Praecepta artis rhetoricae lectissimis veterum scriptorum latinae atque italicae linguae exemplis illustrata in usum tyronum ven. seminarii auximani cura et studio Josephi Ignatii Montanari 1

341쪽

Quem Iocum postremo Maro eum copiose, tum otiam splendide sic imitatus est:

Sol, qui terrarum flammis opera omnia lustras, Tuque harum interpres curarum et conScia, Iuno, Nocturnisque Hecate triviis ululata per urbes, Et dirae ultrices, et Dii morientis Elisae, Accipite haec; meritumque malis advertite numen, Et nostras audite Preces. . Si tangere PortuSInfatidam caput, ac terris adnare neCESSE ESt, Et sic fata Iovis poscunt, hic terminus haeret. At bello audaeis populi vexatus, et armis, Finibus extorris, complexu avulsus Iuli Auxilium imploret, videatque indigna suorum Funera, nec cum se sui, leges Pacis iniquae Tradiderit, regno, aut optata luce fruatur; Sed cadat ante diem, mediaque inhumatus arena. Ilaec precor, hanc vocem extremam Cum Sanguiue

fundo. a Quod lac lacti, quae aquae aqua similior, quam tota est ab usque initio ad ipsum snem Maronis imitatio 7 Quanto autem imitator spIendidius, quanto

copiosius, quanta gravius agat, non arbitror te eXPectare, dum dicam. Ille enim narrat: hic vero canit, atque ea tuba canit, qua nulla unquam gra

vior, atque nobilior instabitur. Ut isti tandem vi

342쪽

deant, imitatorem non ita in ergastulis contineri, quem sequatur, facile praecurrere possit. En similitudinem Catulli qua rosam virgunculao

comparat. IIaee immortalibus carminibus ab Areo-sto expolita et aemulata est.

Ut nos in septis secretus nascitur hortis, Ignotus pecori, nullo Contusus aratro, Quem mulcent aurae,. firmat sol, educat imber rMuIti ilium pueri, multae optavere Puellae, Idem quum tenui carptus delloruit ungui, Nulli illum pueri, nullae optavere puellae: Sic virgo dum tutacta manet, dum cara suis est ;Quum castum amisit polluto corpore florem , Nec pueris jucunda. manet, nec cara puellis. La Verginella h simile alla rosa, Cho in hel giarditi sulla nativa sp,a Mentre Spta e sicura Si riposa, Ne gregge, ne pastor te si avvicinar L aura soave e Ι' alba rugi adosa, L acqua, la terra at suo savor e inchina', Giovani vaghi e donne inna morate

Amano averne e seni e temple . Ornate. Ma non si tosto dat materno stelo Bimossa viene e dat suo ceppo Verde,

Che quanto avea da gli uomini e daΙ cielo, Favor, gragia, hellegeta, tutio Perde. La vergine, che it fior di che piu zelo

Canto XVI.

343쪽

Clio de' hegii oechi e delia vita aver de Lascia alti ut corre, ii pregio ch avea innatati, Perde net cor di tuiti gli altri amanti.

Totam digressionem Virgilii episodium vocant do

Niso et Eurialo in s. libro Aeneidos luculentissime im latus est Areos tus in Cantione 18-19 in qua canit fidem Cloridani et Medori Pari artis excellentia Torquatus Tassus Camillae digressionem Virgilianam lib. XI. in suavissima sublimique de caede Clorin-dae. Sed haec loca praeterire necesso est brevitatis gratia. Videant tamen tyrones, et duce praeceptore perpendant: ex is enim majorem prosectum quam ab innumeris do imitatione regulis facient. Nunc asseram breviorem locum in quo Tassus . noster Virgilium est aemulatus. Is cecinit in 2. Aeneid. 608: Venerem silio Aeneae monstrantem numina, quae contra Trojam pugnabant.

Hic ubi disjectas moles avulsaque Saxis Saxa vides, mixtoque undantem pulvere stimum, Ne Ptunus muros, magnoque emota tridenti Fundamenta quatit, totamque ab sedibus urbem Eruit. Hic Iuno Scaeas sacvissima Portas Prima te iaci, Soci iamque furens a navibus agmen Fero accincta vocat. Jam Summas arce. Tritonia, respice, Pallas Insedit, nimbo effulgens, et Gorgone Saeva. Ipse Pater Danais animos viresque Secundas Sumeit : ipse Deos in dardana suscitat arma. v

Et Tassus in cant. XVIII. inducit pulcherrima et sapienti imitatione Michaelem Arcangelum monstrantem Gotti Dido Superos, qui exercitui suo opitulantur. Dringa pur gli Occhi a riguardar I 'immenso Esercito immoliat, cli' u in aria accolio ,

344쪽

Aquilonar con serro e fiamma assate: Ministra l' arme ai combattenti, eSOrta Ch altri su monti, e drigeta e t n Ie Scale.

Quel eli h sut colle e it sacro abito Porta,E Ia corona at crin sacerdotale, i ii pastor Ademaro, alma selicerVedi cli' ancor vi segna e benedice. Leva pili in su i' ardite luci, e tutia La grande oste dei cici conglutita guata. Egli alao il guardo; e vide in uti riduita Mitigia innumerabile ed alata. Tre solle squadre, ed ogni squadra instruita In tro ordia i gira, e si dilata; Ma si dilata pili, quanto pili in mori I cerchi son ; son gi' intimi i minori.

Innumera exempla Tassus studiosis dronibus suin peditabit. Homerus primus similitudinem equi protulit, Ennius post illum, inde Virgilius, ex quo Tassus arripuit, et ex Tasso Metastasius. Videas quomodo magni inter se contendant, et aemulatione certent

poetae.

345쪽

En Homeri Iliados lib. 6. latinae conversae a Bar- mundo Cunichio vers. 606.

Ac velut in plenis praesepibus hordea pastus Ille diu sonipes, rupit si vincla, virentem Planitiem, et sugiens camporum est nactus aPerta, Insultatque Solo, celsum et caput arrigit alte Luxurians, luduntque jubae per colla nitentes Perque armos: volat ante levis Zephirumque, Notumque . Arva secans ; et nota Petit vel pascua equarum Vel si uvium, adsuetus vitreas innare Per undaS - etc.

Ennius primus inter latinos Homeri comparationem ita imitatus est.

Et tum sicut equus, qui de Praesepibus actus Vincla suis magnis animis abrupit, et inde Fert sese campi per caerula, laetaque Prata Celso pectore, saepe jubam quassat Simul altam, Spiritus ex auima calida spumas agit altus.

Virgilius postea in Itbr. XI. Aeneid. Qualis, ubi abruptis fugit praesepia vinclis

Tandem liber equus, campoque Potitus aperto, Aut ille tu pastus armentaque tendit equarum, . A ut, assuetus aquae perfundi flumine noto, Emicat, arrectisque fremit cervicibus alte Luxurians, luduntque jubae per colla, Per arm .

Et Tassus in Cantione IX. Strophe 75.

346쪽

Ei uetastasius denique in Alexandri Drammato.

Destrier, che ali' armi usato Fuggi dat chiuso albergo; Scorre Ia selva e it prato Agita it crin sui tergo, E la eo suoi nitriti La vallis risonar, Ed ogni suon che ascolis Crede, che sia la voce Del eavalier feroce e P anima a Pugnari

Sed quamquam multa imitationis exempla protulerim nullo- pacto praeterire possum sublimiora quaedam loca, quae Aligherius a Virgilio nobilissima aemulatione petiit.

VIRG. LIB. VI.

Ter conatus ibi collo dare brachia circum, Ter laustra comprensa manus effugit imago. . . DANTEso Ombre valle suor che Deli' aspetiol' Tre volte dietro Iei Ie maui avvinsi, E lauto mi tornat con esse at Petto. VIRG. LIB. VI. Quaesitor Minos urnam movet: iue silentum Conciliumque vocat, vitasque, et crimina discit. DANTES Sinuvi Minosse orribilinente, e ringitis, Esamina te colpe neIPentrata, Giudiea e manda secondo che avvinguia.

347쪽

VIRG. LIB; VI. Portitor has horrendus aquas et numina servat Horribili squallore Charon; cui plurima mento Canities inculta jacet: stant Iumiua flammae, Sordidus ex humeris nodo dependet amictus. Ipse ratem conto subigit, velisque ministrat, Et serruginea subvectat corPora cymba, Jam senior; sed cruda Deo viridisque senectus. Huc omnis turba ad ripas effuSa rueba Matres atquς viri, defunctaque corpora Vita

Magnanimum heroum, Pueri, innuPtaeque Puellae, Impositiqui rogis juveues ante ora parentum. . Quam ista in silvis autumni frigore primo Lapsa inuunt solia: aut ad terram gurgite ab alto Quam Multae glomerantur aves, ubi frigidus annus Trans pontum fugat, et terris immittit apricis.

Stabant orantes primi transmittere cursum; Tendebantque manus ripae ulterioris amore 2 Navita sed tristis nunc hos, nunc accipit illos: Ast alios longe summotos arcet arena.

DANTES Ed ecco verso uoi veuir per nave 'Un vecchio hianco per antico peto Gridando: guai a voi anime pravel Caron dimonio con gli occhi di hragia . Loro accetanando tutis te rac glie, Batte ces rei no qualuuque si adagia. Come d' autunno si Ievan te lagite Uuria appresso deIPaltra insin che it ramo Bende alia terra tuite Ie sue Spoglie, Similemente ii mal se me di Adamo: Glitansi di quel lido ad una ad una Per cenni, come auget per suo richiaino.

348쪽

ViRG. LIB. VI. . . . . Tumida ex ira tum corda residunt,

Nec plura his DANTES

AIlor fur queis te lanose gote Αl noechier delia .livida palude, Che intortio agit occhi axea di stamme rote.

Nihil est in Virgilio, quod demas , nihil in Danie

quod desideres; ambo omnia praestant. Ille epica sublimitate superat, hic quadam vi et evidentia. Quare non facile iis assenserim, qui hac de causa primas Italo poetae omnino concedere videntur: major enim ad evidentiam facilitas est, ubi do maiestato strii discedere possumus. Ego splendorem Virgilio, vim Aligherio tribuo: quam vim semper E-p0s jurs: proprio assequi nequit. Verum liue loeo mem0ratum tyronibus praesertim velim, illud Fabiis lib. 10. cap. 1.). Modesto et circumspecto judicio de summis Viris pronunciandum esse, ne quod plerisque accidit ) damnent quae non intelligunt. Sed ne videar ignorare Italos illos, qui latino carmine cum Virgilio in contentionem aemulationis Venire sunt ausi, Fracast0rium, Vidam, SannaZarium, Bembum, aliosque, lubet hic ex libro tertio De Pa tu Virginis referre, quae Sannagarius cecinit de lamdibus Christi, imitatus Virgilii locum, ubi Arcades laudes Herculis canunt.

Tum Salii ad cantus, incensa altaria circum Populeis adsunt evincti tempora ramiS. Hic iuvenum chorus, ille senum, qui cariniue laudes Herculeas et facta serunt: ut Prima novercae

349쪽

Monstra manu, geminosque premens eliserit angues, Ut bello egregias idem disjecerit urbes, Trojamque Oechaliamque: ut duros mille labores Rege sub Eurystheo, satis Iunonis iniquae Pertulerit. Tu nubigenas, invicte, bimembres Hylaeuinque Pholumque manu, tu Cressia mactaSProdigia, et vastum Nemea sub rupa leonem. Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orci,

Ossa super recubans antro Semesa cruentor

Nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus

Arduus, arma tenens, non te rationis egentem Lerneus turba capitum circum Stetit anguis.

Salve, vera Iovis proles, decus addite Divis: Et nos, et tua dexter adi pede sacra Secuudo. SANNAZARIus Hic subito magnum visi per inane volatus

Coelestum, cursusque alacres, alacreSque recursus

.... . . . .

Ibant et dulci mulcebant aethera cantu. Innumeras alii laudes, et magna Parentis Facta canunt: ut prima novi fundaverit orbis Moenia, telluremque vagis discluserit undis. Ut passim varios coelo suspenderit ignes, I unan que, StellaSquer ut magni lumina solis, Iam late extremo tenebris oriente fugatis, Protulerit. Tu belligeras, metuende, cohortes

Dejicis, exturbasque polo; tu fulmine quassas Cum duce signa suo, nigroque involvis Averno, Cocytumque iubes, tristesque habitare lacunas.

Te gemini cecinere axes, te maxima tellus, Victorem cecinit vastis cum suctibus aequor. Nec te hominum fraudes, non avertere nefanda Crimina: sed laeto spectas mortalia vultu: Dignatasque tuo solaris numine terraS.

Salve, magne opifex coeli, Rex maxime divum, Terrarumque, hominumque Salus: quem Sidera, quem Soli

350쪽

Quem metuunt reges tenebrarum, et Tartarus ii geris rCui late limnanum servit genus: omnia Solus

Qui regis: omnia amas pariter: tibi nomina mille, Mille potestatum, regnorum iusignia mille. Salve, auctor: Salve, immensi dominator Olympi: Et nobis felix, terrisque labantihus adsis.

Nonne lectio optimorum, et imitasio sulpiciunt ad eformandum stylum' B. Minime. Nam lectio et imitatio vim, coloremel artem tribuunt, sed si exercitatio recte scribendi desit, facilitatem et naturalem quamdam indolem stylus non assequetur. Quamquam enim et ipsa imitatio quaedam exercitatio sit, non inmen satis est. Multa et varia sunt nobis scribenda, ut Sirius exercitatione vigeSeat. Ouid nobis eaeerellasionis gratia scribendum erit pn. In prorsa oratione qualibet StTlum exercere POSSumus, sive narrationes historicae, sive sabulae ad delectandos recreandosquo animos, Sive etiam quaestiones, quas theses Vocant, n0bis meliuS placeant. Sunt qui ludere carminibus gaudent: quod Summopere laudem . . Namque a Poetis, ut Fabii verbis utar, et in rebus spiritus, et in verbis sublimitas, et in aspectibus motus omnis, et in personis decor petitur ideo que mihi videtur M. Tullius tantum intulisse eloquentiae lumen, quod in hos quoque studiorum se-Ce8SuS excurrit. . Proponant ergo adolescentes sibi aliquod argumentum, excutiant, meditentur, POStea- quo describant si vo soluta rivo ligata Oratione: neque