De opificum romanorum condicione privata quaestiones

21쪽

bellis cum exteris gentibus gestis numerus SerVOrum mirum quantum auctus est i); multi tantae servorum turbae imperabant, ut non modo, quae Vitae necessitati,

Sed etiam, quae luxuriae inserviunt, intra iamiliam eis iterent Verres, ut apud Ciceronem scriptum videmus in Verr. II 4 54), caelatores et vasculario complure ipse habebat, et in amilia Augusti reperiuntur pavimentarii, PictoreS, Speculariarii, auritices, labri argentarii alii, quibus argillae aut silvae aut montes lucrum iterebant, ita ut

magnam SerVorum turbam ad unam artem traducerent,

alii, cum in ilicinis multos servos unius opificii peritos

alerent, ex eorum labore ructum percipiebant sed cum fieri non posset, ut omnes servi hoc modo intra iamiliam opus iacerent pro dominis, multi permittebant servis Suis, ut extra iamiliam eam quam didicissent artem in

usum et necessitatem omnium exercerent, cum partem

quaestus ita comparati sibi vindicarent eodemque modo maxima pars manumissorum habebatur, quorum quantuSiuerit numerus intellegemus, si Augusti aetate civi Romano licuisse centum servo manumittere animo reputaverimus et quae alia vivendi ratio eis relinquebatur, cum fieri non posset, ut omnes libertini negotiis domesticis iungerentur cum praeterea multae arte noVae per captivos et peregrino Romae divulgarentur, opi-iiciorum genera et rationes maxime amplificata esse apparet; at quis miretur viros ingenuos puduisse Cum Ser VIS

et libertinis eodem loco haberi et nisi si quem neceSSitas aut avaritia agitaret, multos panem g rudi m accipere Cod Theodos. XIV 17,2 et miserrimam vitam degere vel odiosa clientis ilicia subire maluisse quam ad servile

ollicinae ministerium descendere, praesertim cum Simul philosophi auctores essent maxime convenire viro ingenuo

22쪽

et liberali otiose vivere sed cum notum sit quantus

fuerit exeunte Septimo a. u. C. Saeculo numeru eorum,

qui agris patriis privati, cum ne mercennarii quidem novis dominis servire possent, Romam migrarent, ut ibi victum haberent, et eorum, qui in ipsa urbe miserrimam vitam viverent, dubium non est quin Ciceronis aetate et postea non modo servi et libertini sed etiam ingenui multi in exercendis opiliciis occupati fuerint. Cum iam supra dictum sit scriptores Romanos opificum condicionis mentionem aut omnino nullam inicere aut quasi in praetereundo eam tangere, cum Arum perspicerent quanta necessitudo intercederet inter rei publicae salutem et interiorum populi partium condicionem, quae fuerit condicio privata pilicum quaesituro non libri scriptorum sed inscriptiones inprimis adeundae Sunt, quae quamquam Sati magnam copiam quaerenti praebere videntur, tamen Saepe quaerentes nos destituunt, cum aut certis temporum indiciis careanti aut de eius quem nominant condicione - tueritne ingenuus libertinu SerVuS, collegiatus necne, nihil testentur. Maximi nimirum pretii sunt eorum opificum tituli, qui ordinem suum ipsi indicant, quales sunt ingenuorum, qui patrem nominant, II XI 236 A. Sal sentis A. . m. Gallus faber erraritis et V 59l C. Atilius C. INSIti sutor cali uritis, et libertinorum tituli, in

quibus, ut antiquitus mos est, nomen manumissori apparet, VI 814 L. Valerius L. I. Pharnaces marmorariSstilaedantis et VI 655 Sex. Clodius Sex. I. Amoenetis

Minus iacile cognoscitur, quorum Servorum tituli huc pectent excludendi sunt servi, quibus ilicium est,' interdum ea, quae latent in occulto, aliis indiciis illustrare licet sic omnes tituli, qui in monumento Volusiorum Continentur, inter annos cir it se p. C. n. XL et LX incisi fiant, ut ominsendocuit ΙL V p. 044.

23쪽

ut uni homini domino vel complurium hominum certo numero iamiliae opificii sui opera praebeant aut qui in

domo vel praedio vel metallis domini materiam eis praebitam tractant, cum quaestus non ad ipsos sed ad dominum redeat ad nostram quaestionem ei tantum Servi pertinent, quibus licet extra iamiliam non singulorum sed haec est summa rei communi necessitati et usui

opificio tractando subvenire quaeStu plerumque ipsi permisso et qui suo arbitrio ad illam vitae rationem se contulerunt.' eius modi igitur titulos, quales sunt VI 002 Stephano AOD n os raes sis ori et XI 475 Vinctius C. Massilii Saturnini fructor similesque libertinorum praetermittendos esse perspicuum est, cum nomine domini apposito illos eius solius commodis praesto fuisse appareat. 3 accedunt huc servorum tituli in monumenti reperti, quaelibertinos et servos unius iamiliae contineant, quamquam non semper eo intra iamiliam tantum opificium exercuisse constat notum est enim plerumque omnes eiusdemiamiliae servos et libertinos in eodem monumento sepultos esse etiamsi non omnes domi uerant.

Eis quos dixi titulis expeditis satis magnu numeruS relinquitur eorum, qui duo vel tria nomina exhibent ordine hominum non indicato iam exeunte liberae rei publicae aetate non tam diligenter quam antea singulos ordines nominum ratione significatos esse notum est imperante Augusto, ut Theodori omnisen iidem sequamur in Herm.

i huc pertinent omnes, qui exercitui attributi sunt fabricenses et qui sub procuratoribus imperatorum sunt monetarii, aurarii).ῖ peculium habere servis permissum esse constat Dig.

a multis libertis Augusti hoc fuisse negotium, ut SerViSintra domum Augustam opificium exercentibus praeeSSent, Cum

alii tum hi tituli testimonio sunt VI 8648 praepositus opimicibus

24쪽

II 57), nominum usus lege ita constitutus erat, ut inde aliquamdiu homines libertini ordinis tribus nominibus vocarentur; quorum qui gentili nomine Romano et cognomine Graeco utuntur, ipsos servitutem serviisse existimandum est, sed libertini ut ab initio in re publica ad eosdem quo ingenui habebant honores contendebant, ita nominibus eos adaequare studebant, cum pro Servili nomine Suo cognomen Romanum illi simile sibi inderent ), et filii eorum ita delebant indicia originis, ut et cognomine Romano uterentur et patroni nomine omisso patris raenomen adderent ' praeter illos et nepotes libertinorum, qui eo tempore, ad quod inscriptionum maXima par pertinet, iam ab ingenuis non distinguuntur, in numero eorum, qui tribus nominibus vocantur, omnes liberi homines originis peregrinae sunt, qui nominibus partim Romanis partim patriis vocantur. Priusquam ad ipsam inscriptionum recenSionem accedam, pauci Commemorandum duco, quibus libris nuper editis in dissertatione conscribenda usus sim In primi nominandus est J P aliginos uis historique stir es o foration professionesiae che les Romains, Lotivain 393, qui omnibus inscriptionum et scriptorum testimoniis collectis de collegiorum origne et natura quattuor volumina Om-poSuit, quam materiam paucis annis ante Gulielmus Liebenam Geschichi tin Org unctation des romischen me ElnSweSens, e gQ et antea Theodorus omnisen Des colles His est sodaliciis Romanorum, Melo tracta- Verant. De piliciorum origine et natura Ernestui egel

De si se si cibusque apud veteres RomanoS, rogo.

i Sueton de grammat. 18 Reifferscheidi. 14) L. Crassitius

genere Tarentinus ordinis libertini cognomine Pasicles mox Pansam se transnominavit Martiat. VI 17, 1 Cinnam, Cinname, te

bertini est.

25쪽

disseruerunt.' Inter omnes opifices et numero et auctoritate primi sunt fabri labros nominari omnes, qui duram materiam tractant, notum est ' quod nomen ex antiquissimis temporibus prodiit ubi enim iactum est, ut non iam sibi quisque omnes re necessaria ipSe fabricaret, eae arteS, quibus exercendis opus erat instrumentis, a reliquis discernebantur, quae in ipsa manu maxime constabant qui ex argilla sive cera sive aliqua molliore materia aliquid conficiebant, lictores sive liguli vocabantur ita labri et fictores primi erant opifices, et postea quoque haec nomina Scriptore componere solent, ut opificiorum varia genera significent. 4 mox numero opificiorum aucto, Cum OmneSinstrumentorum usum didicissent, fieri iam non potuit,

ὸ Isid. orig. XIX 6, 1 propter operis firmitatem.' Columella de re rust XI ,0 figulus aut faber Cod. Theod. XIII 1, 10 eos, qui manu victum rimantur aut tolerant, figulos videlicet aut fabroS.

26쪽

ut illis nominibus distinctio fieret omnium opilicum tamen

postea quoque Romani nomine labri utuntur, ut comprehendant omnes opifices duram materiam tractantes,

quippe qui praeter ceteros instrumentis carere non possint j sed ut inter se discernerentur, labri adiectivis appositis indicabant p), aut quam materiam tractandam ut fabri tignarii, aerarii, terrarii, aurarii, lapidarii eborariti, aut quas res coniicienda sibi proposuissent labri navales, pectinarii, lectarii, limarii). hanc significationem praeferebant ei, qui variis materiae generibus utebantur ut pectinarii, oculariarii). Neque tamen nomen fabri nude positum omnino in inscriptionibus desideratur labri enim vocantur collegiati collegii cuiusdam abrum vel labrorum, cum, ut OStea pluribus demonstrabitur, in significatione collegiorum labri et labri tignari non distinguantur praeterea nonnulli tituli sunt, in quibus nomen fabri singulari numero dicitur aut dici videtur quos titulos congestos in prima tabula composui omnes. β)i Horat. p. II 1, 96 marmoris aut eboris fabros aut aeris. Petron satir. 1 fuit laber, qui secit phialam vitream. pion inscriptionibus Latinis fabri adiectivo adiuncto nominatim vocantur hi

a labri re narii passim aerarius XII 4473 terrarii XI 236 4237. VIII 4487 amensarii V 2226. 9390 9393. XII 4474. III 1652 eborarii V 9397.

33423 Iasi rius Dessau. Inscr. sel. 7676 marmorari uS

' Notes quaeso in columna tertia tabulae sequentis eorum quoque servorum, qui intra familiam opificium tractaverint, titulos referri, quo facilius reliquos interpretemur.

27쪽

LII A VII

tria nonaina Romana exhibet titulus V 9387, nomen gentile Romanum, cognomen Graecum exhibent tituli VI 5866. 9388. XII 1189 non1ina Germanica it. XIII 532. Collegi hos titulos, ut demonstrarem primum titulis Servorum et libertinorum significari opifices, quibus idoliicium esset, ut intra domum variis labrorum negotiis iungerentur, non modo artem ignariam exercerent, deinde in titulis ingenuorum in primam columnam collecti Vocabulum fabri non esse signiticationem opificii sed cognomen. Supra dixi in amiliis maioribus saepe tuisse Servos opificiorum peritos, ut apud Varronem scriptum Videmus in praediis maioribus intra iamiliam rusticam fuisse fabros. in eorum, qui fabri nominantur, ilicium erat in praedio omnia ea negotia curare, quae abrorum Sse Supra diXi, in primis artes tignarii, terrarii, lapidarii aedilicia X-

struenda vel instrumenta labricanda eis mandata non SSei Varro de re rust. I 6, 4: si enim a fundo longius absunt oppida aut vici, fabros parant, quos habeant in villa.

28쪽

verisimile est, cum ad talia opera coniicienda neque

numeru neque ar SerVorum Suilicerent, ut Cato de agr.

1 praescribit illam novam a Solo aedi candam locandam esses fabro externo videlicet, cum de pretio solvendo agatur). in minoribus praediis fieri non poterat, ut duobus vel tribus servis nihil nisi fabrorum munus mandaretur, cum omnium manibus opus esset in agro colendo quare apud Varronem de re rust. I 16, scriptum leginius i aquae in hoc enus coloni potius anniversario habent Lcinos, quibus imperent, medicos ullone obros, quos in villa suos habesnt quam partesm latifundi dissens domesticae copiae mandares solent. Fabri quae cotidianus poScebat usus curabant non modo in amilia rustica sed etiam in urbana, et quamquam in monumento Statiliorum

nonnulli servi fabri tignarii reperiuntur VI 6363-65ὶ,

tamen plerumque non tantae erant iamiliae, ut hic artem tignariam, errariam ille exerceret, Sed unu SerVu interdum complures artes cognitas habebat tales Servi vocabantur labri, quorum sunt tituli in columna tertia conscripti reperti sunt VI 3969 in monumento Liviae, V 4443. 444 6 in monumento arcellae VI 283-85 in monumento Statiliorum VI 405 in monumento C. Anni Pollionis VI 102 exhibet album familiae cuiusdam domesticae et reliquis VI 386. 9389. V 7 eadem interpretatio optime convenit. Cum ingenuorum tituli omnes

eodem modo scripti sint, quo I 2067 C PETRONIVS SEX FABER), omnisen CIL V p. l99 et lebe- nam in Ruggierii Dig. epigrai. III 4 eo adducti sunt, ut illo

vocabulo non opificium sed cognomen contineri opinarentur; contra eos dicit ornemann Pauly-WiSSOWa encycl. reat.

Cum hunc titulum mutilum esse editor voluminis V non adnotet, lectionem defendo PRIMO FABRO nec quicquam supplendum esse Censeo, praesertim cum eius, qui titulum posuit,

nomen Servile sit.

29쪽

VI l892), cum censeat illos ingenuos ex collegiis labrorum municipalibus esse, Sed cum Sint collegiati, adiectivum non apponi; at ipse concedit hanc rationem dicendi non esse usitatam, cum in XI 543 qui posuerint titulum labri, cui ponatur non faber sed taber lectarius nominetur, et praeterea Brixiae taber ignarius sit V 2l6ὶ quamquam in collegio abrum Brixiensi eum fuisse verisimile sit. eam, quam Ornemann defendit, interpretationem non sequor primum enim titulus V 2328 eo modo non X- peditur, cum Atriae, quod sciamus, collegium abrorum non fuerit deinde si luerunt collegiati omnes hi ingenui, qui iit, ut nullus collegii sui mentionem iaciat vel de- Curiam aut honorem collegialem commemoret denique nonne maXime mirandum est inter omnes hos ingenuos ne unum quidem esse, qui cognomen apponat, cum in universo opificum ingenuorum numero circ. 70 quattuor omnino sint, qui hoc modo cognomine omisso post patriS

nomen opificii significationem habeant V 3045. XI 6367a. V 774. Notigi degli cavi 89 p. 49). his ausi Com-mOUeor, ut eandem atque omnisen et lebenam opinionem delendam, in quinque illis columnae primae titulis vocabulo FABER significari cognomen, et reliquos titulos

omnes eodem modo interpreter quo Supra SerVorum.

Libertinorum titulos V 9462 a et VIII 129l cum servorum titulis ideo licet componere, quod in hoc libertus Augusti nominatur in sepulcreto iamiliae imperatoris Sepultus, in illo titulo inter complures ministros vitae privatae faber apparet et littera L libertus servilibus nominibus postea adiuncta esse videtur et C. IuliuSDavos, cuius est titulus VI 5866, sine dubio Augusti

libertus est, praesertim cum in eadem inscriptione ServuSCaeSariS appareat quattuor deinde sunt, quos iacile iamiliae domesticae tribuimus, cum aut libertinam condicionem

aperte indicent VI 385. X 4916 aut noniina habeanta condicione libertina non aliena VI 387 C lan ins

30쪽

F lix. 438M TZ Iavius . . . . relinquntur tituli XII 189 et XIII 532, qui alicuius momenti sunt. Cum enim illius XII l89 prima pars ita mutilata sit, ut vi cognomen Phoenicis sic Otto Hirschield et nomen Cornelii agnoscatur, litterae sequentes FABR COR P

cosi sae d. s. re vera testimonio esse videntur singulos collegiatos nominatos esse abros at eodem iure eas

litteras sic intellego Cornesti Phoenici l obrii cors ora i) AEnsess colles aes d. s. in vel Corneli Phoenicis ab rum)cors rati Aps ensis i colles aes d. s. collatis his titulis XII 26 cors orato fabrorsum tignari orsum cors oris)Arel afonsis). XI 23 colles Halo in abretum, ' sanestrium). XII 738 cors yrato col oniae Ares utensis fabrorsum)ug nuarior um'. Denique in titulo XIII 7532 Crucenacensi nominatur usolius auo in uber, qui collegiatus SSe vi potuit, cum in castello Romano, quod ibi erat, collegium abrum non occurrat et proximum collegium uerit Oguntiaci. Cum praeterea illi viro cognomen fuisse abrum si recte legimus faber versisimile non sit, in medio relinquendum est, utrum Germanus ille vir nomine labri usus sit, quod antea in amilia domini cuiusdam Romani labrioiliciis iunctus erat, an complura labrorum opificia hoc nomine professu Sit. Sequitur inscriptionum testimoniis coniirmari non posse Singulos collegiatos appellatos esse fabros; eis titulis, in quibus nomen labri singulari numero dicitur, significantur libertini et servi intra domum varia labrorum negotia Xercentes itaque ex hac tabula inter fabros collegiatos praeter titulum XII 189 transierendus est

titulos XII 623. 370 l. Suppl. Ital. V 442 omisi, Cum

praeter nomen labri nihil fere exstet.