Theoria entium sensibilium sive Physica universa speculativa, experimentalis, systematica et geometrica omnium captui accommodata. Accessit rerum index alphabeticus ... Auctore abbate Para du Phanjas. E Gallico sermone in Latinum vertit F.T. Tomus pr

21쪽

t ' TAeorἰa Telluνιs.. eopulos vertices multa in aeris regionem ata urgunt supra maris & terrae superficiem, nullam physicam explicationem admittit, aut adis mittere debet; horum enim montium natura& eonstitutio nihil exhibet , quod a generalibus mundi legibus proceden censeri possit . Quibus enim naturae legibus arenae per terrae tuis perfietem diffusae coalescent modo in montem Teneri , aut in Atlantem prope Lutetiam , aut in mari, pacifico Φ Eviden est impulsonis& attractio ἡ is leges, aestus maris phaenomena ,. causas demum quascumque naturales nihil tale efficere posse . ut jam in metaphysica ostendiis mus inania hac de re Telliamedis deliria conia istantes Met. 388 . Ceterum si montes primitivi, eorumque ingentes tractus a causs naturalibus efformati fuissent, puta , ab aestu maris, quare montes hi tanto celsiores essent in novo , quam in veteri orbe λ quare in veteri orbe ab occasu in ortum potissimum pergerent, in no v ab austro in boream 8 Patet, vel binas has observationes systematk omnia eve tere, quae ad montium praecipuorum ,. dc primitivorum originem physice explicandam excogitari possent . easque satis esse, ut appareat ., eorum. originem a Deo ipso creatore, & eon. du ' oboν vatἰo hae de diversa praeθώον iam montium in veteνἰ , o In novo orbe diνectione Insar eateros a Bussonio facta fuit . Initio sua

telluris tkeoria recIa monet, montes Andium ιο America ab austro in boream potismum vergere 3 montes Luna, ct Atlantem in Africa abi Meldaatari ingentis hujus. peniuola lιι ore ad alium ejus orientalem terminum Prantum versus protendi: alpes in Eu opa ingentibus Gracia: mantium tractibus jungi ,. ag Tauro in. Asa. i. ataque ita de ceteris

22쪽

au illi plaeuit condidit s 143r , priusquam cae dum , & terram physicis. legibus subjiceret ad

opus suum perpetuo servandum, & dirigendum. institutis. Qua mobrem omnino, fatendum est Lmontes kos an fediluvia noua Deo immediate conjditos fuisse, qui globum terrestrem creare non potuit, quio illum serma aliqua donaret. Atis qui illi placuit initio temporum formam telluri indere histe montibus' asperam, at ad ea, quae in tellure sapienter contingere volebat, maximme opportuni S..

II. Montes νιΠρωοῦ, colles, & minores mo tes physicam explicationem admittunt , imo alia quando postulant; montes hi siquidem phaen me na exhibent, quae causas physicas indicanti, ct eventus creationi posteriores; eujusmodi sunt animalium ossa lapidescentia , quae in eorum. visceribus reperiuntur . Patet , universale diluvium, terrae motus, vulcanoriun eruptiones . , turbinum vehementiam, fluminum, & marium alluviones potuisse temporis successit innumeris modis terras, arenas. , omne genus substantias in unum cogere, quae natura ipsa lapidescentes, de in crystalla conversae novos montes in . te ra extulerint, qui ab origine non habebantur,. seu mutationes , & incrementa primigeniis mon tibus. attulerint .. Exempli causa ; exigui nonis

nulli. Affricae: montes orti fuisse videntur abhorrendis turbinibus, quibus regiones illae pasism obnoxiae sunt, quique huc illuc immensas. arenae congeries aggregant . Si hae arenae per tempus possunt satis immediatum contactum nancisci, quo invieem adhaereant ; & si pluviae ad illas materias heterogeneas deserunt. quibus earum interstitia repleantur, ει partes invicem agglutinentur; hae arenaeo temporis processu veri montes fient, in quibus posteritas & arbo.

res , & bruta , & viatores lapide factos detegere poterit Maro

23쪽

xo TΓεδνἰa THIuνIs. Mare quoque internos suos, & externos monistes habet . Terrae, & arenae a fluminibus in mare continenter vectae ceteris causis cons ei aistae, de quibus supra, in mari , ut supra telluis rem , primigenios montes immutasse, & novos illis aut suffecisse, aut adjecisse debuerunt. leant, Terra Motus .soo. OBSERUATIO. In variis orbis regionibus voragines conspiciuntur in montibus, quae vatiavi appellantur. Hae modo ardentes fluvios eructant materiae sulphureae , & bitumineae et modo saxorum grandinem ejectant partim in calcem, partim in vitrum, & scoriam converiasorum I modo immensum fumum emittunt, densas modo vaporum, & cineris nubes ; atque hareomnia vi in immensum majori, quam qua agit pulvis pyrius in cuniculis, aut fulmen ab aere

in terras ruens. I. Vuleanorum eruptiones neque permanentes

sunt, neque periodicae; sunt illae modo magis, modo minus frequentes, ac violentae; eas tamen passim praecedit subterraneus mugitus in star tonitru procul boantis. Horrendus seemitus, ae fragor, ac montis viscerum disruptio tremendum hoc phaenomenon passim annunciant, quod proximas regiones exterret, ac devastat. Mateis xiae in cratere, qui passim informem infundibuli speciem praesesert, ebullire incipiunt: aliquando ita intumescunt, ut e cratere erumpant, R quo fluminum ardentium instar per montis clivum diffluunt, & deinde concrescunt, ac illam lapidis speciem efficiunt , quam Iavam nunc

parunt.

Horrendi hujus phaenomeni causa est immensus ignis horum montium visceribus inclusus , cui pabulum praebent enormes materiae combu stibilis massae , quae sermentarione incalescunt,

di identidem accenduntur o γ. Subterranei hujus

24쪽

TAeoria Tel ν 3. 2 rhuius Ignis actio ab aeris eIasticitate exeitata ,& ab aquae vaporibus novas vires adepta 844 , multo violentior est sornacibus nostris vel maxime ardentibus; ipse materias magis arduas , magis apyras, ac refractarias devorat, & in caliscem , ac vitrum redigit: hoc innotescit ex quarundam Iavariam natura, quarum pars quaedam vitrea effecta est; alia vero, quae in calcem rein

dacta est , maxime ignitis fornacibus nostris resistit. Actio ignis hujus subterranei vulcanos efficientis, & late montis viscera subruentis tanta aliquando est , ut reactione sua terramotus efficiat. sive adeo violentas concussiones, ut integras regiones vehementer quaeliat , mare attollat, & loco pellat, montes diffindat, atque disjciat, ut urbes totas evertat. dc obruat, &ad maximas distantias aedificia vel solidissima diruat: constant haec tum ex veteri , tum ex nostrorum temporum historia terraemotuum , quorum ignes hi subterranei aut unica, aut praecipua causa sunt r . In terraemotu regio concussa motum habet, qui illi eum orbe universo non est communis : motus hic atque concussio est alterna partis hujus telluris eleva

tio, de depressio x ); dum orbis reliquus omnino ad sensum quiescit. II.

25쪽

II. Vulcani telluris ea mini sunt; ignibus in iaetimis exitum praebent . Quo magis patentem ignibus exitum sinunt, eo minorem reactionem habent, & minores essiciunt terrae motus. Cuniculum concipe sub propugnae ut orascensum; si per rimam , aeut scistucam quampiam materia ignita erumpere potest , propugnaculum ejus actioni , ae Teactioni non est obnoxium . Si vero undequaque eruptioni exitus interclusus est; vis materiae accensae obnititur tum contra totam telluris massam , quae immensum resistit , tum contra propugnaculum , quod infinite minus resistit . Telluris massa ad sensum quiescens Perseverat . propugnaculum vero elasticitati in ipsum agenti cedens totam ejus impulsionem per seri , & per aera disjcitur vi causae in ipsum agenti proportionali. Apparet hinc, vulcanorum eruptiones non semper terraemotus parere debere ; eosque ipsos divinae providentiae munus esse, quae hunc ignibus exitum paravit , ne majoribus infortuniis tellus obnoxia esset. III. Inter montes ignivomos celebriores sunt

Vesuvius in Italia prope Neapolim , AEthna in Sicilia, Hecla in Istanda, Ham schatha in Scythia , Alburus prope Taurum in Asia, TeneriLfe in Canariis insulis , antrum Bem rua eva nuncupatum in Regno Fezaae in Africa , vulcanus Arequipae in Peruvia , dic. quum Vesuvius mugire incipit, & materias, quibus ardet, evomere, vortex primus ejectus , inquit Butantus , minori velocitate fertur , quam sequens, hic minori, quam' tertius, atque ita porro. Undae graves bitaminis , sulphuris , cinerum , metalli fusi , pergit idem physeus , videntur nubes solidae ; dc quamvis eadem directione aliae aliis succedant, multo tamen primi vorticis directionem immutant , quem alio Pro

pellunt , & multo longius , quam sola sua Vt processisset. Primum hujus vulcani incendium contigit ad

26쪽

minum aerae Christianae septuagesimum nonumetam vehemens fuit , ut Heraclaram urbem obrueret. Haec postremis hisce temporibus detecta suit sub cineris specie quadam sexaginta pedes alta, cujus partem ajunt Romam usque , & in AEgyptum projectam fuisse . Plinius naturae historicus hujus vulcani, quem prope nimium observare voluit, apore, di sumo enecatus fuit. Primam hanc eruptionem pleraeque similes sequutae sunt. Inter majores illa fuit, quae eontigit anno I 737 , & vicesima secunda fuit . Nons pluribus hiatibus torrentes evomebat materiae metallicae sutae, & ignitae. Montal legrius qui phaenomeni hujus narrationem Parisien fiscientiarum Λcademiae misit , unum ex ignitis hisce torrentibus horrescens observavit , viditque ad sex, aut septem milliaria Italica excurrirere, ultra nempe Gallicas leucas duas ab ejus eruptionis hiatu ad mare: Iatus erat passus quinquaginta , aut sexaginta, altus palmos viginti- quinque, aut triginta, & in nonnullis vallibus centum & viginti; materia, quam vehebat, spumam serream referebat quae in fornacibus e ferro excoquitur. Palmus, de quo hic agitur, pedis P risiensis pollices serme octo, Ac semis longus est.

IV. Phaenomena haec tamdiu perseverabunt , quamdiu causa, a qua gignuntur: quamdiu sci licet materiae combustibiles erunt in cavernis

circa , & infra Vesuviuin sitis ; atque in haeregione cessabunt, quum causa haec consumpta, atque exhausta fuerit, seu quum alia via erumpere poterita Eruptiones no a sunt permanentes, propterea quia materiae aptas illas efficerct non. semper paratae sunt,aut ferme atationi opportunae, aut aliis conditionibus carent ad incendium necessariis. Idem de aliis vulcanis dici potest.

U. In montibus quoque sub maris aquis Ia cientibus materiae sunt fermentescentes, ct comis bustibiles, ut in iis, quae supra terram attollianis tur . Hinc incendia sub-marina , quae innote-

27쪽

2ε Tbeo Ia TellurIs.scunt mira evaporatione , aquarum calore , &ebullitione . vehementi , & turbulenta agitatione, qua maris aquae attolluntur, dehiscunt , aliquando horrendo impetu supra litora , & pr

pinquas terras projectae illas obruunt . Quum ignes hi infra mare e suis carceribus erumpunt, & exploduntur , terra subito motu multo pro cui concutitur; aquae enim in disruptam caverinnam praecipiti lapsu ruentes, & intimum incenis dium, aut ejus partem extinguentes ejus vim , ct actionem augent. VI. Terraemotus ab immediata subterraneorum ignium actione producti , sive in montium tractibus sub aqua latentibus , s ve in iis, qui supra terras sunt, non multo procul passim protenduntur. Re ipsa est effectus actionis , &reactionis incendii subterranei , quo terra ad quamdam distantiam eqneutitur , atque attollitur . eo pacto quo pulvis pyrius magna copia in cavea iuccensus ad aliquas leueas sensibilem concussionem, ac tremitum excitat . At quanam rati isne , quove physico machinamento vulcanus , e .

xempli gratia, prope Ulisipponem erumpen Sperinsentitur in Gallia, in Anglia , in Germania , Constantinopoli, in AEgypto mugitu quodam illi smili , quem gravis currus celeriter tractuseficeret , nullo novo vuleano erumpente λ hoc Phaenomenon adhue nobis superest explicandum. Ut postrema buIus teνν amotus DeeIei cauta physeae innotescant , qui ab eo omnino diversus

est , quem immediata vulcani eruptio parit , is meminisse oportet , inquit Bussonius , male is rias omnes inflammabiles , & explosioni op-M POrtunas magnam aeris copiam, uti & pulvisis Pyrius , accensione producere 29ὶ . aerem ,, hunc ab igne productum maxime rarefactum is esse; & ex compressione , qua detinetur in ,, tra terras debere ipsum vehementissimos ef- ,, fectus parere . Ponamus itaque ad magnam ,, Profunditatem, puta, hexapedarum centum , is aut

28쪽

Tbesria Telluris. 2 sis aut ducentum pyrites, aliasque sulphureas mariis, terias estes easque sermentatione a permeanis

is libus aquis, aut ab aliis causis sgo in effecta ,, succendi ἔ ac quid eventurum sit videamus .is Primo materiae hae horizontalibus stratis dis- ,, positae non sunt, ut veteres materiae aquarum is sedimento relictae . imo in perpendicularibus is rimis sunt , in cavernis infra has rimas , α,, alibi, quo aquae meare possunt. Quum mat , , riae hae ignem concipient magnam aeris cori piam producent, cujus elasticitas exiguo spari tio, uti caverna, conclusa non modo supe M jectas terras concutiet, verum viam , qua eri rumpat , sibi quaeret. Uiae illi obviae sunt, , CaVernae, & eunteuli ab aquis infra terras de- , , currentibus effossi . Aer rarefactus magna vise in omnes hos aditus incurret, ventumque veri

,, hementissimum in subterraneis hisce viis exin citabit , cujus fremitus ad superficiem terrae se exaudietur, & ejus succussiones comitabitur. M Uentus hic ab igne productus eo usque pr is pagabitur , quo usque viae hae subterranea

is protenduntur , majorem vero , minorem Veri concussionem pariet pro diversa eius a foco D distantia, & pro majori , minori ve cuniculo M rum amplitudine . Quum motus hic in lon- ., gum fiat, di succussio in Iongum fiet, tremi ,, tus vero in longa terrae zona sentietur. Nul- ,, lam eruptionem , nullumque vuleanum hic aer efficiet; satis quippe spatii invenerit, quo. ,, dilatetur , seu quia exitus offenderit , peres quos venti, aut vaporis forma eruperit. Si ve-M ro quis neget, meatus hos subterraneos dari, is per quos vapores hi subterranei , ct aer ipseM discurrat; inficiari non poterit, ibi, ubi pri- ,, ma explosio fit quum tellus ad non exiguamis altitudinem attollatur , terras contiguas ne- ,, eessario horizontali ter findi debere, ut elataeis motum sequantur. Porro hoc satis est, ut mea-M tus fiant , per quos motus ad maximam di

29쪽

16 Theoria Tellu ἰρ. ,, stantiam cem municari postit. Phaenomenis o-- mnibus haec explicatio concors est . Non eo- ,, dem temporis momento , neque hora eadem ,, ipsa terraemotus duobus in locis valde remo-is iis, puta leucas centum , aut ducentum sen- ,, titur. In his terraemotibus , qai longius ex- is tenduntur , neque ignis apparet, neque eminis pilo ulla, mugitus vero ψ qui eos fere sem. per comitatur , venti subterranei motum pro-

is gressivum indicat.

Ignis centralis.

sor. OBSERUATIO. Vulgus vulcanos inse-

Torum meatus, aut ostia putat. Philosophi nonnulli ex ipsis vulcanis ignem centralem conjecerunt; sive immensas fornaces in terrae intimis& centrum versus, quae ab hac profunditate per infinitos meatus temperatum ignem ad telluris superficiem promoverent , a quo natura foecunditatem , di vitam obtineret . Utraque opinio.

atque fabulosa habenda est. Nullum alium ignem tellus habet , praeter eum, quem a late mutuatur, seu quem habet a rerum combustini lium in sua superficie , aut ad

non magnam profunditatem positarum fermenta. tione, & accensione. Vulcanorum igni pabulum praebent majores, minoresve materiae sulphurea

bitumineae, similisque generis fodinae, quae fer mentescunt, succenduntur , deflagrant, & dissipantur Non magis ignes hi subterranei centralem ignem in tellure indicant , quam pulvis pyrius tormento bellico, aut obsidionali cuni- eulo sub propugnaculo inclusus ignem centralem in his corporibus indicet.

In terrae visceribus, locisque subterraneis a ri externo libere non communicantibus ubique eadem quovis anni tempore , hyeme aeque , ac

aestate caloris temperies est I facile hoe dignoscitur ope thermometri aio , quod ibi perpetuo decem serme supra gelu gradus indicat ἀ

30쪽

aehmosiphaerae tςmperiei non fiant exposita Aquae inerma Iest , in lino sonte' bidis

nent , prope quas fluunt , aut a substant; id L eerogeneis j quae aliquando illis commiscentor

neni r perseverare nequit , nisi aer liber Melasticus perpetuo renovatus ilii adse.& o

Marte atii uio , o profunditas. soa. OBSERUATO. Mare procellis identidem agitatur, quibus ejus undae mirum in mo