장음표시 사용
21쪽
bat rem uidere pro qua tot labores sustinuerat
Montem bonum i Ilum: es Lebanon.
Quidam uolunt duos montes lire intelligere.s Nortiath de Lebanon propter coniunctionem S sed cum saepius illa ociose ponatur in texitu. non mirum quod etiam hic do sit sermo de
solo Libano qui pinguissimus do fertilillime, erat .Et iratus est Domin s contra me .
Verbum asar fgnificat proprie transue transgredi dedit lini utare: nam qui dii simulat, uidetur transire id quod di simulat: ac si illud non curasset. Micli eae enim septimo trabes. Ober. i. transiens super prauaricatione,seu dissimulans punire praeuaricationem . Vnde HieromnausProuerbioru in decimo quarto quod alii vertui. Stultus init haber,id est irascitur & fidit uertit transiuit & confidit, id est non curat: dis,imulat confidens. Quem loquendi modum nos lusitam habemus dicentes.' I edi isto ael Rey, 3 lle palloia pol illo.Amoes ei mao,q ie Nam fietes 1 illo,&elle P lou portito, id eis petii hoc a rege & ipse transivit,id eli dissimulauit, non curauit petitionem meam. Admonui talem, de ipse transiluit meam admonitionem , id est dissimulauit de non curauit quare uerbum in hit pael etiam lignificat transire, accipiendo transire pro dissimulare dc non curare. Et quod isti Psalmo septuagessimo octauo uertunt. Et inhaereditatem suam hilabe id est iratus est, tu uerte δ: haereditatem suam ptaeterivit, id eis nocurauit: ac si ad eum non pertineret. Sie illud Psalmi octuagessinu noni. Hit abatta d eth distulisti Christum tuli, alit iratus es: melius uer tas dissimulatii seu non curasti, quod scilicet sedes eius esset in terra,& multa alia passus. Sie Prouerbiorum uigessimo.Mit habero,id Est qui traicitur cum eo, melius uertas, qui transit seu dissimulat cuin eo, peccat contra animam sui. Sic Sc bie uertendum eis. Et transiuit Dominus me, id eis dissimulauit mecum seu preces
meas,non annuendo eis neque curando eas: un
de sequitur,de non exaudiuit me , & ualde doleo hebraeos tam facile mutare uerborum lignificationes proprias. Quamprimum enim prima fronte, propria non arridet significatio , statim aliam cudunt, ac si in eorum arbitrio situm enset significationes uerborum pro suo cerebro
immutare. ultum tibi, ilicet cocessum est: aut sat iit tibi. Ponitur loquutio in multis scriptitiae locis, icilicet supra capite secundo huius libri. Multum uobis circuisse montem illum de Numeri decimo sexto dicit Choracli. Multum est uobis, iuba omnis congregatio eli sancta.
pende caput Ff h. SMim uertit ascen
de uerticem collis. Dicunt etiam aliqui Pinali montem esse accituem, cuius fastigium diceatur Nebo, quo Mosel, tandem mortuus est . .
no. ad morum ornamentum annotationes.
EG respui est Hor rex pasian, in o
cur um nostr n. Sunt homine; qui se
di putant ab aliis , etiam si nihil ab eis mali patiantur,& sic propullare uolunt mala q sese picantur,ac si iam essent sibi illata: qui non no cendo aliis, lant poenas ac si nocui sient quem admodum ille Sichon. Docemur etiam coce dei e proximis nostris ea, quibus ipsi nullo pacto nocent nobis. Multi enim perdiderunt propria, quia nefariant proximis coii muti que- admodum isti reges Aemoreorum. In mani
tua tradam eum omnem popula eius: e
terram eius Traditur populus & terra saeptui
in manu hostium, propter peccata regum, que admodum saluantur omnias Rc propter iustitiam Jc bonitatem eoru . Si sinu vocat cher
Docet hic sanctus Mosel, taquam peritissimus Chronographus,in his omis ea esse clare exili canda quae lectori confusionem facere positit rquoniam liniusmodi explicatione, multa esto, qui obscura: faciliora fiunt stula ta nitimo a
modo Hubremanserat ex reliquisgga
tibus. Audis hie quem finem gigantes, qui alios
sua potestate de uiolentia operimebant habuerint,de quae mala eos sequuta sunt, ut discas nem: nem concutere, neminemque opprimere :quoniam summe Deo displicet iii olentia. Terra uero horum,humili & Atti populo con
ceditur. Ocub tui uident Omnia quae fecit
Dominus Deus. Debent praelati subdito,
suos admonere, de magnis Dei Veribus: dc oculos eorum quasi aperire ac corda excitare,ut ea aduertant: unde ad spem excitentur .
Transam quaeso uideam terram lο. nam quae est trase tarden. Considera quae
so huius hominis prudentiam, ac fidelitatem rut enim eos gratos Domino reddat, de dignos ad maiora recipienda: commendat ualde te
22쪽
ram praesertim ex desiderio sito ad eam uidendam, & quod summis praecibus apud eum egerit,ad hoc munusconsequenduin neque tamen obtinuerit, quo nos admonet,commendare aist ijs benestia Dei, potis imum liis qui ea ante oculos habent,neque tamen considerant. Et per
transiuit dominus me neque exaudivit.
Quid tu serve Dei aduersus Deum tuum quae rutus dicis, cur me non exaudit dominus, cum audias hominem Deo ualde notum ac familiarem , pro tantilla re,non fuisse exauditum, qua totiens pro peccatis populi orantam dominus exaudierit ted aduerte ob quam rem non fuerit exauditus. Propter uos in illo. incurrit saepius praelatus iram domini, propter peccata &
importunitatem subditorum. Iulium tibi, ne addas ut loquaris ad me amplius de re
hac . At si ille ait Claristus perseuerauerit pulsans propter importunitatem tamen dabit illi quotquot habuerit necessarios. Permittit dominus homines sibi esse importunos,raro tamen familiares: & aspera ut uidetur ad eos loquitur, non tamen sine consolatione relinquit. Nam &si Mosel, non concesserit quod postulabat,
cessit tamen id quo poterat contolari neque tamen seruus iactat merita, non sudores ac labores proponit: non conqueritur, quod tam parisuam rem a domino non assequatur: sed omnia suffert, omnia aequo animo fertzae ibi a terrae promissae uisone contentus moritur. Qua in re aduet te Deum in hae uita non la iare tuos: sed bonis a longe ostensiisdesiderium excitare. Prie
Tenentur superiores cum abhac uita decedunt roborare eos quos tibi sumciunt: ac docere qua uia eis incedendum sit: & expende quod praecipit roborare quoniam, hoc inaxime necestariues h nouitio praelato,qui timet uitia arguere, potentes lubigere, M alia quae suae sunt functionis
IN CAP. IIII. DE UTERO . I vXTA
I nunc Israel, audi natuta CP tu .
ditia. Repet ij illuc que lanctus Moa
seli, ii iam , ' quae illis in uia acciderant, nune autem incipit legem domini explicare , ct prius
inculcauit eis omnia bene etia domini, ut eos promptiores redderet ad legem audiendam ci ciendam . Habebat etiam populus iam quietem aliquam debellatis duobusre ibus Tmo reorum: & inceperat iam benefilio Dei ter ram possidere, & aptior erat ad audiendam te
gem , ideo dicit & nunc. Stavia cr iussi . tia . Dixit saepius nomen choch, id est . slaatutum, significare proprie legem quatenus arctat ' praefigit terminum homini quensnon Iliacet praeterire: achachach quod significat limia tare,terminum praefigere ac delcribere.Prouerbioru in octauo hecbucho, id est, quando dei eribebat circino superliciein voraginis, id est, limitabat: & iterum ibi. Quando describebae fundamenta terrae. Et Ezeclitelis quarto. Ac cipe tibi laterem, & pone illui brani te uechachola, id est, & describes super illum esui talem Ierusalem. Item Isaiae 39. Ecce super manus chacholich, id es , descripti te: unde ui detur proprie fgnificare scribere celando,seu quemadmodum celatores scribunt liet sculpunt: unde chocli uidetur significare legem quatenus seulpta seu seripta tabulis aeraeis : uel quia arctat & limitat homines obligando eos ad sui cultodiam. Sequens uero dictio scilicet mi spatii, significat iuditium: adirectione rationis aut ratione executionis seu ut Theolo gi loquvntur actam iustitiae seu iuditium in a
ctu Vt faciatis , ut uiuatis. Conserebat
legis executio facienti uitam, & alia multa bona: unde dicitur. Quae faciens homo,uiuet in
ei, . Non addetis juper uerbum quod ego praecipio uobis, non diminuetis .
Depraeceptis non de praeceptorum euplicatione termo est. Non polliant Iehudaei aliquod praeceptum addere aut subtrahere a lege domini : possunt tamen legem domini explicare. Iudaei tamen putant hoe esse addere uel detra here uerbo seu praeceptis Dei, quando plura uel pax aciora quam quatuor capitula in signis Thi-pillim ponuntur,aut quando plures aut Pauc: res uitis, in oris uestimenti alliguntur. et quando quinque species ad trabent ii r iamo illi, quem in festo tabemaculoru circu ferui, quu quatuore se debeant. Docent etiam licere sabbinis sui , prohibere aliqua,etiam alias lege licita, quae uo-n cant
23쪽
cant selaus lethorali, id est, legis sepem quo scilicet homines arceantur ne perueniant ad legis Liret adla ueram transgressionem, quod etiam nos dicisas diui- mus licere principibus ecclesialicis S tenipo- ratibus : quemadmodum statuerunt rabbini itii se . non en cum ethnicis bibendum uinum, ne eo
I s risem mutua compotatione ueniant, ut mutuam a- -ῖ t l. citiam contrahant,& connubia iungant. Ad
st R uerte etiam hi uerbum sarat, quod minuςre ' hie omnes uertunt: sgnificare potius auferre: dc loco magis quadrare uidetur, quoniam huic quod est addere, opponitur potius auferre qua ui minuere. Ex multis etiam scripturae locis probatur, uerbii in significare potius auferre quam diminuere Ieremiae. 48 . ubi nostri itertunt. Oirmis barba geruab, id est, diminuta HierONYmus uertit rasa, quod idem est quod ablata. Sic Ecclesiastes tertio. uti non est audendum, de ex illo noli es bgroa , id est, minuen dum , meliu ddas de ex illo non est auferendum . Et Iob.ις Cum legarali , id est , abstulerit stillas roris, ubi nostri uertunt ab ipsa ue ritate coacti. Cum prohibuerit , quod idem est
quod auferre . quae fecit minus in Bu
bal Pebor . De punitione ibidem facta Io quitur , quae Numeri .rs.de scripta est : ubi quid
sit babat pelior explicuimus. Custodite ja
cite. Videtur uerbum custodire aertinere ad negativa praecepta: ut idem sit quod cauete, facite uero ad afnrmativa quae praecipiunt facere: licet hoc discrimen no semper obseruetur illa
sunt sapientia uestra: intem ntia
uestra . Videtur nomen chochmali quod a
pientiam uertimus, proprie significare scientiam agendorum , finis de principiorum considerationem: lequens uero dictio scilicet bina thechem, quod uertimus intelligentiam, uidetur importare discretionem: unde ab hac radice est ben praepositio, quae significat inter quas importet iliter unum 3c aliud discrimen. Confunditur tamen haec in sacris literis diserentia. Eit ergo sensus literae.Haec scilicet praecepta autheae leges, sunt lapientia & intelligentia uestra, id eit, ostendent manifeste uos prudentes dc discernentes: quoniam sunt a sapientissimo le- . gi latore lata, per quas si actiones uestras diri gatis, uidentes uestra opera recta occum prudentia facta, commendabunt sapientiam ue
stram. Tantum populus sapiens: cir in
telligens . Vel prudens de discernens,scilicet
est populus iste, inter omnes nationes uidelicet, propter regimen de directionem legum. Omnes alia leges aliquid mali admixtum habebant aut saltem permittebant impunitum: itoli sic autem lex Domini . Et quod sequitur.
Gens magna ista. Intellige in sapientia: Re
putantur enim sapientes magni, apud omnes. Aut melius Gens magna, propter id quod se
quitur. quae est gens magna: cui sint dii
propinqui. Quia tamen postea sequitur, ae est sens magna cui sint statuta: potest prior sensus bene tollerari. Ex duobus autem commendat eorum magnitudinem. Primo ex eo quod Deum habent propinquum invocationibus tuis, quod nulla natio liabet scilicet potentissimum.Secundo ex legibus sapientis imis. Scrupulo tamen non caret, quomodo sit uerum eos Deum caeteris gentibus habere propinquiorem, cum etiam sentibus penes se habuerint idola tua, etiam sibi respondentia ad ea quae
ipsi ab eis petebant. Ad quod dupliciter respondemus. Primo quod licet idola gentium responsa consulentibus darent, non tamen subueniebant omnibus inuocationibus eorum : propter sum impotentiam, de hoc est quod textus dici Sicut Deus noster, in cunctis quibus inu cauerimus eum . Secundo poli et cici idola saepius non respondisse consulentibus : de multa mendatia illis dixisse, quod Deus Israelitarum non faciebat. Clamabant enim servi Baal,amane ut tu ad uel peram illum inuocantes, ut sacrifitium absumeret, neque absumpsit: ut pa
tet secundo regum .i8.cri simi statuta iuditia iusta. Licet enim aliae nationes habe
rent statuta se iuditia multa iusta: habebant tamen aliquot iniusta intermixta. Soli uero I hudaei omnia iusta. Vnde sequitur Sicut om
nis lex ista. Ne forte obliviscaris eorum
quae uidetunt oculi tui. Quae snt haec si tim explicat dicens. In die qua stetisti coram domino Deo tuo.Volebat enim eis ad memoriam reuocare terroresquos habuerit quando prima
lata e lex de haecdocere filijs suis si ea no uiderat, ut deu time t. Mons ardebat igni . que ad medium cieti.Hebraio habetur usq; ad cor coeli sed ii surpat hebraismus saepius co P medio,
qa cor sit in medio corporis numani: ut In cormaris.i .in medio seu intra mare . Videbatur eniignis ille,qui dominu praecedebat de circu dabat: ut m ad coetu pertingere illudque penetrare . Aut Himitur
24쪽
sumitur aer pro coelo, usque xl cuius medium:
namma illa elevabatur. Obscurit.:; nubiso' caligo. Id est, nube, obscura de caligo:
dc uidetur Chossech s gnificare obleuritatem, sed non nimiam , araphel uero intensissimam: hie uero per obscuritatem intellige, obscuritatem non nimiam sed qualis esse solet obleuritas nubis: per caliginem uero intensiorem.
Imani rem non uidebatis pr.eter uocem.
De significatione nominis temunali, id est,imago diximus satisZxodi. ro.&Leuitici.ra. Dicunt Hebraei dici de re tam corporea quam incorporea: de meo iuditio si nificat proprie id quod
fit ad alicuius ii militu)inei licet aliquando dieatur de re ipsa, ut eum lue dicitur. Imaginem non uidebatis tensus est. Non uidillis aliquam imaginem Deum representantem, neque uidistis rem ipsam quae est Deucae si dicat, non uidistis rem quae est Deus,neque aliquam eius em
est decreta seu leges super quibus nobiscum paciscebatur. vocatur enim pactum cepius,id super quod paciscitur: quae sunt decem decalogi praeceeta,de quorum obteruantia praecipue pactum tale: unde sequitur. Pactum suum quod
faceretis, nempe decem uerba. Et aduerte ρο
ctum inter Deum de Iudaeos fuisse praecipue dedecem praeceptis seruandis. Et cauete ualde animabus uestris. Hebraice ea. Et eustoditisti, animabus uestris, id est, sub poena priua
tionis uitae.Similitudinem Omnis imaginis,
similitudinem masculi uel fel minae. Dictio
hebraica semel, quam imaginem uertimus, non est bene nota hebraeis: admittitur tamen, quia omnibus locis quibus nomen ponitur quadrare uidetur.Ponitur Ezechielis. X. Et ecce ab aquilone ad portam altaris semel, id est, idolu m zeli. El. 2.Paralipomenon. ss. Et posuit sculptile liare met,id est, idoli: unde hie etiam uerti posset, similitudinem omnis idoli. Et quod sequitur. Similitudinem masculi: dictio tabnit ab anahquod est aediscare ortum habe: unde significat. aedistium seu quid aedificatum de imagine quatenusest quoddam aedifitium: unde pro similitudine uertere licebit di filium masculi uel scemin ,&sic ut sequentibus pro sinulitudine tu
menti,auis, de repentis, uertere poteris dificiis.
Similitudinem omnis repentis. Est bie non
parua coniectura, quod nomen romes significet rem 'uM repit seu reptile, quia condiuiditur animali seu iumento quod est in terra: de cuius
. AD L I T E R A M. id significatioe dubitauimus Genesis pituro. sim est in aquis sub terra. Non uidentur esse pia
sces sub terra,sed belle sub aquis, unde sensi is ea sub actuis quia us sunt sub terra, quoniam sub omni terra sunt aqui iuxta illud Plalmi . Quia
ipse super maria tundauit eant: uidelicet ter
ram. 9mnem militiam coeli. Genesis pri
mo admonui,quare stellae de ali radicantur exercitus, propter multitudinem uidelicet de ordinem a a modum exercitus: Se quia ei ς dominus
ueluti reges suis auxiliaribus copijs inimicos debellat. Et erres . in curves te eis. Verbumnadach non signifieat proprie errare, sed eiicere
uel deij cere, unde intra capite. so .habes. Si tuerat nida eliacha, id est, eiectio uel proiectio tua seu expulsio utque ad ultimum terrae. Et capite. ai. Non uidebis peeus fratris tui mdachim, id- est, eiectos uel pulsos. Idem Nechemiae Prtino. Si fuerit nidachachem, id est, eiecto uel prole -ctio uestra. Et Munsterus lue uertit. Et impulsus adores.quare hic uertendum germanius puto. Et dei jcias uel pro ijdias te: & in curves te eis: de potest deiectio reserri ad hominis dignitate, incuruatio uero ad corpus ut sit sensus: de deiectus scilicet ab humana dignitate seu im memor humanae dignitatis, in curves te: sed melius uis trunque ad corpus pertinere puto. Aliqui uero
intelligunt de impulsus scilicet a malo genio seu homine: neque dii plicet interpretatio. qui
diuisit dominus Deus tuus omnibuspo pulis , sub omni caelo. Vt selliera unaquae
que portio gentium Se terrarum habera suam portionem : sicut omnis regio liabet suam pastem lucis solis, de lunae ae stellarum , similiter unaquaeque pars suam partem influentiarum , ae si dicat: quorum ministerium distribuit 3e diuisit dominus Deus, cunctis gentibus. De sole enim&luna in Psalmo habes: quod in omnem terram exivit cursus seu linea eorum. Ponlet etiam Ur hane diuisionem intelligi succensio ministeriorum luminarium, quemadmodum Genesis primo legimus Deum fecisse solem in dominium diei, lunam uero de stellas in dominium noctis, ut sit sensus, quorum ministerium & munus Deus diuisit omnibus popu-pulis, quoniam omnes gaudent successione luminarium diei & noctis. Eugubius hane distributionem intelligit , quod quaedam sint sidera unicuique rcgioni propria, quae in alijs nunquam apparent. Verbum chalach quod di uidere uertimus, dicunt hebraei & no fri si gnificare etiam lenire, ad quam significatio B i uere
25쪽
nem probandam citant multos scriptur locos. Primum illud Pialmi ues. Chalem, id es , leni runt prae butiris os tuum thud etia quinti Psalmi lachalichun,id est,teniscabunt linguam sua item illud aenesis 3 . Et ego chalacli.1.lenis. Ide Prouerbiorum .as. Et os chalach .i lene. Sed sipet lene molle intelligunt,non bene dicunt, dicitur enim de lapide,primo Sem uelis.i .ubi habetur. Et elegit tibi quinoue esialluche.i lenes lapide, ubi si per lenes molles intelligas,natura lapidis quae dura est repugnare uidetura sed reuera signi licat post diuidere d quod nos vocamus bia seu cequale , quod inambus tractatum . non liabet ubi manu in laedas,aut tibi manus exas eretur. Habet tamen lene esse,allusionem ad diuidule quod est principale significatum . quo-Q rareAe- niam lamici facile diuiduntur. Eduxit vos e
fornacineri ea ex AEnpto. Vocat A gyptu
- - fornacem ferream : quoniam ibi Ilraelitae de qui simul cum lateribi is quos decoquebant iii - lebantur, aut quia tam contracti erant,sicut lateres in fornace . Dictio estur quam sornacem uertimus , significat proprie locum ubi aliquod artificiatu decoquitur au t fabricatur, ut est somnax fabrorum. Pollet etiam per fornacem intelligi assiictio,iuxta illudi latae. 8.Elegitebecbur, id eit,in fornace afflicti 5 is aut paupertatis. Propter uel ba uestra. Quibus eum domino iuris rati estis ad aquas c5tradictionis: ut dictum est
Numeri. ro ubi dicit textus populum iurgatum
cum Moseb. stiae pr.ecepit tibi dominus
Deus tuus. Prohibendo scilicet aut praecepit ut faceres. Dominus Deus tuus,ignis n/sumens est. id est, dum irascitur, incendit de coburit ueluti ignis, ut crebro ipsit experti fuerant Aut dicitur ignis comburens, quoniam igne circundatus appat ut , cum legem dedit. Vel. s.dicitur ignis comburens,quia zelat seu zelotes est: ut secunda sententia sit prioris explicitio. Foraris aemulator. Sic in hebraeo est,ic uerbum chana significat liebraeis inuidere aemulari & zelare.. Nuineri. 23.Pro eo quod cliine,id es ,etelatus est pro Deo suo,id est,inuidit gloriam Dei sui, alte
ri tui. Et habitaueritis tu terra.Verbu iasin
sani non significat habitare se Ormiro & uete rascere,&loco magis quadrat si uertas cum ueteres fueritisin terra, id eli,diu in Φa habitaueritis. Quod uero dormire significet constat. Ecclesiastes. . ubi dicitur. Saturitas diuitis non sinit ilium Ilison, id ei ,doraure quod uero ueterasce
re constat Levitici. r6. ubi de uerbi sanificatio
ne abunde disputauinius. Contestari feci G tra uos hodie,cae tumor terram. id est, i
stes uoco.Solebant prophetae in testes adducere coelum & terram, quod uidelicet populum admonuerint, quoniam diu durant :& Deo loquuntur ueluti homines hominibvia. Vocabat etiam aliquando tumulos lapidum ac statuas,
quas ad hoc erigebant: ut ex multis scripturirio P. cis constat. Consiumenda consumemini. Sic melius uertas quam dii perdendo disperdemini, ut multi uertunt. 'manebitis pauci numero. Hebraice,uiri numeri, ides , qui facile numerari possitis, & est hebraismus, ut diximus in principio operis. Neque comedunt neque res ιrant. Consulto non uertimus cum alijs,
neque odorantur . Quo uiam uerbum rauacha-
spirare dc respirare significat, unde ruach,id est, i piritus: & est sensus, neque respirant,id est,n que uiuunt, quoniam uita in a piratione de re
spiratione constitit: eum sit flatus Dei. Si quaesieris eum toto corde tuo:'tota anima
tua. Id est,tota uoluntate ac des; derio aut toto
intellectu & uoluntate. 'uer u ueris ad eum c parueris uoci eius. Non sat est rediare toto corde de tota anima: ted opus est prae ceptis eius parere: quoniam non iussicit bonus
affectus ad bonum: sed etiam opus est ut assectum bonum opere compleas. Et inuenerint
te omnia ista in nouisi mis diebus. Posse,
etiam interpretari,in posteris diebus: quoniam liaee successu temporis impleta sunt,& usquein hodiernum diem implentur, quemadmodum
diximus de lujs quae sanctus locob praedixit filiis Genesis. - . Non dereInquetie.Verbum raphat, quod hic ponitur. 1ῆgnificat proprie reis
nussum est: unde uerti posset: non erit tecum remissus: aut non tetriisse tecum aget: non disti
mutabit liberare . die quo creauit Deus hominem super terra. Posset etia uerti, a die
qua diuisit quoniam uerbum bara utrunque significat ut diximus Genesis primo, & loco non est aliena haec interpretatio: quoniam pr.e pit inquirere a fine usque ad finem coeli: ac si di .cat,ab hominibus diuiis c a fine usque ad fine coeli &per finem coeli intelligit fine hemisperri unius,&seni us eli , a loco tibi cu tu nobis finiri uidetur una parte, usq; ad finem hemisper j quo uidetur
26쪽
lii detur ex altera terminari: de Orte uocat ortii solis unam extremitatem,& occasum ipsius alteram, iuxta illud Psalmi. A solis ortu usque ad
occasum laudabile nomen domini. 7 Tunquid
audiuit populus uocem Dei loquentiss
i intelli euocem ueri Dei quoniatn idola etiam fuit cultoribus responsa dabant, sed non de coelo cum illi. argumetis deitatis tonitruis scilicet fulgure ac igne,& alijs quae tunc audiebantur a populo. Aut si audiuit populus aliquis citra uitae discrimen, uocem ueri Dei eo modo loquentis,quo tibi locutus est unde se tur. Et vixit. Vulgatus uertit quemadmodum audisti tu, i cuiduli sed uero simili nisi est ut dieit. Eugubius non uertisse Hieronymum de uidisti: sed .s: uixisti Hebraice habetur.Et unxit unquid ten. tuuit Deus' Id est,nuquid deorum aliquis uoluit experiri,ut populum se coletem ex alio populo eriperet, de liberaret In tentationibus,
quibus. tentabatur an esset Deus, quemadmo
dum magis siris,Paroli expertus est. In signis . portentis. Dicit rabbi David in duobus
differre ot).i signum a mophel quod est portentum, quod ot significat qualecunque signu, mopli et uero signum datum alicui ad credendum. Secundo mophetesse semper signum futuri, no aute ot: sed aliquando futuri,s epius uero praeteriti uel praesentis. Et in bello. Vocat bellum eladem illam quam fecit in I mptios ad mare rubrum. um est tibi ut uideres:
ut si res quod dominus es Deus. Hebraice
ad literam est.Tu factus es uidere, ut scires quoniam lebouah iple est Deus .id est, quod Ieho-uali qui est Deus tuus sit uerusDeus:& unicus unde melius priori loco uertas Deus quam dominus,ut sit sensus.Vt scires quod Deus ipse: sit Deus uerus ix unus.' erudiret te. Scilicet lese sua, quam suo ore benedictissimo profereat: Posset etiam uerti,ut castigaret te.f.terrori
bus suis. Eduxis te antest. Nonne arca domini praecedebat castra No semper, sed erat in medio castrorum 3e aliquando pnaecedebat,aut sensus est. Eduxit te ante se i .in conspectu suo,quoniam licet aliquando praecederet eostamen semper aspiciebat . Hebraei dicunt Deum.Iudaeos ante se eduxisse quemadmodum pater filium, ut in eum oculosiugiter dirigeret. el. s. quia in exitu ex AEgypto dominus qui antea castra praec debat,retro se posuit,ut eostuereturab hostibus
ct eos ante se habebat Scies hodie, O redire facies ad cor tuum. scilicet omnia haec mirabilia & beneficia ideo facta ut scias, neque in coelo neque in terra esse alium Deum. Et Itiee est causa quare nullam imaginem fieri uoluit eorum quae sunt in coelo uel in terra ut cognoscerent eum esse omnium illorum Deum .su eskY.ld est , istae quae sequuntur sunt leges quas . posuit Mosel, coram filijs Israel scilicet legendo
di docendo.*0unt testimonia coaluta
m inditia. Explicuimus horum nominum discrimen in ultimo canonu eorum,quos huic operi priae fiximns,quem locum contulere licebit. Vocantur enim testimonia,quia testabantur pactum inter populum & Deum, Sc testes huius pacti erant: statuta a limitatione seu coarctatio e qua iudaeos coarctabant, aut quia scripta seusculta ditito Dei , iuditia quia his in controuersijs de iuditijs dirisebantur: leges uero ab explorando de cositando quod in eis die ae nocte meditandum illis esset: praecepta quoniam a legislatore praecepta sunt fieri. Eregione beth H. hor. Id est, loci in quo erat illud idolum Pelior de quo Numeri .is. V que ad montem Sion 3ui schermon. Hoe est tertium nomen motis Chermon, neque est mons ille, in quo sita est Ierusaleni: quoniam iste scribitur cum pri- Dissi ma Sin , alter uero cum priori sede, de per hoc ego mori intelliges illud Psalmi. sicut ros Chermon qui mitiora descendit in monte Sion isto scilicet de quo hie - - est sermo.
I tia uisuriatis uiuatis. Pulchre in
signis doctor, simul docet promissiones: Sc quaesit uia ad eas eonsequendas. Audire enim statuta de iuditia Dei de facere ea, est uia recta ad promissiones uitae δ: haereditatis: Se considera quam sapienter legibus promissiones adiungit, quoniam optime nouit nos nihil sine mercede uelle facere. Neque absque oculis tran
seas, quod non dicit. Quam dominus Deus patrum uestrorum dabit uobis, sed dat vobis: quonia cognouit,nos nodiu praemium laboruB uostrorum
27쪽
DE UT TR o. Ita nostrorum expectare No addetis super uerbum quod ego praecipio vobisme ne aufe
'i'. st reris. Arbitrantur Lutherani,se ex hoc loco col
Q II re praelatos non posse instituere ceremonias ac ritus colendi Deum : quod est destruere omnem polit am humana. Iam enim ad monui in Genesi Capite quarto sanctum uirunt Habet Deum sacrificijs adipum coluisse: delinque il- . lius oblationem acceptasse, sed ubi quaeso praeceptus illi fuit ritus ille colendi Deum Sic Helias in monte sacrifitia obtulit cum tamen illudi prohibitum,nesicam praeceptum legamus.Velliem tamen luc cautos elle p latos,nepnaecepta in immentum multiplicent. Cum enim mille condiderint 'praecepta, duo milia ex comunicationuni fulminauerant, secura in utraque dormitant aurem,& miseris lubditis laqueos quibus irretiantur apponunt: cum tamen ipsi om-
ris suorum Praeceptorum quam Dei , uiolationem faciunt. Et considera quam pulchram teX-tus rationem afferat, non multiplicandi praecepta neque addenda ad legem: ut custodiatis inquit pnaecepta domini Dei uestri.Si praecepta in immentum multiplicantur eruare ea nequeut homines,si uero pauca, facile seruatur , ut ergo ea seruetis,nolo adea addati ut minuatijs.Quil enim addunt insufficientiae Deum arguunt , &l qui minuunt superfluum, eum aut nimiu tuis
se ostendunt. Oculi uestri vident quae fecit
domi ius in Bahal Sehor. Oportet legislatores aut legis doctorem: amorem de timorem subditis proponere,ut qui leges amore ipsorum aut legislatoris non custodiunt, timore corripi
antur. Is usu it sapientia uestra, ctar intelligentia, in oculis omnium populorum.
Unusquisque ex operibus suis commendatur aut arguitur,opera autem ex directione seu regula pendent, quae si bona sit 3e sapiens, sapiens qui ea dirigitur iudicatur , si autem curua , talis tu dicatur qui eam sequitur. Vnde antiqui, populum ex Iegibus iuuicabant. Quare sanctusDauid hoc benestium considerans aiebat. Non fecit taliter omni nationi, & iuditia sua non ma
nifestauit eis. stitie est gens magna cui nidi, propinqui, sicut dominus Deus no- et in omnibus his quibus inuocaueri is
mus eum' Maxima scilicitas populi, & hominis, Deum habere propinquum obsecrationi bus suis. Multae sunt iniseriae ct tribulati sies no
I. AD LITERAM.strae, quae nos facile dei jcerens, nisi Deum prope
nos haberemus , Sed minquid Iehudaei, propinquiorem tibi Deum quam Christiani habebat Illi eum ad manum loquentem habebant , nos c taciturnum & quasi mutum, sed hoc nobis ests ad cumulum misericordiae. Postquam enim noJ bisti familiaris esse uoluit: si nobis loqueretur uidens nos tam imperfectos, quid putas nobis dicere posse nisi peccata nostra Pie ergo ualde
nobiscum moratur, de conuersetur, neque ta men loquitur, ut nostris miserijs succurrat,neque tamen statim arguat sed dissimulet. Coe
ne obliviscaris eorum qitie uiderunt oculi tui. Nihil est quod magis hominem in iust
tia conseruet, quam timor domini, ideo homo ut iustus esse uult,& non impingere in legem,
ebet saepius ea quae terrorem incutiunt ac nae-
moriam reuocare. Non nidistis omnem imiginem . Sed quare domine Deus, noluisti imaginem aut similitudinem tui haberon terris Primo quia spiritus purus est, neq; poteti aliqua figura uel imagine exprimi. Secundo qu: ex hoc ostendit tuam incompraehensibilitatem quae nullis terminis lineis aut figuris compraehendi potest. Quarto ne eum alijsdijs quibus idola fingebant similem reputarent. Quinto homo non erat capax uisonis diuinae. Sexto ut eum arbitraremur maius omni eo quod poste mus excogitare. Neq; hie de deo loqmur post carnis assumptione quando iam fi urati de ima
gine exprimi potest. Neforte e ues oculis tuos ad caelum, uideas solem tu.
nam incurves te eis. Benedictus tu domine Deus noster qui ostendisti, omnia haec nobis esse ministra ne misere ex eorum pulchritudine decepti, nobis praelata esse putaremus: dc eis diuinos honores exhiberemus.Eduxit nos
ex fornace ferrea, ex 2 3pto Voluit d
minus Iehu daeos nouos homines facere, ideo in fornacem serream AEgypti conclusit de immisti sed ipsi adhuc terrena sapiunt , dc non quae- Dei sunt. Vtinam domine Deus me dignares, in sornacem mittere , ut inde me nouum eX- traheres hominem: qui te amplius non offenderet. Ego moriar in terra ista. Graue est
sanctis non mori in terra sua, neque sepeliri casuis,ut patet de Iaacob & Ioseph. Diis Deustu
28쪽
te habet quo possit transgressiores legis suae cons limere led etiam ipse ignis consumens est ideos. semue - maxime timendus. Seruietis ibi Hys. Pericu - . lbsuili ualde est ibi habitare, ubi habeas exem
pla peccandi praesertim idola. Audi quid dicae
sanctus David Maledicti sunt coram domino, ut expulerunt me hodie,ne habitem in haere-itate domini dicendo . Vade servi dijs alienis: arbitrans uix posse hominem in terra idolorum
habitare,sine eorum cultura. quaeres iude dominum Deum tuum . inuenies si toto corde quaesieris eum. Non patitur dominus
a seruis tuis se elongari, sed eum inueniunt ubicunque sunt auxiliatorem : modo eum ibi toto corde quaerant,quod tu maxime aduerte. Mul- Ioelis. i. tis enim Deus inuocatus non adest, quia non toto corde exquirunt eum: ideo apud Ioelem dicit conuertimini ad me in toto corde uestroilabes etiam hic qualiter tibi lit ad dominii redeundii scilicet audi edo seu parendo uerbo eius
ct implendo praecepta eius. Datum s tibi ut uideres. Magnum quid dominus exhibet illis
quibus terrores suos ostendit: quoniam de Cetero timent peccare dc Deum offendere. Custo
distatuta es praecepta eius: ut benesit tibi oesiis tuis. Quemadmodum legum ne
gligentia & transgressio patrum , si ijs maxime:
nocet ita obediem de custodia legum, maxime
illis prodest parauit Mosia tres urbes re
sumi. O mnis diuisio ae rerum distributio,qua
potueris in uita tua facere fac, ne post mortem tuam,non tam bene fiat aut inde lites ut fieri solet inter haeredes tuos oriantur. Et expende qui bonum selegerit Moseli tempus ad uocendam Iegem,quando scilicet coeperant iam possidere terram,non post possessionem,quoniam desiderio consequedi reliqua promisia, auidiores erat ad legem audiendam & implendam.
Λ Vii Israel statuta tar iuditia quae
I x ego loquor in auribus tuis. Huc usque
sanctus Moseli repeti jttesta in uia: & proposuit quaedam quae eos redderet promptiores ad audiendas leges, scilicet minas i c terrores Sc alia quae acciderant,dum primum lex promulgaretur.Hic iam magis particulariter: eam a prii iesa
pio repetit.Non cum patribus nostrispra
pigit dominus pactum fudita nobiscum
qui sumus hic hodie uiuentes Difficulta -
tem habere uidetur sententi haec: quoniam pactum repigit dominus cum Abraham 3e cum illis qui ex AEgypto egressi sunt quomodo ergo dicit hic quod non cum patribussed eum eis Varie nodus ille a nostris distbluitur. Aliqui dicunt intelligendum esse nota eum patribus nostris,id est,non per patres nostros dominus pepigit nobiscum foedus, ut solet fieri sed nobileu uoniam multi tunc uiuebant ex eis, qui uerba omini audierunt in monte Clio reb. Alij uero septent ad uerbissim tantum, ut sit sensus . Non
tantum cuin matribus nostris pepigit dominus 'foedus: cuius simile habetur Genesis.sa. Non tiocabitur nonae tuum Iaacob scilicet tantum sed etiam Israel.Tertio. Non eum patribus nostris
qui scilicet mortui sunt, percussit dominus pacium hoc scilicet propter i.,i ed propter nos: ac nobiscum qui sumus hodie uitientes. Alij hoe ad patres priores referunt scilicet Abraham Isaach& Iaacob cum quibus ut dicunt dominuspepigit sit diis fidei & misericordiae sed non legis: quod fallum est ut patet Genesis. i7. Cum enunibi dicit. Erigam pactum meum, de lege danda, intelligedum uidetur. tautem nos aliquid lu- eis loco: afferamus aduertendum est hebraicu mtextum non habere hic praepositionem bet,quet significat iii,aut cum,sed est adverbium seu coniunctio Et & textussie ad literam habet. Non de patres nostri percussit dominus Redus hoc, quoniam nobiscum, nos ipsi hic hodie omnes nos uiuentes: sed quia litera haec non uidetur intelligibilis ideo interpretes ea priori modo reddunt. Pollet tamen litera hebraica haec isto mo- Q do non inepte reddi. Non scilicet sunt uel extat patres nostri,cum quibus Deus foedus hoc per- piserit o. cui sit quoniam nobiscum etiam percussit: nos . ipsi sumus hic hodie omnes nos uiuentes.scum PQ quibus etiam percussit:qin sensus nullum scrupulum habet, ac si dicat. Licet patres nostri non sint nune,cum quibus aut quibus Deus foedus hoc percussit parui hoc refert , quoniam etiam nobiscum percussit, qui ipsi lite hodie uiuentes sumus: unde sequitur. Pacie ad faciem loquutus est dominus uobiscum.Vt autem scias quois modo Deus pactum cu patribus Pepigerit, mprimis tu etiam cum his qui de Egypto exierat aduerte inter Deum & Abraham ut habetur Gene.17.)inceptu pactu quod. scipse haberet eas Deo in ppetias,& similiter sente eius,& qd custodiret pactu est: qd meo iuditio ad lege resere
29쪽
DE UTERO No. V. AD LI TER A M.
dum est: licet referri etiam possit ad circuncisionem: sed quod sit de lege intelligendum colligi
uidetur ex uerbis domini ad Isaach Genesis.16. dicentis. Confirmabo iuramentum quod iuraui Abraham patri tuo. Multiplicabo semen tuum sicut stellas cieli:& dabo semini tuo omnes terras istas: eo quod iudierit Abraham uose iseide custodierit custodiam meam praecepta mea statuta mea de leges meas. Quod uero pactum tunc non plene fuerit statutum conflat, quia Genesis.i .non dicit. Erigo pactum meum Inter nie de te,sed erigam seu stare faciam: unde uidetur quia pactum erat non solum cum Abra ham sed cu iemine eius: de expectandum esse seminis contentiam , quem dominus a populo extetiit. Exodi. I9. Capite uero .24. iterum consen. sus petitur de datur, dc pactum celebratur. signum uero huius pacti fuit circuncisio qu; erat protestatio, quod omnes essent servi Dei leu haberent perpetuo Deum pro Deo suo: unde pactum ex parte Dei cotinebat omnia haec. Quod scilicet Deus esset perpetuo Deusillorum. Secudo quod eos pro suo peculiari populo haberet,
ut constat Exodi. is Tertio quoci esset eos multiplicaturus sicut stellas coeli. Quarto quod daturus illis est it terras Chenanaeorum. Signum
uero pacti ut diximus fuit circunestio praecipue multiplicandi seminis,unde in membro seminario ponebatur Abraham uero A semen obligabantur habere Deum semper pro Deo suo, deseruare omnes leges quas ipse praeceperat seu p- cepisset.Vnde si ad primos patres reseras uerba illa. Non cum patribus nostris pepigit dominus pactum ho uerum est, quoniam ut dixi cum Abraham non plene pepigit pactum de lege seruanda licet ceperit,sed cum his qui de aegypto
exierant: ut conflat Exodi.2 . neque mihi displicet sensus iste immo germanus uidetur si . . t o secundo modo literam interpreteris.
faciem domnus ustori di ei. bistum in monte. Constat ex hoc loco aperte, non significari per lianc locutionem loqui apertenta quod colloquentes se mutuo uideant: cum constetpopulum neque aliquem ex eo faciem domini uidisse. Capite enim superiori dixit Moseli populo, eum non uidisse aliquam imaginent uel similitudinem Dei:qua postmodum ipsum colere posset. Unde etiam cu de Moseli Siaacob de aliis dicitur loquutos sitisse cuDeo facie ad faciem ,uitelligend u in est familiariter,& non quod re uera facie ad faciem loquerentur, ita quod mutuo se uiderent, citra uisionem tamen, reuera facie ad faciem loquebatur
Mosel, cum De cui qui in tenebris familiariter colloquuntur, quare constat hebraismum esse, qui aliter posset interpretari scilicet no per interpositam personam uobis loquutus est.
Ego sto inter dominum GP xv. Melius uer
tas .Ego stans pro ego stabam, quoniam intermedius erat inter Deu & populum. Et non
scendistis in montem. Putarem poni nona
scendistis in montem pro non accesistis ad montem,licet uerum etiam sit eo, non ascendisse in montem. Et quod sequitur. Dicendo. Conaessa
est sententia & deest quod scriptum est Exodi.
2 .Loquere.tu nobis de audiemus, non loqua tur nobis Deus ne forte moriamum & memento ex hoe loco supplere,quae alijs lodis desiderantur. Hebraei tamen dicunt referendii esse ad praecedentem uersum ubi dicitur. Facie ad faciem loquutus est dominus uobiscum, in monte e medio ignis scilicet dicendo: quo in loco apponendum erat uerbum dicendo, sed prior inte pretatio germanior est, quoniam ut in regulis admonuimus, multa plerunque in sacris literis
desunt, aliaque redundant. De domo eruo. rum . Id est, de domibus Aruptiorum in quibus eras seruus, aut de domo in qua cum alijsseruis manebas.Omnia haec exposuimusExodi. 2 .que locu metonsulere licebit, si hic alicubi haeseris. Et omnia haee ueluti pr ambula sunt ad le
gem. Non erit tibi Deus aliorum aut alienorum , super faciem meam.Ηoc est primu
decalogi praeceptum. Et miror cur nostri Episcopi in primis rudimentis fidei de Clitistiana puerorum institutione collituant primum praeceptum diligere Deum super omnia, quod ut Paulus dicit)potius est omnium praeceptorum finis, quam praeceptum iii se . Arbitror autem eos deceptos ex uerbis Christi apud Mathaeum, respondentis legis doctori inquirenti quod esset maximum legis mandatum, cui cum Christus respondisset. Diliges dominum Deum tiau, adii xit Hoc est maximum de primum; sed ibi primum pro praecipuo ponitur, quoniam hoc est quod legis doctor petebat. Potest autem du .plex esse sensus huius praecepti. Primus est. Non erit tibi Deus alius super faciem mea, id est, praeter me & iste est communior de meo iuditio germanior. quod ex multis costat. Primum ex ipsa domini explicatione, qui Ex i.ro. postquam proposuerat hoc praeceptu, post pauca illud explicans dicit . Non faciatis mecum Deos argen teos:& Deos aureos non facietis uobis: ubi declarare uidetur quid sit dictu cora me, quod uudelicet sit idem quod mecum. Secundo ex his
30쪽
quae sequuntur. Sequitur enim. Non tacies tibi sculptile: quod uiaetur esse non secere aliu*
Deum, unde non puto esse nouum praeceptu
non facere sculptile,sed prioria explicationem ac si dicat. Non erat tibi vij abj,quales sunt leuipti δc quales gelites liabent scilicet imagnes neu
similitudines animalium uolucrum qu drupedum serpentum de astrorum. Secundus sensus est. Non erit tibi Deus lienorum .i quos aliae
gentes ab Israel eolunt, quales sunt facti iij. Locutio etiam haec potest per pluralem numerum efferri scilicet. Non erunt tibij Dij alioruseu alienorum scilicet gentilium: super faciem
meam, id est,praeterine aut praeter praesentiam mea seu mecu. Permittebant enim alij dij retiualios Deos secum coli,non autem Deus quino ferebat aliorum deorum praesentiam neque cultum .Pollet etiam interpretari, id quod dicitur coram me seu super faciem meam d est, me uidente seu inspeetante sed pruna expositio ut diximus magis complectittit literam. Quod autesequitur. Non facies tibi sculptile explicatio uidetur ut diximus prioris p r cepti scilicet. Non
erunt tibi alij dij: quales sunt sculptae imagines inrorum animalium dc piscium. Et quae in a quis subter terram. i. quae aquae sunt subter
terram quia terra in omni loco sub se aquam habet. Aut eoru animaliu quae sub terra sunt, quoniam ut Isaias dieit capite.I. Coluerunt gentes imagines talparum de uespertilionu. Non in
curvabis te eis. er non seruies eis. Hoc est
meo iuditio secundum praeceptum: quoniam aliud, est alium habere Deum aliud exhibere ei diuinum culturri. Posset enim quis aliqua ima- tinem trabere quae sibi aliquid repraesentaret, quemadmodum in sancto sanctoru mi erat Cherubini non tame ad cultum p tertim diuinu, quemadmodum Christiani habet imagines sanctorum,non utillis exhibeant honores diuinos
sed ut sibi repraesentent sanctorum gesta quae secerunt, aut quae passi sunt propter Deu . Et uer bu in caeli h no significat proprie deijcere se, sed
incuruare. Adverte autem hominem, dupliciter colere Deum suu in quicunque ille sit : siueuerus liue falsus lit.Uno modo seniculando dethciendo se,aut aliquam corporalem reuerentia exhibendo. Alio modo seruiendo administrando obedi edo, querendo ea quae ad cultum sunt necessaria aut utiliasicut sacrificare,ornamenta uerere ad altaria, aut idolum ipsum decoran-o : & propter haec ministeria quae ibi en e dijs exhiberi,additur in literade non seruies eis: ita
quod duo probibentur scilicet geniculatio de . AD LITER A M.
quaecunque reuerentia siue sit incuruatio siue alia: de alia ministeria qualia sunt sacrifitia oblationes ornamenta de omnia alia quibus homo seruit Deo suo: de ut unico uerbo rem absolua, prohibetur omnis reuerentia, de omne ministerium seu seruitus obediendo praeceptis ipsius. Si quis tamen uelit tenere secundum praeceptuelse non facere sibi sculptile ut tenuimus. Exodi uigesimo nono non errabit. quoniam ego
Dominus Deus tuus fortis emulator.
Ratio quare prohibeo te habere alios deos docolere eos, est: quia sum Deus tuus qui non foro consortium alterius Dei, neque tolum emulor honore meum Ic doleo alteri exhiberi,sed sum fortis ad huiusmodi excelsus uindicandos. Sunt enim multi zelantes Sc aemulantes honorem suum: sed uires non habent ad propulsandam illatam i niu riam: non se m talis ait Dominus,sed sum fortis aemulato qui iniuriam optime possum uindicare: unde sequitur. Visitos
iniquitatem patrum insilis, in tertisser quartθs: odio habentes me. Verbum
cliad non tam proprie uisitare quam recorri de numerare significat Similiter dictio: aon non solum iniquitatem leti poenam iniquitatis significat: ut in quodam canone probauimus, quare posset locus hic efferri alio modo, isto scilicet. Memoras poenam iniquitatis patrum in filios, super tertios de super quartos, id est super tertiam de quartam generationem,lst uulgatus expressit. Vocatur autem pater una generatio, filius secunda,nepos tertia, pronepos quarta , abnepos quinta,& sic consequenter uipatet Ecclesiastes . Vbi dicitur generatio praeterit,&generatio uenit. Quδd autem sequitur odio habentes me, soluit illud quod eic.i8.capite Ezechie lis obiicitur scilicet. Flius no portabit iniquitatem patris: quod uerum est si non sit imitator odii paretum suorum seu scelerum eoru Nam si sit punietur pro peccatis eorum & suis.
Faciens misericordiam millibus. Id estum ad mile aenerations diligentibus me , custodientibus mandata mea. Quemadmo
d uiri extendit punitionem parentum usque ad quartos odientibus ita δ: misericordiam in mil
le diligentibus. No i leuabis nomen Dei tui
iuuanum. Hoc est tertium decalogi praeceptu. Aliqui pro leuare uertut alsu mere uel accIpere dc uerbum nassa consentit. proprie tamen leuare dc eleuare significat: Z: arbitror ideo dici non levabis nomen Dei tui inuanum,quoniam lio-