장음표시 사용
261쪽
DE INVENTI nos demonstrabimus, honestum, aut utile, aut necessarium demonstrabimus: & si id. quod ab aduersariis dicetur. minime elusinodi dicemus esse. Deinde si in lege
erit ex ambiguo controuersia, dare operam oportebit, ut
de eo quod aduersarius intelligatolia in lege cautum esse doceatur. Permultum autem prosci et illud demo strare, quemadmodum scripsisset, si id, quod aduersarius accipiat, fieri aut intelligi voluisset: ut in hac causa, in qua de vasis argenteis quaeritur, possit mulier dicere, nihil attinuisse,ascribi, quae volet. si heredis voluntati permitteret : eo enim non ascripto,nihil inesse dubitationis. quin here quae ipse vellet daret. A mentie igitur fili iase,cum heredi vellet cauere, id ascribere, quo non ascripto nihilo minus heredi caueretur. Quare hoc genere magnopere talibus in causis uti oportebiti si hoc modo seripsisset isto verbo usus non esset,non isto loco verbum istud collocasset. Nam ex his sententia script ris maxime perspicitur. Deinde .quo tempore scriptumst, quaerendum est, ut, quod eum voluille in eiusmodi tempore veri limite sit, intelligatur. Post ex deliberationis partibus, quid utilius. di quid honestius, & illi adscribendum. & his ad comprobandum sit. demonstrandum: de ex his si quid amplificationis dabitur, communibus utrunque locis uti oportebit. Lx scripto do sententia controuersia consiliit, cum alter verbis ipsis. quae scripta sunt.utitur: alter ad id, quod scriptorem sensisse dicet, omnem adiungit dictionem. bcriptoris autem sententia ab eo, qui sententia se defendet, tum semper ad idem l pectare,& idem velle demonstrabitur: tum ex facto,aut ex eventu aliquo ad tempus id quod instituit accommodatur . Semper ad idem spectare, hoc modor Paterfamilias cum liberorum nihil haberet, uxorem autem haberet.in testamento ita scripsi: Si mihi filius genitus fuerit unus, plures ue. is mihi heres esto. Deinde quae a talent. Postea, Si filius ante moritur, quam in tutelam suam venerit,tu mihi. dicebat, secundus heres esto. Filius non eli natus. ambigunt agnati cum eo. qui est heres,li filius ante. quam in tutelam veniat, mortuus sit. In hoc genere non potest hoc dici,ad tempus, aut ad metum aliquem sententiam scriptoris oportere accomm
dari : propterea quod ea sola demoni iratur,qua fretus ille, qui contra scriptum dicet, suam esse hereditatem defendit. Α iterum autem genus est eorum, qui sentc tiam inducunt i in quo non limplex voluntas lariptoris ostenditur,quae in omne tempus. Se in omne factum idevaleat; sed ex quodam facio, aut euentu ad tempus interpretanda dicitur. Ea partibus iuridicialis assumptiuae
maxime sustinetur. Nam tum inducitur comparatio, ut in eum,qui.cum lex aperiri Portas noctu vetaret, aperuit quodam in bello,& auxilia quaedam in oppidum recepit,ne ab hostibus opprimeremur. si foris eisent, quod
prope muros castra holles haberent. Tum relatio criminis,ut in eo. qui, cum communis lex omnium homine occidere vetaret,Tribunum militum suum, qui vim sibi inferre conaretur.occidit . Tum remotio criminis,ut incinqui .cum lex,quibus diebus in legationem proficisceretur,praestitueret, quia sumptum non dedit Quaestor, prosectus non est. Tum concessio per purgationem & per imprudentiam, ut in vituli immolatione: & ter vim, ut in naui rostrata: & per casum, ut in Eurotae iluminis magnitudine. Quare aut ita sententia inducetur, ut unum ONE L I B. II. squoddam voluisse scriptor demonstretur: aut sic, ut in eiusmodi re & tempore hoc volui se doceatur. Ergo is, qui seriptum defendit. his locis plerunque omnibus, maiore autem parte semper poterit uti. Primum script ris collaudatione&loco communi, nihil eos. qui iudicent .nisi id ,quod scriptum sit .spectare oporterer & hoc eo magis si legitimum scriptum proscretur,id ellia ut lex ipsa, aut ex lege aliquid. Pol ea, quod vehementissimum est, ficti aut intentionis aduersariorum cum ipso scripto contentione,quid scriptum sit quid factum quid
iuratus iudcx: quem locum multis modis variare oportebit. Tum ipsum secum admirantem quidnam contra dici possit tum ad iudicis ollicium reuertentem, & ab eo quaerentem quid praeterea audire aut expectare debeat: tum ipsum aduersarium quasi intentantis loco producendo . hoc interrogando. virum scriptum neget esse eo modo. an ab se contra factum esse.aut contra contendi neget: virum negare ausus sit .se dicere desiturum. Si neutrum neget, ct contra tamen dicat, nihil esse quo hominem impudentiorem quisquam se visurum arbitretur. In hoc ita commorari conueniet. quasi praeterea
nihil dicendum iit re quali contradici nihil possit, saepe
id, quod scriptum est, recitando, saepe cum scripto lata uaduersarii constigendo, atque interdum acriter ad iudicem ipsum reuertendo. Quo in loco iudici demon-lirandum est quid iuratus sit, quid sequi d bcat: duabus de caulis iudicem dubitare oportere. si aut scriptum sit Obscure, aut neget aliquid aduersarius. Cum & scriptum sit aperte. N aduersarius omnia confiteatur. tum iudicem legi parere, nos, interpretari lcgem oportere. Hoc loco confirmato.tum diluere ea.quae contra dici poterant oportebit. Contra autem dicetur, si aut prorsus aliud seni ille scriptor, & scripsisse aliud demonstrabitur. ut in illa de tcstamento quam posuimus controucrtia , aut causa allum ptiua inferetur, quamobrcin scripto Non potuerit aut non oportuerit obtemperari. Si aliud sensit se scriptor. aliud scripsisse dicetur is,qui scripto utetur,hoc dicet.non oportere de eius voluntate nos argumentari, qui, ne id saeere pollemus, indicium nobis reliquerit suae voluntatis et multa incommoda consequi, si instituatur, ut a scripto recedatur . nam S eos, qui aliquid scribant. non existimaturos id, quod scripserint, ratum suturum: & eos, qui iudicent. certum, quod sequantur. nihil habituros, si semel a scripto recedere consueuerint. Quod si voluntas scriptoris conseruanda lit, se non aduersarios a voluntate eius stare. Nam multo propius accedere ad scriptoris voluntatem eum, qui ex ipsius eum literis interpretetur. quam illum qui lente tiam scriptoris non ex ipsius scripto spectet, quod ille suae voluntatis quasi imaginem reliquerit, sed domesticis suspicionibus perscrutetur. Sin causam afferet is , quia sententia itabit, primum erit contradicendu.quam absurdum non negare contra legem fecisse, sed, quare secerit,causam aliquam inuenire. Deinde conuersa Cmnia esse. ante solitos esse accusatores iudicibus persu dere, affinem csse alicuius culpae eum, qui accusaretur caulam proferre, quae eum ad peccandum impulisset: nunc ipsum reum causam afferre, quare deliqucrit.
Deinde hanc inducere partitionem, cuius in lingulas
partes multae conuenient argumentationes. Primum
nulla in lege ullam causam contra scriptum accipi con
262쪽
M. T v L L I I cuenire. Deinde si in ceteris legibus conueniat, hane esse
huiusnodi legem, ut in ea non oporteat. Postremo si in hac quoque lege oporteat, hanc quidem causam accipi minime oportere. Prima pars hi sere locis confirmabitur, sciiptori neque ingenium,neque operam, neque ullam facultatem dei uisse, quo minus posset aperte perscribere id.quod cogitaret: non fuisse ci graue, nee dissicile.
eam causam excipere,quam aduersaris prose; ant,si quidquam excipiendum putasset et consueuisse eos, qui leges scribant.exceptionibus uti. Deinde oportet recitare leges cum exceptionibus scriptas,& maxime videre,si quae in ea ipsa lege, qua de agitur,st exceptio aliquo in capite, aut apud eundem legis scriptorem,quo magis eum probetur fuisse excepturum, ii quid excipiendum putaret; &ostendere,causam accipere, nihil aliud esse, nisi legem tollere: ideo quodicum te et causa conlideretur,nihil attineat eam ex lege considerare, quippe quae in lege scripta non sit . quod ii siit institutum, omnibus causam dari, &potestatem peccandi, cum intellexerint vos ex ingenio eius.qui contra legem secerit, non ex lege, in quam iurati situ,rem iudicare. Deinde & ipsis iudicibus iudicandi, di ceteris ciuibus vivendi rationes perturbatum iri, si semel a legibus recellium lit. Nam de iudices neque quid sequantur habituros,li ab eo, quod scriptum lit,rccedant; neque quo pacto aliis improbare possint,quod contra legem iudicarint: & ceteros ciues quid agant ignoraturos, si ex suo quisque conlilio, & ex ea ratione. quae in mentem aut in libidinem venerit, non ex communi praescripto ciuitatis unamquanque rem administrabit. Post ea quaerere a iudicibus ipsis, quare in alienis detineantur negocios. cur reipub. munere impediantur, cum saepius
suis rebus & commodis servire possint, cur in certa verba iurent, cur certo tempore conueniant, certo discedant;
nihil quisquam afferat causae,quo minus stequenter operam reipub. det, nili quae causa in lege excepta sit: an se legibus obstrictos in tantis molestiis esse aequum censeant, aduersarios nostros leges negligere concedant. Deinde item quaerere ab iudicibus,ti eius rei causam. pr pter quam se reus contra legem secisse dicat, exceptionem ipse in lege adscribat, palluri ne sint. Postea hoc, quod iaciat,indignius & impudentius esse, quam li adscribat. Age porro, quid si ipsi velint iudices adscribere, paliurus ne iit populus i atque hoc esse indignius , quavi
rem verbo & literis mutare non post int,eam re ipsa. S iudicio maxime commutare. Deinde indignius esse delege aliquid derogat i, aut legem abrogari, aut aliqua ex parte commutari .cum populo cognolcendi, Sproban-et,aut improbandi potestas nulla fiat, hoe ipsis iudicibus inuidioli stimum futurum. Non hunc locum esse.ncque hoc tempus legum corrigendarum , apud populum hoc,& per populum agi conuenire: quod si nunc id agant, velle se scire qui lator sit, qui sint accepturi, se altiones videre, di dissuadere velle. Quod si haec cum summe inutilia tum multo turpissima sint, legem, cuiuscemodi sit,in praesentia conseruari a iudicibus, post, ii displiceat. a populo corrigi conuenire. Deinde si scriptum non
extaret, magnopere quaereremus . neque isti, ne si extra periculum quidem esset, crederemus: nunc cum scriptum sat mentiam esse eius rei, qui peccarit, potius, quam legis ipsius verba cognoscere. His & huiusmodi rationibu, ostenditur causam extra i criptum accipi non Opor
tere. Secunda pars est,in qua est ostendendum. si in Gateris legibus oporteat, in hac non oportere. Hoc d monstrabitur, ii lex aut ad res maximas,utilissimas. honestissimas .religiosissimas videbitur pertinere: aut inutile, aut turpe, aut nefas esse tali in re non diligentissime leti obtemperarer aut ita lex diligenter perscripta demonstrabitur, ita cautum unaquaque de re,ita quod oportu
rit exceptum,ut minime conueniat quidquam in tam diligenti scriptura praeteritum arbitrari. Tertius locus cst ei.qui pro scripto dicet,maxime ncccssarius, per quem
ostendat oportet .si eo veniat. causam contra scriptum accipi, eam tamen minime oportere, quae ab aduersati s a
seratur. qui locus iccirco est huic necessarius, quod semper is,qui contra scriptum dicit, aequitatis aliquid asterae
oportet. Nam summa imprudentia est. eum, qui . contra quod scriptum lit,aliquid probare velit, non aequit tis praesidio id facere conari. Si quid igitur ex hac ipsa accusator deroget, omnibus pat tibus msi ius & probabilius accusare videatur. Nam superior oratio hoc omnis faciebat, uti iudices, etiam si nollent, necesse esset; haec autem,etiam si nece ne non esset, ut vellent contra iudicare. Id autem fiet, si quibus ex locis culpa demo
strabitur non esse in e qui comparatione, aut remotio ne,aut relatione criminis,aut concciliouis partibus se de-
sendit,de quibus ante,ut potuimus diligenter perscripsimus si de his loci quae res postulabiti ad causam aduersariorum improbandam transferemus: aut causae & rati
nes asserentnr, quare & quo conlilio ita lit in lege. aut intestamento scriptum, ut sententia quoque & voluntate scriptoris, non ipsa solum scripturae causa confirmatum esse vidcatur: aut aliis quoque constitutionibus factum coarguetur. Contra scriptum autem qui dicet, primum eum inducet locum, per quem aequitas causae demonstretur: aut ostendet quo animo. quo consilio, qua de causa fecerit: & quamcunque causam assumet assumptionis partibus se defendet.de quibus ante dictum est. Atque hoc in loco, cum diutius commoratus sui facti
rationem, & aequitatem causae exornauerit; tum ex his locis sere contra aduersarios dicet . oportere causas accipi r demonstrabit nullam esse legem quae aliquam rem inutilem aut iniquam fieri velit: omnia supplicia. quae a ligibus proiiciscantur. culpae ac malitiae vindicandae causa constituta esse . Scriptorem ipsum, si existat, factum hoc probaturum: & idem ipsum, si ei talis res accidisset, facturum suisse: od ea re legis scriptorem ce
to ex ordine iudices. certa aetate praeditos constituille, ut ei sciat. non qui scriptum suum recitarent, quod quiuis puer sacere possit. ted qui cogitationem ali equi ponsent,& voluntatem interpretari. Dcinde illum lcriptorem. si scripta sua stultis hominibus de barbaris iudi
cibus committeret, omnia summa diligentia petialia Pturum sui illa: nunc vero, quod intelligeret quales viri iudicaturi e sic ni , iccirco eum, quae perspicua videret esse . non ascripsisse: neque enim vos scripti sui recitat res , sed voluntatis interpretes sole putauit. Pollea
quaerere ab aduersaris, quid si hoc fecistein i quid si hoe accidisset eorum aliquid, in quibus aut causa sit honestissima. aut necessitudo certia lima, tum ne accusar
tisi Atqui lex nusquam excepit. Non ergo omnia scriptis, sed quaedam, quae perspicua sunt. tacitis exceptionibus caueri. Devade nullam rem neque legibus.
263쪽
neque scriptura ulla enique ne in sermone quidem quotiviano atque imperiis domesticis recte posse ad minit irari,si unusquisque velit verba spectare. & non ad voluntatem eius,qui verba habuerit. accedere. Deinde m utilitatis de honestatis partibus ostendere. quam inutile. aut
quam turpe si id. quod aduersarii dicant fieri oportui nse, aut oportere ;& id, quod nos secerimus aut postulemus, quam utile. aut quam honestum lit. Deinde leges nobis caras esse non propter literas, quae tenues.&obscurae notae sint voluntatis, sed propter earum rerum,
quibus de scriptum est . utilitatem,& eorum,qui scripserint, sapientiam ,& diligentiam. Postea quid sit lex
describere, ut ea videatur in sentent ijs, non in verbis consistere i & iudex is videatur legi obtemperare, qui sententiam eius. non qui scripturam sequatur. Deinde
quam indignum sit eodem assici supplicio eum.qui propter aliquod scelus & audaciam contra legem secerit, &eum, qui honesta aut noeessaria de causa, non ab sententia, sed ab literis legis recesserit: atque his & huiusmodi
rationibus & accipi causam. & in hac lege accipi, & eam causam, quam ipse asserat, oportere accipi demonstrabit. Et quemadmodum ei dicebamus, qui a scripto. diceret, hoc sore utilissimum. si quid de aequitate ea, quae cum aduersario staret, derogasset: sic huic, qui contra scriptum dicet, plurimum proderit. ex ipsa scriptura aliquid ad suam causam conuertere, aut ambigue aliquid scriptum ostendere . Deinde ex illo ambiguo eam partem, quae sibi proiit. defendere, aut verbi definitionem inducere, & illius verbi vim. quo urgeri videatur,
ad suae causae commodum traducere, aut ex scripto non
scriptum aliquod inducere per ratiocinationem, de qua post dicemus. Quacunque autem in re, quamuis leuiter probabili scripto ipso se defenderit, etiam cum aequitate causa abundabit, necessario multum Proficiet: ideo quod si id, quo nititur aduersariorum causa, subduxerit, omnem illam eius vim Ae aerimoniam lenierit ac diluerit. Loci autem communes certi ex assumptionis Partibus in utranque partem conuenient. Praetcrea eius,
qui a scripto dicet, leges ex se non ex eius, qui contra commiserit . utilitate spectari oportere. & legibus antiquius haberi nihil oportet e. . Contra scriptum, leges in conlilio scriptotis & utilitate communi, non in verbis conlistere. Quam indignum lit aequitatem literis Urgeri . quae voluntate eius, qui scripserit, defendatur. Ex contrariis autem legibus controuersia nalcitur , cum inter se duae videntur leges, aut plures discrepare . hoc modo: Lex. Qui tyrannum occiderit . Olympionicarum praemium capito,de quam volet sibi rem a magistra zu Poscit de magistratus ei concedito. Et altera lex, Tyranno occiso quinque eius proximos cognatione magistratus necato. Alexandrum, qui apud Phaereos in Thessalia tyrannidem occuparat, uxor sua ui Thebe nomen fuit,noctu.cum simul cubaret.occidit. Haec filium suum,quem ex tyranno habebat, sibi praemii loco deposcit. Sunt qui ex lege puerum occidi dicant oportere . Res in iudicio est. In hoc genere vir anque in partem h-dem loci, atque eadem praecepta conuenient, ideo quod uterque suam legem consimare contrariam infirmare debebit. Primum igitur leges oportet contendere, considerando utra lex ad maiores, hoc est ad utiliores, ad honestiores ac magis necessarias res pertineat. Ex quo conscitur. vi. si leges duae, aut si plures,aut quotquot erunt, conseruari non postini, quia discrepent inter se; ea maxime conseruanda putetur, quae ad maximas res pertinere videatur. Deinde utra lex posterius lata sit. nam postrema quaeque grauissima est. Deinde utra lex iubeat
aliquid. v tra permittat. nam i quod imperatur, necessarium : illud. quod per mittitur, voluntarium est. Deinde in utra lege. si non obtemperatum sit, poena assciatur, aut
in utra maior poena statuatur . nam maxime conseruanda
est ea quae diligentissime sancta est. Deinde utra lex iubeat,utra vetet . nam saepe ea, quae vetat. quasi exceptione quadam corrigere videtur illam, quae iubet. Deinde utra lex de genere omni,vtra de parte quadam.vtra communiter in plures. utra in aliquam certam rem scripta vide tur . nam quae in partem aliquam.& quae in certam quandam rem scripta est, Propius ad caesam accedere videtur,& ad iudicium magis pertinere. Deinde ex lege virum statim fieri necesse sit, utrum habeat aliquam moram &sustentationem . nam id quod statim faciendum sit. pc sci prius oportet. Deinde operam dare, ut sua lex ipso
scripto videatur niti. Contraria autem aut per ambiguum,aut per ratiocinationem, aut per definitionem induci, quo sanctius & sirmius id videatur esse . quod ape tius descriptum sit. Deinde suae legis ad scriptum ii
si in sententiam quoque adiungere, contrariam ligem ite ad aliam sententiam traducere,vi,si ficti poterit, ne discrepare qui dim videantur inter se. Postremo sacere si causa dabit facultatem, ut nostra ratione utraque icx conseruari videatur.& aduersariorum ratione altera sit necessario negligenda. Locos autem communes.& quos ipsa causa
det,videre oportebit, & ex utilitatis & honestatis amplissimis partibus sumere. demonstrantem per amplificati
nem ad utram potius legem accedcre oporteat. Ex ratiocinatione nascitur controuei lia cum ex eo, quod uspiam
est .ad id,quod nusquam scriptum est. Peruenitur, hoc pacto: Lex est, Si furiosus est, agnator una geruilium t. in eo pecunia a. eius potestas esto. Et lex, Pateria milias uti super lamilia pecunia i. sua legauerit,ita ius esto. Et lex, Si pateria milias intestato moritur, familia pecuniaq eius agnatorum gentilium a. esto. Quidam iudicatus est parentem occidissen statimquod es giendi potestas non fuit, ligneae soleae in pedes inductae sunt: os autem obuolutum est solliculo,& praeligitum: deinde est in carcerem
deductus, ut ibi esset tantisper, dum culeus. in quem coniectus in profluentem desertetur,compararetur. Interea quidam eius familiares in carcerem tabulas afferunt, S testes adducunt. heredes,quos ipse iubet .scribunt: tabulae obsignantur: de illo Post supplicium tum itur. Inter eo . qui heredes in tabulis scripti lunt, ta inter agnatos de hereditate controuertia est. Hic certa lex,quae testamenti faciendi hs, qui in eo loco sint, adimat potestatem . nulla profertur. Ex ceteris legibus. & quae hunc ipsum supplicio huiusmodi afficiunt quae ad testamenti iaciendi potestatem pertinent, per ratiocinationem veniendum est ad eiusmodi rationem. ut quaeratur, habuerit ne testamenti faciendi potestatem. Locos autem in hoc genere argumentandi hos, & huiusmodi quosdam esse arbitramur. Primum eius scripti quod proferasaaudationem & confirmationem . Deinde eius rei.qua de quaeratu cum eo.
de quo constat,collationem eiulmod ut id, de quo quaeritur, rei,de qua constet,limile esse vidcatur. Postea ad
264쪽
mirationem percontatione,qui seri possi. vi. qui hoe aerum esse concedat,illud neget,quod aut aequius,aut e
em sit in genere. Deinde iccirco de hac te nihil esse scriptum, quod, cum de illa esset scriptum. de hae re is,
qui scribebat, neminem dubitaturum arbitratus sit. Postea multis in legibus multa esse praeterita quae iccirco praeterita nemo arbitretur, quod ex ceteris de quibus scriptum sit intelligi possint. Deinde aequitas rei demonstranda est, ut in iuridiciali absoluta. Contra autemodi dicet. similitudinem infrmare debebit: quod faciet, si demonstrabit illud quod conseratur ab eo cui conseratur diuersum esse gener natura,vi,magnitudine, tempore,loco,person opinione: si quo in numero illud, quod per similitudinem asseretur. & quo in loco illud. cuius causa asseretur. haberi conueniat, ostendetur. Deinde quid res cum re disserat, demonstrabitur; ut non idem videatur de utraque existimari oportere. Ae si ipse quoque poterit ratiocinationibus uti, iisdem ratiocinationibus, quibus ante praedictum est , vietur: si non poterit,negabit oportere quidquam . nisi quod scriptum sit, considerare: periclitari omnia iura. si similitudines accipiantur : nihil esse pene quod non alteri simile esse videatur i multis dissimilibus rebus,in unamquanque rem tan
tum singulas esse leges: omnia posse inter se vel similia.
vel dissimilia demonstrari. Loci communes a ratiocinatione.oportere coniectura ex m. quod scriptum sit.
ad id, quod non sit scriptum, perueniter& neminem
posse omnes res per scripturam amplecti . sed eum commodissime scribere . qui curet ut quaedam ex quibusdam intelligantur. Contra ratiocinationem, huiuscemodi coniecturam diuinationem esse . di stulti scriptoris esse
non polle omnibus de rebus cauere quibus velis. D
finitio est, eum in scripto verbum aliquod est politum , cuius de ui quaeritur. hoc modo: Lex, Qui in aduersa
t peltate navim reliquerint, omnia amittunto: eorum nauis & onera sunto,qui in naui remanserint. Duo quidam.cum iam in alto nauigarent.& eorum alterius nauis. alterius onus esset,naufragum quendam natantem, di manus ad se tendentem animaduerterunt: misericordia cinmoti nauim ad eum applicauerunt,hominem ad se sustulerunt. Postea aliquanto ipsos quoque tempestas vehementius iactare coepit, usque adeo ut dominus nauis. cum idem gubernator esset, in scapham confugeret, &
inde funiculo, qui a puppi religatus scapham annexam
trahebat,naui,quoad posset,mcaeraretur ille autem,c
ius merces erant, in gladium in naui ibidem incumbe ret. Hic ille naufragus ad gubernaculum accessit. &naui, quoad potuit, est opitulatus. Sedatis autem suctibus . S tempestate iam commutata, nauis in portum prouehitur. ille autem, qui in gladium incubuerat, leuiter saucius suile est ex vulnere recreatus. Nauim cum onere horum trium suam quisque esse dicit. Hie
omnes scripto ad causam accedune, & ex nominis vi nascitur controuersia. Nam & relinquo. re nauemn remanere in naui ; denique
nauis ipsa quid sit,definitionibus
quaeritur. I sdem autem ex locis omnibus, quibus
ONsTITVTION Es rationales esse statu se in primo docuimus,ct ipsos esse principales. hoc
quemadmodum compleremus in dicendo sup note tractatu docuit. Sed quia sunt praeter ea geneta controuersiarum quae versam ut in scripto , quae incidunt constitutionibus,quae ipsa quinque sunt necessario etiam, de his dat praecepta. s In scripto versatur
controuet lia Se.) sunt autem controuersae quinque, ambiguitas, riptum N voluntas, leges contrariae, ratiocinatio, & detinitio. Scripti autem controuersia est,cum in quocunque scripto nascit ut controuersia.aut in legibus,testamentis, pactis & dictis,
S eeteris quae in scriptura sunt. Ergo principalis est ambiguitat, quia ita ordinem secit,cuius delinitio adhibita est. sCum, quia senserit scriptor,obscutum ess,) Ideo quia duas aut plures res signiscat. Huic exemplum dedit,ut hetes daret vasa extata τα ra quae vellet. Quoniam, i diximus, constitutiones non sunt, sed incidentes sunt controuersiae,non consiluit quae sit intentio. quae depulsio .neque quae ratio,& refutatio rationis,ct quae iudicatio, sed continuo dat praecepta,quae sunt parti utrique comm nia . Sunt autem hae. Primum ut ne genus ambiguum, dedoceamus locutionis ipsius consuetudinem: deinde, ut aperi ra vetha.& inferiora consideremus,ex quibus colligamus qui severa sententia. Deinde excutiamus personam eius qui stra psit, ut ex ceteris dictis eius factis scriptis animo atque vita quid te se tu polli t intelligi . Deinde excutiamus omne seriptum,ne in aliquo usibo aut nos adiuuet, aut impugnet aduersarium. D
inde dicendum id, quod aduersarius intelligat minus commodeseri, quam quod nox intelligamus. Huic praecepto exemplum dat: Meretrix coronam auream ne habeto, si habuerit,publica est. Hic enim tractari potest,non bene sentite eum qui publicandam dicit esse me tetricem,quod publice meretricis nullus eavsus,nulla administratio,hoe est nullum quodammodo vectigal.
in auro vero publieando magnam esse utilitatem. Post haec adiungit utilitatem praecepti. ut interpretemur quanto utilior res ,
aut honestior praetereatur, si id intellectum suetit quod aduersarius interpretatur. Hoe autem apertius set,si id.quod nos imterpretamur,doceamus esse honestim, utile, necessati . sed quoniam scripti controuersa, scuti supra doeuimus , potes esse& in tessamento, di hoc exemplum dedit, potest autem esse di in lege. adiecit itaque praecepta. si ambiguitas suetit in lege uti qua ramus ne sorte quod aduersarii intelligant. alia lege cautum iit. Deinde ut dicamus quemadmodum scribi oportuisset,s id sent
ret quod aduersatij dicunt, ille qai scripsit. Huius praecepti de
argumenti de themate supra potito sumpsit exemplum,ut doceae scriptorem si heredi consulere vellet, ut ea vasa daret quae illi coia modum erat date, non scriberet quae vellet. Hoc enim non seripto. quae heres vellet ipse daret . nunc quia ascripsit, virique eorum cautum voluit. quia hoc non asclipio, consuluisset hei
di . Ergo concludit praeceptum, in hujusmodi eatis a ita debere tractari. Si hoc modo sensisset,illo verbo usus esset, si hoc nociesset, isto loco vel bum posuisset, aut non posuisset. Deinde a iungit praeceptum, uti quaeramus hoc quo tempore scriptum sit, quod scriptum est, quia ex hoe intelligit ut voluntas scriptoris , deinde quasi deliberativo modo traciadum quid villius,quid honestius st. Elle autem locos eommunes utrique parti, s quid et ampliseationem dici possit. sQudd illius tei neque admin ratio &e. Quam aduersarius dieit. Nihil enim prohibet Gctam exempli loco ponere Se.) pictam materiam l. heticam l gem sne eerta persona. Deinde s in lege erit ea ambiguo comtrouersa Re. Non in aliqua alia scriptura. Alia in lege eautum esse doceatur,cte.) .i. quo modo tu intelligia. s Permultum a
tem prosei et illud demonstrate 8 e. Adiungit aliud pisceptum, esse consderandum quemadmodum sibi posssit ab eo qui sertiari,si se sensisset quemadmodum dieit aduersarius. Ex scriptot sententia controuersia eonsilit, Re. Legales eontrouersae sunt quinque, quae extra eonstitutiones tractatus suos habent. ex hi a Tullius primam tractauit ambiguitatem. Scriptum, de voluntas,nune explicatur. Scriptum autem omne acet pete debemui . quidquid in legibus, aut in tectamentis, aut edictis, aut in omnibus scriptis intelligitur. Hoedestituit ita: Cum alia ter utitur verbis quae scripta sunt, alter scriptotis sententiam i terpretatur, & ad id, quod seriptum et , animum scribentis adiungit. Is tamen qui sententia utitur,duplici modo asserit sententiam scriptoris . aut enim semper dicit scripti eius unum maridemque sensum esse, aut ad tempus, aut ex eueratu accipi opor-
265쪽
iere id, quod sentit ille qui scripst. Dat exemplum, quem adia
modum unum & idem sempet intelligatur in sententia script tis . Cum hetes secundus institutus interpretat ut se heredem ecia tulium : siue natus filius esset,ut his hetes esset, qui natus suerat,sive natus non suisset,ut alius nullus esset,quam ipse, qui secundus eli insitu tua. Hanc sententiam unam me motat,& semisi et eandem esse. At vero cum sententia scriptotis ita exponiatur ut ex facto, aut ex eventu ad tempus interpretanda sit, doeet omnes sub qualitate assumptiua patias in hoc genete contineri.
in qua compensatio est,aut relatio criminis, aut remotio.aut cOcestio. In his enim omnibus speciebus assiimptiuae qualitatis necessario lex praecedit,quae eum straptum habeat,habebit Se sententiam, quam is, qui ea utitur dicit ad tempus accommodata.
Dat exemplum, di docet non ad idem spectate in his exemplis sententiam scriptoris, sed ex tempore semper intelligi. Pothhae,subiungit praecepta, quibus , ti debet la, oui scriptum defendit, Et is, qui scripto se tuetur. sunt autem hae laudes seriptoris. Communia locus in quo docet ut nihil a iudicibus specta ri oportere nisi scriptum 5e magis si legitimum scriptum sit. Tettio loco debet indueete iactum ab aduersario,postea comparare cum scripto id. quod factum est, deinde dicere, quod iudex in legem iuratus sit. deinde interrogate quid si quod ex aduet insa parte dicatur. Modis autem vatiis interrogate, modo iudicem,modo aduet satium, modo ipsum se eum admiratione intem
rogare, de interrogate hae, utrum scriptum negetur esse se que-adm dum loquitur,& an ab aduersatio aliud iactum sit quam dicatur, an contradici nihil possit, deinde concludere. Cum scriptum ita si Ed ab aduersatio factum, de ita iacium non negetur , quod summa stultitia si contra dic eie. Deinde tecitatio tequi tur ipsius scripti frequens, de comparatio facti cum scripto u
rio modo . nune ad te ipsum ut redeas, nune ad iudices illa ita .ctes . Sed ad iudices eum dicitur.ostendendum est quid sequi iudices debeant, quod duabus de causis sit apud iudices dubitatio si aut obscute set pium si, aut ad uetiatius aliquid neget . at hievitunque miniscuum esse unde iudices patet e legi Opotiet, non interpretati legem. Post haee subiunguntur ea quae contra eum
dicuntut qui utitur sententia. Et quoniam supra diximus sentem a .aut idem semper spectas, aut ad tempus accommodatur liad idem spectati dieitur, sententia, ille qui scripto nitit ut, dicit
non oportere nos, de voluntate quaeret e. cum scriptum extet,
quod iudicium est voluntatis. Deinde incommodum esse.si hoc inllituatur, ut ab scripto tecedatur . nam s nee scripto tes tatum crederent esse,& sbi debebunt interpretati habere quod scripserant,de iudicium incertum sequentur, si a seripto recedere coeperint. deinde dicere magis voluntatem eum sequi qui scripta defendat , quam eum qui interpretetur. certius enim iudicium et voluntatas ipsum seriptum. Hae aduetias eum.qui sententiam semper ad idem spectate dicit. si autem ad tempus accommodari sententiam dicit aduersatius, debet ille qui scripto nititute negate iustum esse . t eum aliquis se conita legem secisse sateat ut, ali erat causam vel temporis,vel euentus,vel aliam similem. Deinde debet dicere semper accusatotum fuisse, ut cum crimen intendetent, acti causam affertent. nune teorum esse, ut cum se
eelint quod non licebat,satii sui asserant causam. Poti lixe tresto eos debet asserere qui pro scripto nititui . sunt autem hi: Nulla in lege causam contra straptum accipi, in hac lege non accipi, hane causam minime accipi. Haee,uti dixi debet asserere,ac primum illud in nulla lege eausam aceipiendam esse habebit brepraecepta, quod scriptoti neque ingenium defuit ad inuenienda Omnia neque sermo ad proferenda, si aliquid excipiendum putaretasse consuetudinem scriptotibus exeipere . Hoc probabit,si recitet leges quae habent exeeptionem. Erit autem vehemen
tius,si elui ipsiui scriptoti, aliam legem recitet, aut in ipsa lege aliquod caput inueni at, quod excipiat. Deinde quas per des nitionem inducere . quoniam nihil aliud est causam acet pete, nisi legem tollere. Idque seri,s causa accipiat ut quae extra legem et L .extra scriptum. Deinde omnibus peccandi lieentiam dati,s causa semper accipiatur,& iudieibus et totem mitti, cum a scripto recesserint.& semper eausas sequantur, uae setiptae non sint. Omnes eiu es quid agant ignoraturos. s ex tuo consilio quisque agat, ct causam legi applicet. Postremo hos locos inducet,quod omnes actus rei puti. legibus exerceantur quod hi iudicent qui a nego e is suis absint,quad iurent in verba certa quod nullam exiscusationem aut aliquam eausam recipiant, qua cum teneat ut ad
iudieandum abesse possit,nis si eadem causa viatur,quae si in ipsi legibus instituta. quod s omnes legibus tenentur . iniquum esse aduersarios non teneri. Deinde pet argumentationem iulam, quae inductio nominatur explicatrian permittant iudices ad legem addit eam causam,qua se tuetur aduersarius. Quod si i si non permittant aut etiam si velim ipsi addere,populus sinat. si neque ipsi neque populus permutat addi causam, iniquum esse, . t hodie ita iudicent,quasi iam causa legi videatur ascripta, indignum esse derogati legi,aut abrogati legem, aut ex aliqua pallemutati. De rogati eli, in vituperationem venire. Abrogati, t tam penitus tollete. Tettium vero es,eum pars aliqua commutat ut,& vertitur. Deinde adiunge te, populum hodie nihil scire iniquum esse, ut illo inuito de ignaro aliquid de legibus iudice
tur, esse eet tum se tendae legis tempus , quod si aliquis hage istem istat, scire se velle, ut ii aliquid si captuosum aduersariumue.conita divit esse . turpia & inutilia hete quet aduet satis dicut, nune legem qualiscunque sit de te seruati. Poli populo si displiceat,licctiam commodari. ut vel abroget, vel cortigat legem. Deinde poliremo loco concludet, neminem per nussurum suisse
de populo. ut aduersatius hane eausam adderet, legi etiam si sine alicuius periculo hoc fieri pollet. sTum semper ad idem spectate. de idem velle demonstrabitur:) Semper hoe esse in hac lege , quod senserit scriptor. Vt quod nos sensile scriptorem dicimus . Id est,ad quam sementiam scripta verba accommodamus, ipsa semper sit, neque aliquo tempore mutetur, ne existat aliquando diuersa. Interdum, inquit, is. qui se sententia defendit,
contra setiptum se dicit, hoc sensisse scriptolem, ut non semper idem si, quod sensisse dicit ut . Sed pro tempore, pro euentu se ali atque alia sententia,& his duobus praeceptis supponit exempla. sSemper ad idem spectare hoc modo:) Vnius partis vel praecepta, de tiactatus exemplum. s Quam in tutelam suam uene-tit Inter annos quatuordecim, quibus expletis potest facete testamentum. ἱCum eo,qui est heres,) Secundus s. de tune heres.s filius ante, quam in suam tutelam veniat motiatur, in hoe genere non poteti hoe dici. quod interpretatur scripti semper eandem sententiam non ad tempus accommodari. I Qtia fretus ille , qui contra scriptum dicet) .i. secundus, qui secundus de numero factu, hetes ab agnatis,scripto ab heleditate summouetur, quia secundus scriptus cum sit, non nato filio secundus non est.
Quae in omne satium idem valeat; Noti, quod supra, sed hiepto tempore, ut quid sat lex senserit. sQuoἡ prope mutos e sea hostes habetent) probauit hue .sque compensatiuam si
esse inret pietate voluntati contra scriptum,cum voluntas ex pectatur ex tempore. subiungit de relativam subesse. Tum remotio criminis, in Auungit nune de te motionem et minis subesse interpretatae voluntati. Contra scriptum eum voluntas mutatur,ut ad tempus sitisuppponit etiam quat tam speciem assumptiuae . . concessionem ei subesse. sTum concessio per purgati nem) Quia concessio in purgationem de in depte cationem diuidit ut, sed deprecatio non subest. Purgationem spetiebus suis sub mit. Quale aut ita sententia inducetur. Redit ad conesu sonem duo tum praeceptorum supra postorum , eum voluntatem intei pretamur contra scriptum. s Ergo is qui seliptum d sendit .a Hine incipiunt praecepta, quibus uti debeat is, qui se deissendit scripto. Quid iactum, Ab eo videlicet qui ex lepis xe
hii arguitur. s uid iuratus iudex r&e. . i. inquam tem tutatus iudex sedeat, hoc est . in leses sedeat iuratus. ssiue virum neget, Sce.) .i. aut sitiptam esse legem, aut hoe fecisse. s Comita autem dicetur,si aut pioisus aliud sensiti scriptor de setipsia se aliud demonstrabitur Contra autem dieetur ab eo qui se
contra istum qui seripto nititur, voluntate defendit. sed huic nune locos dat, non quoad eius partes iam transerit: verum ut intelligamus contra quos locos eius qui voluntate defendit, respondete possit. s Aut eausa assumptiua inseretur, .moniam cum ad tempus voluntas scripti accipienda ostendit ut , ne cella tio per assumptiuae qualitatis speciem argumenta sumuntur.
sSi aliud senssse scriptor aliud seripssse dieetur,is. Prima pars
qualis utitur qui se voluntate defendit, contra quam nunc pi cepta dat scriptoti . ssin causam afferet is, qui a sententia stabit ;) Seeunda pars,qua utitur is . qui voluntate se defendi t,con ita quam praecepta nune dat scriptori. s Sin eausam asseret ii .
qui a sententia stabit;) Dictui primus locus est ab eo qui seripto nititur,pet partes suas qui per praecepta. sequitur neu diis Iocus, in quo ostenditur, si in ceteris legibus causa accipiatur in hane legem causam accipi non oportere. Hoe ut probati possit de moniliandum est, quia lex vel seriptum quodlibet ad res maximas, utilissimas, honestissimas, telleio sitima, pertineat : unde mutile,turpe,nefas ese doceatur, legi tam diligenter scriptae non obtemperari. Deinde doeendum,quod omnia ea
ta in hae lege sint, te prospecta.de excepta, quae excipienda, per M. T.C. Rhet. Y spicae
266쪽
ssicienda. Guendaque esse videbantur. Subiungitur tertius locus, in quo docetur, hane cautam accipi non oportere , in quo quoniam aduet satius,qui contra scriptum dieat, aliqua aequitatele tuetur, laborandum eli uti doceat qui se serapio defendit, illud aequum non esse quod aduet citius dicit. Quo loco bene tractato,ut doceat quum non esse,essietat,ut non opolleat concedere aduertitio. Nam superiores loci hoe agebant,quasi non liceret id fieti,quod aduertarius ,ellet. is autem locua , hie dixi in
quo docetur aequum non esse quod aduertitius dicit,demonstrabit eum non oportete audiri. cum iussum non videatur esse quod
dicit. Deinde discendendum erit ad assumpitur qualitatis species per tractatus , ab eo qui scripto nititur vii per ea praecepta, quae supra dicta sunt,compentitionis S relationis, remotionis, concessionis, explicet locos pariis suae, qui nititur contra eum qui se voluntate defendit supponendo caulam ex locis assiamptiuae qualitatis. deinde ratione asserendae sunt, ct causae. quale aut in lege aut testamento ita scriptum sit, quod scriptum est, vi ex hoe modo non scripta tantum defendete, verum voluntates interpretati videat ut ille qui scripta defendit. s Primum nulla in
lege ullam causimi&c. Praecepta partitionis,quibus uti debeat, ii, qui se scripto defendit. s Prima pati hi, set e locis consima bitur. &e. In nulla lege ea uiam accipi oportere. s Deinde item
quaerete) Hoc totum per inductionem, ut ex eo, quod conceditur ad. quod non conceditur concludatur. sseeunda pars et . in qua eii olfendendum, si in ceteris legibus oporteat, in hac non oportere, dec. Secunda pars incipit de patiatione eius,qui contra sententiam scriptum defendit. ssi quid igitur ex hae ipla accusator deroget. die.) a. aequitate. Quoniam ille qui te sententia defendit .contra seriptum aequitatem debet alsetere, necessario ix. qui se scripto defendit, debet rursus detrahere aequitati. Contra leti pium autem qui dicet primum inducet eum locum, pet quem aequitas causae demonii tetur &e. Nune tractatus elieius qui voluntate se tuetur contra scriptum, quod supra tracta. tum est. isque inducet primum locum aequitatis,ut ostendat quae di qualis illa sit cauti quam adhibet per interpretationem legis. deinde assiimptiuae partis cuiusque praecepta fetu abit dicens hoc quidem scriptum in lege est, sed ego seci ut prodessem, vel reliqua, quae assiampta uae sunt qualitatis, ut sacta ipta sua enumetet, de exequatur, deinde tres illos eompleat locos ex aduersa parte, quibus usus eii is,qui scripta defendetat. His ex conitatio do. ceat in omnes leges accipi caulas, & in hane legem aeeipi debere, & hine cautim accipi debete. In omnes leges accipi eauialas in hanc non accipi,iniquum aliquid constitui, i omnia supplicia culpae & malitiae . indicandae caua conlii tuta sint. nune se nihil malitiosae, secisse. ipsum scriptorem , si hodie praesens esset factum suum probaturum, aut si ipse hoe aseret, factutum sui nse. Hae de cauti viros bonos electos,&dignitate S aetate. venon scripta legis recitarent, sed interpletatentui. ipsum legis scriptorem non halbaris hominibu , , ac stulti, commisisse scit pia sua. nam si hoc eredetet, diligentet cunctas exequeremur. nune quadam posuisse. ex quibus etiam no seripta cognosci pota sunt pet intellectam voluntatem. Pollea dicendum est, quid seri potuisset. aut quid aceidete potuisset. in quibus cauti eum collo eatur. Ollendi tui recedendum fuisse ascriptis propter vel necessitatem, vel honestatem a Omnes leges comptehendere omnia non posse quae velint exprimete, vel excipere,sed esse naturaliter in legibus eunctis tacitas exceptiones . deinde locum hune debebit exequi, quia neque sermo hominum, neque scriptum aliquod plane se ex ptimat, aut eloquatur voluntatem, sed semper expectatim ex scriptis reliqua, quae in voluntate intelli si possitnt. Deinde utilitatis N honestatis partes explicandarunt. in quibus docebimus quid nos secerimus, & quid aduet satis velint vi nos tum ut ile, aduersitio tum inutile demons tetur. Deinde locum communem debemus inducere, non lue. ras nos sequi oportere, quae & tenues &obscurae sunt notae voluntatis , sed ipsam illam voluntatem. Deinde inducere de Mnitionem . quid si lex. di sie definite, ut hoc poti ut voluntas, quam scriptura videatur, meritoque iudicea inserviant legi, qui voluntatem legi interpretantur . iniquum esse antei supplicio eum qui non aperte conita legem fecerit, sed ex aliqua ratione utilitatis reipub. His rationibus S rebus ires loci approbantur, qui sunt contraria superioribus tribus, vii doceamus, & aecipi cautim in omnibus legibus de in hane legem accipi,& hane causam aeeipi. Praetet ea Operam dare debemus . ut etiam scriptum ipsum s quo pacto possumus , eonvertamus , ut id videatur tenere verbis. quod nos interpretamur. faciamusque tale
aliquid, quale supra iacit qui scripto nititur , ut ad scriptum adi
CICERONI silicet voluntatem . sie hie qui xoluntate nititur, in scripto de-
et aliquid inuenire, quod anterpretetur,quod conveniat volu
tati . id satiet, si ambiguum aliquid in serapto anuenerit, aut per collectionem ex eo. quod scriptum eli ad , quod scriptum
non es .ostenderat. Si e tieti, ut eum leue nescio quod inuenerit in scripto,tamen cum aequitatem olienderit in sua cauta esse, plurimum prosciet, ct subducet adue tutio argumentum suum , in quo ille posuit, scripta tantum iudices sequi debete .cum Echie docere coepetit. in scripto esse aliquid quod piost ei voluntati quam interpretatur. Politemi loci sutit communes, qui s mi poterunt ex partibus assumptiuae qualitatis, quod supra diximus . verum etat proprius locus eius qui scripta defendit, loges ex se intelligi debete,non ex viilitate interpretantium dei de eiu alter nilial,legibu, carius esse debete. At vero et uni alii loci communes eius qui se voluntate detendit. leges in consilio scriptoris esse,& utilitate communi. Deinde indignum ese a quitatem lueris praemete di vigete,cum aequitas magis in voluntate cernatur. Ex his locis, quos tres in partitione supra posuit & accipi causem,S in hac lese accipi, di hanc caulam accipi. repetit per anacephalaosti in con lusione ties illos quos in partitione poni locos dixit,& pro scripto, de contra icti pium. IA ut ex serapto non scriptum aliquod indueeteo . i. stilogi ilice tractare. sCum aequitate causa abundabit, necessitio multum proficiet i) Fit di hic conestitio, ut de is, qui se voluntate delendit , petam det ut ipsum scriptum pro se faciat,vel ambiguo aliquo te
preheliso vetbo, vel eetetis, vi non voluntate tantum, sed etiam
se tipto niti videatur, quemadmodum illi ipsi supta qui se scripto
defendit, ita praeceperat vi non sola vel ba amplecteretur,sed etiast raptoris ostenderet oluntatem. Loci autem communes cesetis ex assumptionis patribuet in utrimque patiem conuenient) ut
aut remoueat,aut compenset, aut teletat,aut concludat. LEx c
trariis autem,legibuet controuersia nascitur, cum inter se duae videntur leges, aut plures dilate pate, hoc modo r) De legalibus
controuetiris tertia ess, quae ex contratus legibua constat . Nam dicta est ambiguitas .dicia etiam controuertia qus constat ex scripto & voluntate. Contrariae vero leges nunc duae lunt nunc plures, nune una si duplex est . quanquam Se una simplex facere leges contratias potest. At una duplex facit leges conti atras , cum una pars nititur legis parte, altera tutius alia legis parte dimicat & tepugnat. Apud rhetores est illa controuersia . R
pta raptorII mortem. aut indotatas nuptias optet, ut rapta una parte nitatur, ac dicat mortem se optare debete taptotis, altera
nuptias indueat. ac sani leges contrariae ex duplici parte legis . Item una lex contratias leges sacere potest, hoc modo: Cum lex es,vt vir sortis petat praemium quod volet, & duci adolescen tes filio fortit et secetunt, petit praemii nomine unus. vi pater eius qui reus factus fuerat pet ditionis,ante iudicium liberetur, alter petit, ut agatur iudicium. ita ex una lege diuein petentium, v luntate leges eo nitariae esse dicentur. Vetum his omissis, Tullius definit quae sint leges contrariae . deinde ponit exemplum de
eo, cui tyrannum Occiderit, ut praemium accipiat. deinde alteram legem proponit, ut tyranno Oeciso quinque proximi sanguine interficiant ut . deinde reliqua praecepta dat communitet in utranque partem. Etenim eum ambae patiex lege nitantur, quae praecepta data suerint uni parti,ad alteram partem,qua etiaipia lege nitetur, praecepta eadem transistuntur . eritque unicuique parii hoc principale. ut suam legem laudet aduet latis vitur tet,reprehendat . Etit ergo tractatus talis vitta utilior lex tit, utra honestior,utra magis necessatia,utra ad res plutea pertineat, vita ad madiimas vita lex posse Not si, melior enim quae posset toto utra lex iubeat,utra permittat, utra vetet. Nam Iubet, de sit tot capite puniatur . Permittit,adulterum cum adultera lisceat Occidere. deinde vita sex poenam constituat ei, qui non o temperet,utra maiorem poenam . deinde vita lex iubeat, utra umtet. In eo enim quod iubetur de permittitur, quali unum g nus si,contrarium eu in eo quod uetatur. verum in eo,quod imperatur,& permittitur, si diuersiai quam super posuit, cum illic est necessitat, hie utendi uoluntas. At his ducibus contrarium est, quod uetatur, ut intimis ne militet, ut impudicus ne conet onmur . Naror autem ei auctoritas legis quae uerat , quam illa quae imperat. omnis enim lex quae uetat . fortam propterea, quia corrigit illam quae aut permittat. aut imperat . Etenim cum omnem hominem ad concionem uenire li.
ceat, Si si haee lex quae quas permittat, haee qua vetat, in famis ne concionetur , corrigit illam legem . quae aut iube tur aliquid , aut permittitur. Deinde considerandum , utra lex de parte constituta sit, vita de omnia uel te, uel actu. utra
267쪽
lex specialiter seripta sit. utra generaliter. blelior. n. quae de spe.
cie descripta e t, non communiter. Et eli communiter: vi,homi
nem oecidere ne liceat, specialiter. virum sortem Oecidere ne liceat, alia huiusmodi. Deinde eonsiderandum,ex qua lege statim seri aliquid aut non fieri neeelle sit di ex qua sit aliqua tarditas. nam est tarditas,ut in illa lege legatus intra diem ttigellinum proscis eatur. Haee omnia eum dicta suerint, pera dare debeat ν quaeque pars, quae pro lege sua nititur via doeeat legem suam &iussam esse de aperiam aduersariorum autem vel iniustam, vel obseura,vel ambigua . Aut ratiocinatione colliget,quod velint adhibete ali quam definitionem aduersatis, ut intelligi possit quid in lege sit,in nostra autem lege omnia esse manifesta. Deinde de bem ut adiungere voluntatem, ut ad scriptu voluntas quoque imietpretata consentiat. date etiam operam. Vt aduersatiorum lex contrariam habeat voluntatem. Et si seri potest aduersatiorum legis ita est interpletanda sententiam, ut pene etiam ipsa lex aduersatiorum per sententiae interpretationem pro nobis Aeete videarur,ut ambae letes nostrae sint partis, una nostra per scriptum aduet sariorum pet koluntatem. Postremi sunt loci commune , qui in legibus contrari s sumi pollunt,ex utilitate & honestate legis cuiuscunque. Ea maxime conseruanda putetur, quae ad maximas respertinete uideatur.) Praeceptum hoc eli: Comparandas leges esse virum inter se duae vel tres diserepent leges, di seruari
non possistat ambae quia discrepent,ea maxime conseruetur, qu si in comparatione utilior,honestio aut magis necessaria . sEx ratiocinatione nasci tui cotrouersia,cum ex eo, quod uspiam es ,
ad id. quod nusquam scriptum eli,petuenitur,) Ratiocinatio Φllogismui dicitur,eontrouersia legalis est. habet traei atum, eum ex eo,quod seraptum est id. quod scriptum non eli colligitur. Cicero ait,cum ex eo, quod uspiam sit. ad id, quod nusquam eli scritum venitur,ti habet modos suos quibus comprehendatur, vel mile eum colligimus .vel cum minus colligimus ex maiora, vel cum consequens dat exemplum. sed lixe in Mare manno exemplo sunt posta. Dat eremptum Cic de eo qui damnatus particidis, in ea re ete testamentum secetit. Nulla quidem lex teliamenis tum iacete prohibet eum qui damnatus si parricidio, sed sunt aliae leges quae multa sacete pio hibent patricidis teum & damnatum, ex quibus colligit ut etiam hoe, faciendi testamenti illum non habuisse poteitatem. Item multae leges sunt testamento. rum iaciendo tum,ex quibus itertim colligitur, tunc faciendi imi amenti potestatem non habuisse. Tractatus veto habet locos argumentorum tales. Primum ut scriptum laudemus. &eon fit me mus, deinde conseramua eum eo facto, qnod colligiamus ascriptum : deinde,ut smile esse doceamus. deinde, ut si iulud aequum st,hoe quoque esse aequum iudicemus. deinde, ut dicam ut,cum de hoc seriptum st,eut de alio scriptum non sit, duodquali mani sellum suetit eae eci,quod scirpium est, etiam quod striptum non si, di iecito a scriptore legis praetermissum esse .ideatur. Deinde doeeamus, in multis legibus multa praeteriti, sed aeripi hie ae s noti sint praeterita ex his . s. quae serapta sunt. hae dicit qui utitur collectione. Qui contra pugnat ante omnia laborare debet vi simi litudine tollat, & dicat aliud esse in eo. quod scriptum est aliud in eo, quod admissum est. Ae propterea este dissimile, & non debete acciti ex eo. quod scriptum est id, quod non scriptum est,cum si multa distantia diu; militudini . N smilitudinis de quibus in j. lib. exposuit Cie. Adde te praetetea etiam
potetit, is, qui contra collegionem nititur,vii Sc ipse viatur aliqua eol lectione. Quod si contigerit iisdem argumentis utetur, quae supra dedimus ei qui utitur collectione.sin autem non poterit uti. hoc aget, ut Ollendat scriptum solum considerati oportere . Periclitati iura omnia ,s smilitudines accipiantur . nihil .n.
esse pene , quod non alieti s mile esse videatur . Postremi loci
sunt communes ab eo qui utit ut ratiocinatione, extra scriptum per comecturam id, quod scriptum non est accipi oportere . deinde,neminem posse seriptura complecti . niuersa. illum tantummodo bene serabere legem, qui quaedam contingat,ex quibus a lia quae praeteriit intelligi possint. Loci vero communes contra eum qui eollectione nititur, uti sunt. Coniecturam non esse semum argumentum,sed esse diuinationem: deinde,stulti esse scriptoris, non Omnia quae cauenda sunt in lege conscribere. His qui in eo loco sint, adimat potestatem, neque permittat, sed, ut quasi permi mo esse . ideatur. collectio sit ex aliis. Desnitio est, cum in seripto .erbum aliquod est positum cuius de vi quaeritur, hoc modo: Subiungit polirem am legalem eontrouersam, quamdesnitionem non imauit,que nulla parte dillat a constitutione rationali nis quod .esbum in lege politum, vel in scriptura aliqua cum des nitur, quod silmiaet quid st. tune fit legalis definitio.
supponit exemplum de his qui nauem suam esse dicunt, quδd
unus incubuerit gladio, alter remum imperitus gubernandi tenuerit,gubernator in seapham sugetit, hic cum contendant e ius naui, st. lege initium capiunt eontrouersae. Quaeritve tantum verbum,quod in lege positum est, quid sit nauis. deinde,
ruid sit nauem deserere, & quid sit in naui remanere. Haec solaiseretio est,data inter definitionem leaalem, & constitutionem .i. rationalem statum. Praecepta autern dicendi eadem seitiabi
mus. quae supra sunt posta,ut deliniamus di cetera qua praeeepit.
UNC expositis iis argumentationibus, quae in iudiciale causarum Inus accommodantur, deinceps in deliberativum
genus & demonstrativum argumcn
tandi locos N praecepta dabimus, non u
quo non in aliqua constitutione omnis α.
semper causa versetur. sed quia proprii tantum harum causarum quidam loci sunt. non a constitutione separati. sed ad fines horum generum accommodata. Nam placet in iudiciali genere finem esse aequitatem, hoc est pa tem quandam honestatis: in deli sativo autem Atallo- teli placet utilitate iobis & honestatem & utilitatem: in demonstrativo autem ,honestatem. Quare in hoc quoque gcnere causae quaedam argumentationes coinmuni
ter ac similiter tractabuntur: quaedam separatius ad fi
nem,quo referri omnem rationem oportet .adiunge ntur.
Atque uniuscuiusque constitutionis exemplum supponere non grauaremur, nisi illud videremus, quemadmodum res obscurae dicendo serent apertiores, sic res aper tas obscuriores seri cratione. Nunc ad deliberationis praecepta pergamus. R E R v bi expetendarum tria genaa sunt. par item numerus vitandarum ex contraria parte. Nam est quiddam quod sua vi nos alliciat ad sese non emolumento ca
ptans aliquo,sed trahens sua dignitate: quod genus, vir
tus,scientia, veritas est. Aliud autem non propter suam
vim& naturam, sed propter fructum atque utilitatemetendum: quod pecunia est. Est porro quiddam exorum partibus iunctum,quod & sua vi.& dignitate nos inductos ducit, di prae se gerit quandam utilitatem. qu
magis expetatur,ut amicitia,bona existimatio. Atque ex
his norum contraria facile tacentibus nobis intelligentur. Sed ut expeditius ratio tradatur,ea.quae posuimus. breui nominabuntur. Nam in primo senere quae sunt, honesta appellabuntur: quae autem in secundo, utilia. Haec autem tertia. quia partem honestatis continent, &quia maior est vis honestatis, iunctae res omnino ex du
plici genere intelligentur: sed in meliorem partem vocabuli conserantur. α honesta nominemur. Ex his illud
conficitur. ut appetendarum rerum partes sint honestas ct utilitas,uitandarum turpitudo & inutilitas. His igitur duabus rebus duae res grandes sunt attributae,necessitudo,& affectio: quarum altera ex vi, altera ex re & personis consideratur. De utraque post apertius perscribemus. Nunc honestatis rationes primum explic mus. od autem totum aut aliqua ex parte propter se petitur, honestum nominabimus. Quare cum eius
duae partes sint, quarum altera simplex, altera iuncta sit.
268쪽
M. T V L L I Isimplicem prius consideremus. Est igitur in eo genere
omnes res una vi atque uno nomine amplexa virtus.
Nam virtus est animi habitus naturae modo rationi consentaneus. Quamobrem omnibus eius partibus cognitis. tota vis erit simplicis honestatis considerata. Habet igitur partes quatuor, prudentiam, iustitiam, sortitudinem, temperantiam. Prudentia est rerum bonarum &malarum & utrarunque scientia. Partes eius memoria.
intelligentia prouidentia. Memoria est, per quam animustrepetit illa,quae fuerunt. Intelligentia est, per quam ea perspicit quae sunt. Prouidentia est per quam futurum aliquid videtur ante quam factum sit. Iustitia est
habitus animi communi utilitate conseruata suam cisique
tribuens dignitatem. Eius initium est ab natura pros ctum; deinde quaedam in consuetudinem ex utilitatis ratione venerunt: postea res &ab natura prosectas.&ab consuetudine probatas,legum metus & religio sanxit. Natura ius est,quod non opinio genuit, sed quaedam innata vis inseruit,ut religionem,pietatem. gratiam. vindicationem, obseruantiam,veritatem. Religio est, quae superioris cuiusdam naturae, quam diuinam vocant. ram caeremoniamq. affert. Pietas, per quam sanguine coniuncta, patriae l. benevolis ollicium S diligens tribuitur cultus. Gratia .in qua amicitiarum di offici rum alterius memoria , 5e alterius remunerandi voluntas
continetur. Vindicatio est, per quam vis & iniuria ,&omnino omne.quod obtuturum est. dcsendendo aut ulciscendo propiti satur. Obseruantia est, per quam ho mines aliqua dignitate antecedentes cultu quodam Rhonore dignantur. Veritas est , per quam immutata ea, quae sunt, aut ante fuerunt. aut futura sunt. dicuntur.
Consuetudine ius est, quod aut leuiter a natura tractum aluit, & maius fecit usus, ut religionem: aut si quid eorum , quae ante diximus, ab natura prosectum.maius sactum propter consuetudinem videmus,aut quod in morem vetuitas vulgi approbatione perduxit: quod genus,
Pactum. par, iudicatum. Pactum est,quod inter aliquos conuenit. Par quod in omnes aequabile est. Iudicatum , de quo alicuius aut aliquorum iam sententiis constitutum est. Lege ius est,quod in eo scripto,quod populo expositum est ut observet, continetur. Fortitudo est conliderata periculorum susceptio.& laborum Perpesso. Eius partes, magnificentia, fidentia, patientia.
perseuerantia. Magnificentia est,rerum magnarum &excelsarum cum animi ampla quadam & splendida pr Positione agitatio atque administratio. Fidentia est, perquam magnis N honestis in rebus multum ipse animus in se fiducia certa cum spe collocauit. Patientia est, honestatis,aut utilitatis causa rerum arduarum ac dinscitium voluntaria ac diuturna perpessio. Perseuerantia est. in ratione bene considerata stabilis. de perpetua permanso. Temperantia est .rationis in libidinem. itaque in alios non rectos impetus animi firma Sc moderata dominatio. Lius partes sunt, continentia, clcmentia. modestia. Continentia est, per quam cupiditas consilii gubernatione regitur. Clementia, per quam animi temere in odium alicuius inuectionis concitati comitate retinentur. Modestia. per quam pudor honestus claram & stabilem comparat auctoritatem. Atque hac
omnia propter se solum , ut nihil adiungatur emolu-: I C E R O N I smenti, petenda sunt.' Quod ut demonstretur, neque ad hoc nostrum institutum pertinet, & a breuitate praecipiendi remotum est. Propter se aulcm vitanda sunt, non ea modo,quae his contraria sunt, ut sortitudini ignauia.& iustitiae iniustitia; verum etiam illa, quae propinqua videntur & finitima este, absunt autem longissime: quod genus, fidentiae contrarium est dissidentia. & ea re
vitium est. Audacia non contrarium. sed appositum est, ac propinquum, S tamen vitium est. Sic unicuiraque virtuti finitimum vitium reperietur, aut certo iam nomine appellatum : ut audacia, quae fidentia: pertin cia,qua perseuerantiae finitima est: superstitio, quae relisioni propinqua est, aut sine ullo certo nomine. quae omnia item uti contraria rerum bonarum in rebus vitandis reponemus . Ac de eo quidem genere honcstatis , quod omni ex parte propter se petitur, satis dictum est.
Nunc de eo in quo utilitas quoque adiungitur, quod tamen honestum vocamus.dicendum vidctur. Sunt igitur multa,qus nos cum dignitate.tum fructu quoque suo ducunt ad ser quo in genere est gloria.dignitas, amplit do.amicitia. Gloria est frequens de aliquo fama cum laude. Dignitas.alicuius honesta.& cultu.& honore.&verecundia digna auctoritas. Amplitudo, potentiae aut
maiestatis,aut aliquarum copiarum magna abundantia.
R micitia. voluntas erga aliquem rerum bonarum illius ipsius causa,quem diligit,cum eius pari voluntate. Hic. quia de ciuilibus caulis loquimur, fructus ad amicitiam adiungimus, ut eorum quoque causa petenda videatur et
ne sorte qui nos de omni amicitia dicere existimant, reprehendere incipiant: quanquam sunt qui propter utilitatem modo petendam putant amicitiam, sunt qui propter se solum, sunt qui propter se & utilitatem: quorum
quid verissime constituatur, alius locus erit considerandi. nunc hoc sic ad usum oratorium relinquatur, utra que propter tam amicitiam esse expetendam. Amiciliarum autem ratio, quoniam partim sunt religionibus iunctae, partim non sunt, ct quia partim veteres sunt, partim nouae, partim ab illorum, partim ab nostro beneficio prosectae, partim utiliores, partim minus utiles, ex causarum dignitatibus, ex temporum Opportunitatibus, in officiis, ex religionibus, ex vetullatibus habebitur. Vtilitas autem aut in corpore posita est, aut in extrariis rebus: quarum tamen rerum multo maxima pars ad corporis commodum reuertitur, ut in reputa quaedam sunt. quae, ut sic dicam, ad corpus pertinent ciuitatis, ut agri,
portu S, pecunia .ciastes,nautae, milites, soci3r quibus icbus
incolumitatem ac libertatem retinent ciuitates. Aliaver quae iam quiddam magis amplum, di minus nece iasarium conficiunt, ut urbis egregia exornatio atque amplitudo, ut quaedam excellens pecuniae magnitudo,amicitiarum ac societatum multitudo. quihus rebus non illud solum conscitur,ut saluae N incolumes, verum etiam ut amplae atque potentes sint ciuitates. Quare utili tatis duae partes videntur esse . incolumitas & potentia. Incolumitas est, salutis tuta atque integra conseruatio. Potentia est. ad sua construanda, & alterius obtinenda .
idonearum rerum facultas. Α tque in is omnibus, quae ante dicta sunt, quid diisculter fieri . di quid facile heri possit, oportet considerare. Facile id dicimus, quod sine magno, aut sine ullo labore, sumptu. molestia,
269쪽
DE INVENTI Mambreuissimo tempore consis potest. Dissicile a tem seri . quod quan illam laboris, sumptus, molestiae.
longinquitatis indiget,atque aut omnes.aut plui inus, aut
maximas causas habet dissicultatis, tamen his susceptis difficultatibus complecti, atque ad exitum perduci potest . Quoniam ergo de honestate, di de utilitate diximus. nunc restat ut de iis rebus, quas his attributas esse dicebamus, necessitudine & affectione perscribamus. Puto igitur esse hanc necessitudinem , cui nulla vi resisti potest, quae neque mutari, neque leniri potest. Atque ut apertius hoc sit, exemplis licet vim rei, qualis di quanta sit, cognoscamus. Uti pose flamma ligneam
materiam nece ite es . Corpus mortale aliquo tempore interire necesse eli. atque ita necesse.ut vis ea postulat,
quam modo describebamus. necessitudinis r cui nulla vi resisti potes quae neque mutari, neque leniri potest.
Huiusmodi necessitudines.eum in dicendi rationes incident, recte necessitudines appellabuntur. Sin aliquae
res incident dii scites, in illa iuperiori, possit ne seri,quae
stione considerabimus. Atque etiam hoc mihi vidcor videre, esse quasdam cum adiunctione necessitudines, quasdam simplices & absolutas. Nam aliter dicere solemus, necesse eli Cassilienses se dedcre Annibali: aliter autem, necesse est Cassilinum venire in Annibalis potestatem. illic in superiore adiunctio est haec. nili malint fame perire: si enim id malunt,non cst necesse . hoc inserius non item : propterea quod, siue velint Cadilinensesse dedere, siue famem perpeti, atque ita perire, necesse est Casti linum venire in Annibalis potestatem. Quid igitur perficere potest haec nccessitudinis disti ibutisl pr Pe dicam, plurimum, cum is locus necessitudinis videbitur incurrere . Nam cum supplex erit necessitudo, nihil erit quod multa dicamus , cum eam nulla ratione lenire post imus . cum autem ita necesse erit, ut aliquid
effugere aut adipi lci velimus, tum, adiunctio illa quid habeat utilitatis aut quid honestatis. erit conliderandum. Nam si velis attendere, ita tamen, ut id quaeras quod conueniat ad usum ciuitatis, reperias nullam esse rem, quam facere necesse lit,nili propter aliquam causam, quam adiunctionem nominamus: pariter autem csse multas res
nece,situdinisad quas limilis adiunctio non accedit. Quod genus,ut homines mortales necesse est interire. sine adiunctione: ut cibo utantur. non necesse est,nisi cum illa exceptione . extra quam si nolint fame perire. Ergo.ut dixi, illud,quod adiungitur.semper, cuiusmodi sit, erit conliderandum: Nam omni tempore id pertinebiti ut aut ad honestatem hoc modo exponenda nectatitudo sit. Necesse est hoc faciamus. si honeste volumus viuere e aut ad incolumitatem hoc modo, Necesse est . si incolumes volumus esse: aut ad commoditatem hoc modo, Necesse est, si sine incommodo volumus vivere. Ac summa quidem necessitudo videtur esse honestatis,
huic proxima incolumitatis. tertia ac leuissima comm ditatis : quae cum his duabus nunquam poterit conte dere. Hasce autem inter se sepe necesse est comparari. ut, quanquam praeli et honestas incolumitati, tamen.
viri poti Stimum consulendum sit, deliberetur. Cuius rei certum quiddam prastiptum videtur in perpetuum dari posse . Nam qua in re fieri poterit, ut, cum incOlumitati consuluerimus, quod sit in Praesentia dehone-
state delibatum. irtute aliquando di industi ia recuperetur , incolumitatis ratio viilebitur habenda: cum autem id non potait, honestatis. Ita in eiusmodi quoque re, cum incolumitati vidcbimur consulere, vere poterimus dicere,nos honestatis rationem habcre, quoniam
sine incolumitate eam nullo tempore possumus adipi sci. Qua in re vel concedere alteri.vel ad conditionem alterius descendere.& in praesentia quiescere, atque aliud
tempus expectare oportebit. In commoditatis vero ratione, modo illud attendatur, digna ne causa videaturea.quae ad utilitatem pertinebit quare aut de magnificentia, aut de honestate quiddam derogetur. Atque inhoe loco mihi caput illud videtur esse,ut quiramus quid sit illud. quod si adipisci aut effugere velimus, aliqua res
nobis sit necessaria. hoc est,quae sit adiunctio, ut proinde, uti quaeque res erit, laboremus, & graui simam quanque causam vehementissime necessariam iudicemus. Asse-io est,quaedam ex ta mpore aut ex negociorum euentu.
aut administratione, aut studio hominum commutatio rerum, ut non tales, quales ante habitae sint, aut plei que haberi soleant, habendae videantur essed ut ad ho- sies transitate turpe videtur esse, at non illo animo, quo Vlyses transiit: di pecuniam in mare dei cere inutile, at non eo consilio, quo Aristippus fecit. Sunt igitur res quaedam ex tempore, & ex consilio, non ex sua natura considerandae: quibus in omnibus quid tempora petant.
aut quid personis dignum sit, considerandum est iti non
quid.Ld quo quidque animo.quicum,quo tam pore,quandiu sat, attendendum est. His ex partibus ad sente tiam dicendam locos sumi oportere vi biu amur.
Vη ς ς positis iis argumentationibus , quae in
iudiciale causatum genus acconmodantur. Finitis omnibus praeceptis quae data fuerant ad omnes constitutionea, de ad omnia genera controuet italum quae in legibus lunt. duntaxat in
iudiciali genete causarum, itansit Tullius ad de liberativam causam, di ad demonstrativam. Non qu/d alia placeptae te pollini deliberativa d. demon litatiuae quam tu
tim supra in iudiciali genete, duntaxat in conliautionibus. Nam pari modo coniecturae finis,de ceterae constitutiones, & Omnia genera contio uel satum vellamur in deliberativo εe deis motilitativo,quemadmodum in iudicialibus. unde non alio modo dicenda sunt in iudiciali, & alio in ceteris, sed eadem dicendi, bisue praecepta seruabuntur. Vetum etiam quoniam in pti. molibio docuit, de hie admonet, sines suos certos habent gen ta ista controuersiarum, necellaiici proptet tines alia quaedam piae cepta, ct alia quaedam argumenta tradenda stim, de quibus nune iratiabit: Finem habet utilitatem, ut Aristoteli placet rvt Ciceroni utilitatem de honet atem, demon illativa finem habet honestatem. Ergo propiet linea quasi alia argumenta sunt
ne statia: aliud enim cogit u tractatu praeter cotissitutionem
quamlibet,ille qui aequitate cupit . iudicibus persuadersu aliud , ille qui ostendete cupit utilitatem & honestatem aliud ,qui os eis dete .ult honestatem. Vnde ipsius xtilitatis & honestatis prae-eepta danda sunt. quae deliberativae causae xidentur di demonstrativae propter fines pios rios conuenite. Et potetat quidem suppone te exempla deliberat suae per singulas conssi tutiones ,
hoe et , t docetet incidete in deliberativa comet utam, finem, di tetiqua, constitutiones: item pati modo in de monitiativo. Sed quoniam res aperia eli,dieete praeteriat, ne tem satis claram dum apertiorem pet exempla vu t reddeter Oblatiriotem exemplorum diu ei state iecisset. s Retum expetendatum tria geneta sunt. par autem numerus vitandarum ex contraria parte.
270쪽
nestum. verum eli quiddam honellum. quod putum solum de pet se honellum est: aliud vero honesium, quod habet mixtam utilitatem, quod iccirco honesium dicitur. quia semper in copulatis
rebus nomen a meliora parte eomponitur. ut demon lirativam causam.cum intelligamus habere laudem de vituperationem,quidam tamen hane eandem causam a parte meliore scut diximus, laudativam esse dixerunt. Ergo cum honestum nune per se&lum sit nunc sit aliud,quod itinerum est ex τtilitate,tamen etiam hoe honesti nomen nuncupatur: sunt igitur tria quae expe tun t honesium putum, honestum cum utili, di ipsum ville purum,ac separatum. Sed his itibus expetendis, hoc est, honesto,Vtili ,εά illo tertio quod mixtum es, adiungunt ut duo ad ita elatum necessaria,neeessitudo de assectio de quibus plenius poli ea disputabitur. Atque honesium ipsum, quod propter se ex. petitur,cum in duas partes,ut diximus, distributum si, prius tractat de eo ipsis, quod putum est, nullo utili sociato. quam diximus esse virtutem, hane diuidit in partes quatuor, Prudentiam, Iuliit iam , Fortitudinem, Tempetantiam. Et desinit prude tiam, et q. tres species subiungit,memoriam, intelligentiam, prouidentiam, quae ratione temporum constant: praeteriti temporis est memoria 1 praesentis intelligentia: suturi prouidentia, has s- militer definit. Item definit ivllitiam secundum virtutem,et q.
lubile it partes s militer tres, naturalem, i ullitiam, consuetudinis iuuitia in ,legitimam iustitiam,easq. similitet desilit, di dat exemta. Subiungit tertiam virtutem, quam appellat sortitudinemane definit,de ei subiscit paties quatuor,magnificentiam,fide tiam, patientiam,perseuerantiam: quas item desnit, sicuti omnia . Quarta poli temo subiungitur viri iis,quae temperantia dicitur,&dat ei partes tres,continentiam,clementiam,modeuiam,
quas partes definit ita ot omnia superiora. Quibus explieitis, aperte docuit id solum,quod propter se expetitur, de quid sit, de quale si . Vetum cum honelium hoe intelligamus esse, quod ptopter se expetitur,non propter aliquod emolumentum,quod ipsum utaque virtus est, quoniam incidebat quassio, an vitius .i. honesium propter se expeteret ut . Epicurei enim dicunt, vi tutem expeti ipsam propiet voluptatem) huius quaestionis eum latior videretur esse iractatus, dissulit, & negauit ad hoe inllitutum de bene sociati, ubi tantum praecepta tiaduntur, non terum disputatio continetur. Nam primo in genete, quae sunt honesia appellantur,virtus,scientia,veritas, ut nullam ob ut litatem, sed pi optet se expetuntur. svetitas est, per quam immutata ea, quae sunt,aut ante fuerunt,aut sutura sunt, dicuntur. Hucusque maturam & ivllitiam ,eum q. his quae natu taliter iusta sunt,explicauit .nunc ea docebit cum patribus suis,quae per consuetudinem iussa sunt. Iuliuiam enim triplicem esse voluit, turalem,consuetudinis .i. morum, legum. s Lege ius eli, quod in eo setipto,
quod populo expositum est) Hucusque tulimam consuetudiniscixat,nunc incipit legum. Fidentia ess, per quam magnis di ho . nellis in rebu, in honestis actibus fidentia ess,celerum in mali
eonfidentia. s Multum ipse animus in se fiduciae certa eum spe colloeauit Vt est illud: Tu me sui merito,s qua est fiducia soristi. s Ne sue ad hoe nostrum institutum petiinet,) Epiculei
enim N ipsam virtutem dicunt ptoptet se non expeti,sed proptet voluptatem , quae secta Epicureorum est, hoe utique te uincendum. Sed quia longioris tractatus est ,& alterius operis.s Rhetorica enim nunc exponitur ) Ideo & hinc dieete praeteris misit. sPtoptet se autem vitanda sunt,) Docuit honestatem se quendam, subiungit vitandam turpitudinem . sed turpitudo in his est,quae contraria sunt virtutibus. Fidentia ut supra posuit Viitu, esse huie contraria eli dissidentia N audacia .itanda.
pari modo intet virtutes,& eontraria media inueniuntur,quae sicet vicina stit virtutibus,tamen vitanda sunt,ut vitantur ipsa contra tia,haec autem quae vicina sunt ita sunt ut certum nomen teneant nune,ita ut vocabulum non habeant. Fidentiam diximus esse virtutem,dissidentiam vitium. At id, quod sdentiae vitium est,habet nomen, quod appellatur audacia. Item religio virtus est,ittetisti ostias vitium,atque teligioni vicina vitium tamen et . de supelli uio nominatur. quae de ipsa sit vitanda. sed lixe , t dixi, media vel vicina habent nomina. nam sunt aliqua quae non habent,ut militia cum vitius M. iniussura vitium, punite holles etiam victos,vicinum iustitiae, tamen quia parcendum victis est. vitium est aliquando .cui rei vocabulum non est, ut asperitas, aut crudelitas. petilitio,audacia. ssum igitur multa,quae nox cum
dignitate tum fluctu quoque suo ducunt ad se i) Doeuit ea qui propter se expetenda sunt, itemq. dixrt quae propter se vitanda,
quae honesta,pura nominauit. Nune docet illa quae mixta suntiti habent partem honestatis, partem vero utilitatis, quae tamen etiam ipsa honellatis nomine appellauit,sunt autem, gloria, dι- inuas. amplitudo,amicitia. Hae definiuit, in quo simili mo-o amicitiam docet esse,honestatem quidem mentis, sed eum aliqua utilitate sociatam. Loquitur etiam de amicitia ciuili quae utilitate non caret. deinde patres eius amicitiae narrat,&causas. postremo adiungit illud tertium, uti separatam utilitatem E suis partibus doceat ellis,eum ipsa illa commoditas honestate carens pet spicitur,vel in te publica vel in lingulis civibus. Hae autem
in republiea nune ad vites pertinet ciuitatis, nunc ad ornamentum,quae ipsa tamen in ino ueconuenienter nominatur. Sed vites nomine appellat incolumitatis. At veto ornamentum
potentiam esse dicit,ut snt partes Vtilitatis duae, incolumitas, dipotentia. fAtque in us omnibui quae ante dicta sunt.) post taetractat,quod Graeci appellant nio, larum: quod seti possit , aut non possit. in quo etiam illud docet,quod huie vicinum eli, de quod facile feti possit. Plope enim fieri non posse creditur, quod cum magna disse ultate conscitur. Haec sunt de tribus, hoe est,honelio,puto,sine utilitate: deinde mixto cum utilitate rvettio de sola villitate. s Vtilitat autem aut in corpore posita est,aut in extrati s rebus:) Hucusque de honelio cum utili,nunc de sola utilitate disseritur. sQuoniam ergo de honestate, di de utilitate diximus . nune testat ut de hs rebus, quas his arilibutas esse dicebamui, necessitudine & affecta one pet sciabamus. H
nestati S utilitati supra posis atque tractatae,duas res necessario dixerat attributas nece ii tudinem di affectionem, de his nune praecepit ae necessitudinem docet esse illam, qua neque mutati, neque ab exitu suo flecti possit. assectione ira veto, quae ex te rore,aut negociorum euem uia ut hominum administratione tare mutatur,vi res non tales snt. quale, esse consueuerunt. Ac
neces litudinem,quae prima el .in duo diuidit . ut nune neeessita sit.quae alii et exitus tuos habete non possit sed sua cogat estectasne ulla ereeptione,dicit esse alietam neces litatem, bi fieri iliat et postit,cum aliquid admittitur.
Α v D s s autem & vituperationes ex iis locis sumentur.qui loci personis sunt attributi, de quibus ante dictum est. Sin distributius tractare quis volet, partiatur in animum di corpus di extrarias res licebit. Animi est virtu cuius de partibus paulo ante dictum est . Corporis, valetudo , dignitas, vires,velocitas. Extrariae, honos, pecunia. sinitas, genus, amici, patria, potentia, di cetera quae si
mili es e in genue intesti niur. A tque in his id Auod
in omnia valet, valere oportebit contraria quoque, de quae, & qualia sint. intelligentur. Videre autem in laudando S in vituperando oportcbit, non tam quae in corpore, aut in extrariis rc bus habuerit is, de quo agetur.
uam quo pacto his rebus usus sit. Nam sori unam quiem S laudare stultitia, & vituperare superbia est.
Animi autem. & laus honesta. & vituperatio vehemens est. Nunc quoniam omne in causae genus argume tandi ratio tradita est, de inuentione, prima ac maxima parte rhetoricae, satis ductum videtur.
quare quoniam & una pars ad exitum hunc ab supcriore libro perducta est, & hic liber non parum continet literarum ;que restant. in