducebat. ra Narrat idem, C. 73, B Hannibalem, quum Gallorum animos sibi infensos M sentiret. maturius movendum ex hibernis intellexis-γa se, et vocatis qui docti itinerum erant, Vias quae . in agrum hostilem tenderent, ab iis quaesivisse: ra Ceteras audivisse et longas et notas hostibus; unam a quae per paludes in Tusciam duceret, tametsi dissi a cilem, perbrevem tamen, et qua in Flaminium neen opinantem reique novitate terrendum servi cum

544쪽

is exercitu ipse posset: quum fama per ipsius castrara Sparsisset iter palustre emetiendum, cunctos ad id is itineris perficiendum segnes, loca prolanda et Ia-M cus valde timuisse M.

Describit inde Polybius, quo ordine agmen traduxerit Hannibal, et quae sui, et ipse passi sint. α Tan-ra dem, ait idem, superatis, Praeter Omnium opini Ora nem, Paludibus, quum certum per exploratores h habuisset, Flaminium circa Arretii moenia eSSe, Cara Stra propter ipsas paludes in sicco posuit, partimis ut sessum tot laboribus exercitum reficeret, Paseis tim ut consilia et vires hostium, et regionis situm, et D itinera scrutaretur. Postquam vero Compertum hara buit, eum regionem in primis Italiae sertilem esse, a camposque qui Faesulas inter atque Arretium iam cent, frumento, et Omni Copia rerum opulentos: a praeterea consulem serocem quidem et POPularem, M sed artis bellicae expcllem, et rebus suis nimis D confidentem, cogitavit Optimum sere, si a laeva r is licto hoste, ultra progredi et Faesulas petere simura laret. ac praedabundus per Etruriae agros graSS D retur; ratus Consulem, ob insitam eius ingenio is conciliandae apud vulgus gratiae cupiditatem, haud D passurum Vastitatem Per provinciam fieri: et ut ne-M minem bene gestae rei socium haberet, nequaquam D exspectaturum Collegae opem, Sed ipsum suis viri-M hus , dimicandi animo, quacumque intrepide se

ra quuturum.

MNempera, pergit Polyb. cap. 85,ri quanta celeriis late potuit Hannibal a FaeSulanis agris prosectus, is relicto post se Flaminio, campos Etruriae caedibus M atque incendiis vastare coepit. Quibus rebus accenis sus Consul, simul contemni se ab hostibus putans . D simul res sociorum in conspectu suo vastari, sibi

545쪽

. 54 a

EXCURSUS B dodocus ratus, nullum quietis locum capere pote-

,, rat. Etsi igitur multi Suaderent Collegam exspecta- ,, ret, nihilominus in Hannibalem suos iussit irrumpe-n re. . . Ad sinistram Hannibalis Cortona urbs erat, et ad dextram Trasimenus lacus; ille quastiplurimum is agros vastabat, quo magis irritaretur animus con- ,, sulis. Dein, ubi ingressam campos maiorem partemn copiarum, et iam Propinquantem sibi Consulcm anidia madvertit, Obversa fronte dat simul omnibus inva- ,, dendi signum, et ad eos mittit, qui in insidiis erant, 33 ut prorumperent. γα Scilicet lacum inter ut colles

proximos, ingens illud commissum fuit proelium. His ex Polybii locis satis patet Hannibalem debellatis ad Trebiam Romanis, in Etruriam palustri maxime itinere devenisse: mox paludibus egreSSum castra posuisse ad Faesulas, ac deinde laeva relictis post se Romanis qui Pro Pe Arretium constiterant, quod agri est Cortonam urbem inter et lacum Trasimenum occupasse. Illud igitur primum pro indubitato habemus, Poenum ducem ab agris Faesulanis prosectum, per superiorem quam Arnus interfluit vallem , Αxretium, et inde, secundum Clanis ripas, in Cortonensem agrum properasse. Nunc nutem qua via Prope Faesulas pervenerit'. quibus emersus Paludibus, qua partu Apennini superata, quaerendum eSt.

Nos, ut de hac altera itineris parte aliquid certi denique haberemus, nihil satius esse iudicavimus, quam Polybium , Livium, Nepotemque Perlegere, utque ubi ille deficeret, horum ud hibere tosti moratu. Quamquam multi Livium arguant nihil aliud quam

Polubii sententias latino eXprimere sermone, ideo quod plurima e Polybio sumit, ita ut verbum verbo saepe reddidisse videatur, credibile ost tamcn non unum ci Polybium auctorem sui SSe earum rerum quuS

546쪽

memoravit, et scribenti alia praesto suisso auxilia: quae si desecissent, narrationem Polyhii plurimis non Ocnavisset adiunctis, minime quidem aspernandis, quaeque quum ceterae narrationi apprime conveniant, salsa nullo modo dici possunt.. Postquam Livius lib. XXI, cap. 57, lactam Placentine deditionem narravisset, easque suisse hibernas Hannibalis expeditiones, addit illum, re ad prima ac dubia veris signa prosectum, in Etruriam milites du-Xisse, earn quoque gentem, sicut Gallos LIGvn EsuvE, aut vi aut voluntate adiuncturum. n Legenda est tempestatis descriptio, quae conantem Apenninos montes transire Hannibalem deterruit. Tunta vis mixti vento imbris; tanti strepentis caeli sonitus et micantium ignium Ragores; tantum nivosae grandinis decidit, adeoque miserabilis hominum iumentorumque StragCs, ut ipsarum Alpium foeditatem prope superaverit.

ec Biduum, inquit Livius , ipso illo, quo deprehensi

ta erant, loco velut obsessi mansere: et post elephantos, qui proelio ad Trebiam sucto supersu erant, ad anum absumptos, Hannibal retro degressus Apennino ad Placentiam rediit: et postero die, Secundum Pu gnam ingentibus animis, vario eventu, cum hostibias Commissam, in qua Concursus acrior quam Caedes et clades utriusque partis aequata suit, Hannibal in LiGvREs. Sempronius Lucam concesSit. DHaec deinde Livius de Apennini transitu initio libri NXII: α Iam ver appetebat, quum Hannibal ex hi

a bernis movit . et nequiquam ante Conatu S tranSCen-

γα dere Apenninum i) intolerandis frigoribus, et

a cum ingenti periculo moratus AC metu, etc. a Et

infra, quia iam Flaminium consulem Arretium per

547쪽

EXCVRS S

M venisse fama erat, quum aliud Iongius, ceterum is commodius, Ostenderetur iter, propiorem viam Peroea paludem petit, qua fluvius Arnus per eos dies so- ,, lito magis inundaverat D. Τum quo agmen ordine ire iusserit Hannibal, iisdem sere ac Polybius verbis edocet, usque duin prope Faesulas eum deduxerit. ει Regio , inquit, erat in primis Italiae sertilis, Etruis sci campi, qui Faesulas inter Arretiumque iacent, is seu menti ac pecoris et omnium Copia rerum op M lenti a ; nempe superior Arni vallis: ac postquam exposuit , Polybio auctore, quam de consule opinionem Poenus conceperit, Sic pergit: ci laeva relictois hoste, FaeSulas Petens, medio Etruriae agro Praedatum prosectus, quantam maximam vastitatem M potest , caedibus incendiisque , consuli proculis ostendIt D. DeInde narrat, ut iratus Se ex consilio

proripuerit Flaminius, signumque simul itineris pugnaeque ΡrOPOSuerit; mOSque , cap. 4, u Hannibal, 2 quod agri esι inter Cortonam urbem TraSimenum D que lacum, omni clade belli pervastat, quo mugis is iram hosti ad vindicandas sociorum iniurias acuat.. Ceterum nil a Polybio differt Livius.

Ea autem Verba, Faesulas petens, multam huicce quaestioni noctem offudere, hicque, aut Livium e Passe , aut scribas qui nobis opera Livii tradiderunt, necesse est. Hannibalem Sane conStat, quem vidimus iis campis potitum, qui Faesulas inter Arretiumque iacent, caedibusque et incendiis certantem ut consul Pelicto' Arretio Cortonam demum flecteret, non averso itinere petiisse Faesulus. Debuit igitur Livius, auctorem usque Polybium Sequutus, nedum Faesulas perduceret Hannibalem, Poenos contra Faesulis abducere. Forsan et ipse FaraulaS linquens Scripserat, non Faesulas peten3. Quod si compertum haberemus , Li-

548쪽

DE TRANSITU A PENNINI ius iam Polybiusque in eo concordarent; neque aliter disserunt, quam quod addidit Livius, paludes

illas quas permeavit Poenorum exerCitus, easdem esse.quas nunc totius Italiae teterrimas videmus, circa fluvium Arnum, nec eas solum quas bisurca amnisti qua includit, aut quas ad Septemtrionem, Liguriam xersus, habet extrema Etruria, sed quae totum Arni inferioris vallem complent, vix leucis aliquot ab urbo Faesulis distantes. Qua autem potissimum , quod SuΡereSt, Parte, Hannibal Apenninum transcenderit, e Cornelio Nepote discemus, qui in vita Hannibulis , cup. 4, ex Per Ligures, inquit, Apenninum transiit, petens Etruriam D: tum addit Hannibalem hoc in itinere fuisse altero captum oculo. Sed quid Livium Corneliumque

sollicitamus, quum sola sax rationis id ipsum, nullius auctoris ope, subiecisset. Quae enim per Apenninum via eligenda fuit Hannibali, Placentia post Trebianam victoriam profecto, abhorrentique ab eo itinere, commodiore quidem, sed Iongo nimis nimiumque Romanis noto , quod Mutinam Bononiamque ducit8 Sane, qui primus patuit per montes aditus, eum occupare debuit, circa Trebiae Tarique sontes, inde ad caput Macrae descendere, uno verbo, iter ad

Apuam sequi. Illic profecto in eas paludes incidit,

quas dextra laevaque fluvius Arnus habet, illo tempore latiores multo quam nunc, neque aggeribus coercitas, e quibus, per Vallem Arni superiorem, in melius firmiusque solum emersit, quod sub Faesulis et circum Florentiam iacet, locatisque ubi primum in sicco potuit castris, quievit. MOX per Vallem Superioris Arni Etruriam interiorem petiit, dumque Amretium Praetergrederetur , Flaminium lacessendum non omisit: quo ab laeva relicto, Clanis vallem in-ΤIT. LI v. Τom. VIII M in

549쪽

gressus est, trans Cortonam ad Trasimeni lacus ripas tendens, qua ascendit ad Perugiam via, ibique exspectavit , donec se Sponte Sua consul profligandum praeheret. Id itor Hannibalis fuisse ita ratio demonstrat, ita auctorum testimonia naturaque locorum postu-Ιant, ut aliud quodvis excogitari potuisse vix ac ne vix quidem credendum sit. Multi, seu quos illa verba Faesulas petens , quae apud Livium emendanda notavimus, deceperunt, Seu quos in errorem suum Strabo induxit, Sem qui mutatos variis temporibus fines , quibus ab Etruria Liguria discriminatur, ignoravexunt , alias prorsus flexisse iter Hannibalem, ac nobis descriptum est, Contendunt. Cluverius, Ital. ant. vol. I, pag. 58 , illa verba, Faesulas petens, in Livio damnat, quae damnavimus, a Faesulis projectus, collatis Livio Polybioque, assirmat, quod et ipsi assirmavimus. Ecce autem Statim a sententia nostra aversus, Hannibalem vult

per viam Bononiensem petiisse Faesulas, Nepotemque increpat, qui Poenos duxerit per Ligures. Cluverio si fides adhibeatur, iter illud commodius, et longius, Romanisque nimis notum, id erit, quod per Ariminum atque Vmbriam munitum erat; quasi Bononiae via

minus esset nota , neque omnis eSSet montana, nedum his altis rupta paludibus, quas ipse, nullo Praeter se ipsum auctore, Florentiae circumiecit. Quae si paludes exstitissent, Hannibali eam viam sequuto, non antequam Faesulas perveniret, sed hoc ultra oppidum obsuissent, brevique temporis spatio fuissent

superatae.

Eadem opponenda sunt doctiss. viris cini, Villani et Scala qui Hannibalem Pratum, Pistoriamque transiisse volunt, montesque Apenninos supra Mutinam esse ingressum ; tum Lucae mistento , qui eum per

550쪽

DE TRANSITU APENNINI

sonum Lissi venientem a montibus, in Etruriam descendisse putat, et Italo Guaazesi apud quein Poeni

eandem hanc invadunt regionem, per Casentinum agrum et fines Balnei. Equidem fateor, si hac via immissos Etruriae Poenos credamus, nihil esse in Livio emendandum, Hannibalemque potuisse laeva relicto hoste Faesulas petere: quum autem validissimis argumentis demonstratum Sit Ferbum petens, qualecumque fuerit Hannibalis iter, penitus esse eradendum, iam errare guemus omneS, qui ita Poenorum viam descripserint, ut illud verbum deleri necesse non sita immo nullae in illa regione, utpote montibus maxime aspera, obsuissent Paludes, quae videlicet ex inutidantis Arni stagnantibus aquis concreviSsent. Immo qui eam defendunt sententiam , et qui circa Pistoriam superatos Apenninos arbitrantur , exiguam habere videntur rei militaris rationem. Hannibal enim non modo itor multum produxisset suum, atque dissicillimos tractust regionum transeundos habuisset, sed Servilio sorsan latus aut tergum praebuisset, qui Ar mini stativa habebat, et quem, quominus Poenos paucis diebus assequeretur, nihil admodum prohibebat.1i autem auctores idcirco sane erraverunt, quod, quum diceretur Hannibal permeasse paludes, dum festinaret in Etruriam, eas paIudes extra Etruriam sitas esse debere ex eo Collegerunt, neque in ea provincia circa fluvium Arnum, sed in GalIia Cisalpina secus P

dum, eSSe quaerendas.

Quae quidem videtur Strabonis suissse sententia, qui Geogr. lib. V, ais, ait fuisse olim prope Placentiam, iuxta Padum, paludes in quibus plurimum

Hannibal Iaboravit, petens Etruriam. Vir doctus nobis iam supra memoratus GuaΣΣemi, huic opinioni ita tenax adhaesit, ut Arni loco Padum