Opera

121쪽

X. Vitis Teneo istam distributionem. Nunc conjecturae locos quaero. Pater. In verisimilibus, et in propriis rerum notis, posita est tota. Sed appellemus, docendi gratia, verisimile, quod plerumque ita fiat ut adolescentiam procliviorem esse ad libidinem. Propriae autem notae argumentum, quod n--

quam aliter fit, certumque declarat, ut fumus ignem. ' eriginalia reperiuntur ex partibus et quasi membris narrationis. Ea sunt in personis, in locis, in temporibus in factis in eventis, in rerum pSarum egotiorumque naturis. In perSonis, naturae primum

Spectantur, valetudinis figurae, virium, aetatiS, marium feminarum atque haec quidem in corpore: animi autem, aut quemadmodum affecti sint, ortutibus, vitiis, artibus, inertiis aut quemadmodum commoti, cupiditate, metu, Voluptate, OleStia Atque haec quidem in natura spectantur. In fortuna genus, amicitiae, liberi, propinqui, affines, pes, hO nores, potestateS, diritiae, libertas, et ea quae sunt iis contraria. In locis autem et illa naturalia, maritimi, an remoti a mari plani, an montuoSi laeVeS, an asperi Salubres, an pestilentes opaci, an aprici: et illa fortuita, culti, an inculti celebres, an deserti coaedificati, an vasti ObScuri, an rerum gratarum vestigiis nobilitati consecrati, an profarii. XI. In temporibus autem, praesentia et praeteritae futura cernuntur in his ipsis, VetuSta, recentia, instantia, paulo post aut aliquando futura. Insunt etiam in temporibus illa, quae temporis quasi naturam

notant, ut hiemS, Ver, PStas, auctumnUS aut anni

tempora, ut mensis, ut dies, ut nOX, hora, tempeStas; quae Sunt naturalia fortuita autem, sacrificia, festi dies nuptiae. Jam facta et eventus aut consilii sunt, aut unprudentiae quae est aut in casu, aut in quadam animi permotione: Mu, cum aliter cecidit, ac putat a Sit permotione, cum aut oblino, Ut enor, aut metus, aut ali lii cupiditatis auga Permovit.

Est etiam in imprudentia necessitas ponenda Rerum

122쪽

108 ORAT PARTITIONES, CAP. 12.

autem bonarum et malarum tria sunt genera: nam aut in animis, aut in corporibus, aut eXtra, GS' S- sunt. Mus igitur materiae, ad argumentum Subjectae, perlustrandae animo parte erunt omneS, et, ad id quod agetur, ex singillis conjectura capienda. Est etiam genus argumentorum aliud, quod e facti vestigiis Sumitur, ut telum, cruor, Linor editUS, titubatio, e Iutatio colori , oratio inconstanS, tremor, et eorum aliquid, quod sensu percipi possit; etiam, Si praeparatum aliquid si communicatum cum aliquo, Si postea risum auditum, indicattian. Verisimilia autem partim singula movent suo Ondere ἔpartim, etiamsi fidentur esse exigua per Se multum tamen, cum Sunt coaceo ata, proficiunt. Atque in his verisimilibus insunt nonnunquam etiam certae erima et propriae notae Maximam autem facit fidem ad si litudinem veri, primum, exemplum deinde introducta rei similitudo fabula etiam nonnunquam, etsi est incredibilis, tamen homines commoVet. XΙΙ. Filii/s. Quid definitionis quae ratio est, et quae viai Pater. Non dubium est id quidem, quin definitio genere declaretur, et proprietate quadam, aut etiam communium frequentia ex quibuS, Proprium quid sit eluceat. Sed, quoniam de propriis oritur plerimaque magna dissensio definiendum est Saepe X contrariis, saepe etiam e dissimilibus saepe ex paribus. Quamobrem descriptiones quoque Sunt in hoc genere Saepe aptae, et enumerati consequentium imprimisque commovet explicatio vocabuli ac nominis.

Filius. Sunt exposita jam sere ea, quae de facto, quaeque de facti appellatione quaeritiatur. Nempe

igitur ea reStant, quae, Irara factum con Stet, et nomen,

qualia sint vocatur in dubium Pater. Est ita, ut dicis. Filius. Quae sim igitur in eo genere partes Pater Aut jure factum depellendi alit ulciscendi doloris gratia aut pietatis aut pudiciti P aut religionis, aut patriae nomine, aut denique nec Sitate,

123쪽

inscitia, casu Narn, quae motu animi et perturbatione facta sine ratione sunt, ea defensionem contra

crimen, in legitimis judiciis, non habent in liberis

diseeptationibus habere possunt. Hoc in genere, in quo, quale Sit, quaeritur, e controverSia, jure et rectene actum sit, quaeri solet quorum disputatio X locorum descriptione sumenda est. Filii s. Agesis ergo, quoniam in confirmationem et reprehensionem diviseras orationis fidem, et dictum de altero St; eXpone nunc de reprehendendo. Pater Aut totum cst negandum, quod in argumentatione adversarius sumserit, si fictum aut latium esse possis docere; aut redarguenda ea, quae pro verisimilibus sumta Sint primum dubia sumta esse pro certis deinde etiam in perspicue falsis eadem posse dici tum, ex iis quae sumserit, non effici, quod velit. Accedere autem oportet ad Singaea sic universa frangentur. Commemoranda sunt etiam Xempla, quibus milli in disputatione creditum non it conquerenda conditio communis periculi, si ingeniis hominum criminosorum sit expoSita cita innocentium.

XIII. Filius. Quoniam, unde inveniuntur quae ad fidem pertinent, habeo, quemadmodum in dicendo

singula tractentur, Xspecto. Pater. Argumentationem quaerere videris, quae sit argumenti explicatio; quae, Sumta ex iis locis qui sunt expositi, conficienda et distinguenda dilucide est. Filii s. Plane istuc ipsum desidero. Pater. Est ergo ut

stipra dictum est cXplicati argumenti, argumentatio sed ea conficitur, cum sumseris aut non dubia,

aut probabilia, ex quibus id ficias, quod aut dubium aut minus probabile per se ridetur Argumentandi autem duo sunt genera, quorum alterum ad fidem directo spectat alterum se inflectit ad motum.

Dirigitur, cum proposuit aliquid, quod probaret,

SumSitque ea, quibus niteretur atque his confirmatis, ad propOSitum sese retulit, atque concluSit. Illa autem altera argumentatio, quasi retro et contra, Rhetor. VOL. II. L

124쪽

110 ORAT PARTITIONES, CAP. I 4.

prius sumit, quae vult, eaque confirmat deinde id quod proponendum fuit, permotis animis, jacit ad

extremum. Est autem illa varietas in argumentando, et non injucunda distinctio ut, cum interrogamus nosmet ipSi aut percontamur, aut imperamus, aut optamus quae Sunt, cum aliis compluribus, sententiarum ornamenta. I itare autem stimilitudinem poterimus, non Semper a proposito ordientes; et si non omnia disputando confirmabimus, breviterque interdum, quae erunt Sati aperta, Onemus quodque eX

his inicietur, si id apertum sit; non habebimus necesse Semper concludere.

XIV. FUDιs. Quid Θ illa, quae sine arte appellantur, quae jamdudum assumta diXiSti, ecquonam modo, ecquonam loco, artis indigento Pater. Illa vero indigent nec e dicuntur sine arte, quod ita sunt, sed quod ea non parit Oratoris ars sed soris ad se delata, tamen arte tractat, et maxime in testibus. Nam et de toto genere testium, quam id sit infirmum, Saepe dicendum est; et argumenta rerum esse propria teStimonia, Voluntatum Utendumque est exemplis, quibus testibus creditum non sit et de singulis testibus, Si natura Vani, si leVes, Si cum ignominia, si Spe, Si metu, si iracundia, si misericordia impulsi, si praemio, si gratia adducti comparandique Superiore cum auctoritate testium, quibus tamen creditum non it. Saepe etiam quaestionibus resistendum Si quod et dolorem fugientes, nulluin tormentis ementiti Persaepe sunt, morique maluerunt falsum fatendo, quam, verum inficiando, dolere. Multi etiam Suam Vitam neglexerunt, ut eos,

qui his cariores quam ipsi sibi essent liberarent alii

autem, aut natura corporis, aut consuetudine dolendi, aut metu supplicii ac mortis, Vim Ormentorum Pertulerunt: alii ementiti sunt in eos, quos oderant. Atque haec exemplis firmanda sunt. Neque est Obscurum, quin quoniam in utramque partem sunt

exempla, et item ad conjecturam faciendam i i in

125쪽

ORAT PARTITIONES, CAP. 10. III

contrariis contraria sint sumenda. Atque etiam incurrit alia quaedam in testibus et in quaestionibus ratio. Saepe enim ea, quae dicta sunt, si aut ambigue, aut inconstanter, aut incredibiliter dicta sunt, aut etiam aliter ab alio dicta, subtiliter reprehenduntur. XV. Filitis. Extrema tibi pars restat rationis, quae posita in perorando est de qua Sane Velim audire. Pater. Facilior est explicatio perorationi : nam est divisa in duas partes, amplifica ionem, et enumerationem. Augendi autem et hic est proprius locus in perorando et in cursu ipso Orationis declinationes ad amplificandum dantur, confirmata re aliqua, aut reprehensa. Est igittia amplificatio gravior quaedam Trinatio, quae motu animorum conciliet in dicendo fidem Ea et verborum genere conficitur, et rerum. I erba ponenda sunt, quί VI habeantillustrandi, nec ab usu sint abhorrentia, raria, Plena, Onantia, juncta, facta, cognominata, non Vulgata, Superlata, imprimisque translata, nec in Singulis verbis, sed in continentibus soluta, quae dicuntur Sine conjunctione, ut plura videantur. Augent etiam relata verba, iterata, duplicata, et ea, quae adscendunt gradatim ab humilioribus verbis ad Superiora: Omninoque Semper quasi naturali et non eXPlanata oratio, sed gravibus referta Verbis, ad augendum accommodatior. Haec igitur in verbi ; quibus acti, vocis, vultus, et geStuSi congruens, et upta

ad animos permovendos, accomaodanda est. Sed et in verbis et in actione causa erit tenenda, et pro re agenda: nam haec quia videntur perabSurda, cum

graviora sunt quam causa fert diligenter, quid quemque deceat judicandum SLXI I Rerum amplificatio vinitur eisdem ex locis Omnibus, quibus illa, quae dicta sim ad fidem:

maximeque definitioties valent conglobatae, et On- Sequentium frequentatio, et contrariarii , et dissimilium, et inter se pugnantium rerum conflictio; et eausae, et ea quae imi de causis orta, maximeque Si-

126쪽

militudines et exempla fictae etiam personae muta denique loquantur omninoque ea sunt adhibenda,

Si cauSa patitur, quae magna liabentur quorum intduple genus. Alia enim magna natura fidetitur, alia Su natur i, ut caelestia ut divina, ut ea qu rum ObScurae causae, ut in terris mundoque admirabilia quis sunt; γ quibus Similibusque, Si attendaS, ad augendum 2mmulta suppetunt: Su, quae ridentur hominibus aut prodesse aut obesse vehementius ς quorum Sunt genera ad amplificandum tria. Nam aut caritate moventur homines, ut Deorum, Ut Patriae, Ut parent sum aut umore, ut fratrum, ut con jugum, ut liberorum, ut familiarium aut honestate, Ut virtutum, maXimeque earum quae ad communionem hominum et liberalitatem valent. Ex iis et cohortationes sumuntur ad ea retinenda et in eos, quibu ea stata sunt, cua incitantur, et miseratio

XVII. Proprius locus est augendi, in his rebus aut amisSis, aut amittendi periculo. Nihil est enim

tam miserabile, quam ex beato miser. Et hoc totum quidem moveat, si bona e fortuna quis cadat et a tiroriun caritate divellatur quae amittat, aut amiserit: in quibus malis sit, futurusve Sit, XPrimatur breciter Cito enim arescit lacryma, praesertim in alienis malis nec quidquam Da amplificatione ninris nucleandum cst minuta est enim omnis diligentia: hic autem locus grandia requirit. Illud jam est judicii, quo qui1que in causa genere Utamur augendi. In illis enim causis, quae ad delectationem XOmuntur, ii loci tractandi sunt, qui movere IUSSIInt X-

Spectationem, a linirationem, voluptatem. In cohortationibus autem, bonorima ac talorum enumerationes et exempla valent plurimum. In judiciis accusatori fere, quae ad iracundiam re plerumque, quae ad misericordiam pertinent. Nonnunquam tamen accusator misericordiam movere debet, et defensor iracundiam. numerati reliqOAESt, nonnun-

127쪽

ORAT PARTITIONES, CΛP. 13. II 3

quam laudatori, Suasori non saepe accusatori saepiusquam reo, neceSSaria. MVS tempora duo simi, si aut memoriae dissidas eorum, apud quo agra, vel intervallo temporis, vel longitudine rationis aut, frequentatis firmamentis Orationis, et breciter XpO- sitis, vim est habitura causa majorem. Et reo rarius utendum eSt, quod ponenda Sunt contraria quorum

dissolutio in brecitate lucebit, aculei pungent. Sed

erit in enumeratione vitandum, ne Stentati memoriae Suscepta videatur esse puerilis. Id effugiet, qui non omnia minima repetet, sed bre da Sigida attingens, Pondera rerum pSa comprehendet. XVIII. Filius. Quoniam et de ipso Oratore et de oratione talati, expone eum mihi nunc, quem ex tribus extremmn proposulati, quaeStionis locima Pater. Duo sunt ut initio diri quaestionum genera; quorum alterum, finiim temporibus et perSonis, causam appello alterum, infinitum, nulli neque Personis neque temporibus notatum, propoSitum voci, Sed est conSultatio quasi pars cauSae quaedam et controversiae Inest enim infinitum in definito; et ad illud tamen referuntur omnia. Quamobrem priUS de proposito dicamuSA cujus genera Sunt duo, cognitionis alterum ejus scientia est finis, ut Verine Sint sensu. alterum actionis, quod refertur ad em-ciendum quid, ut Si quaeratur, Quibus ossiciis amicitia colenda sit 3 Rursus superioris genera sunt tria e

Sit, necnes Quid sit 3 Quale sit 3 Sit, necne 3 ut, Jus in natura Sit, an in mores quid autem sit 3 Sitne jus id, quod majori parti sit utiles quale autem Sit ΘJuste vivere, sit, necne, utiles Actionis autem duo Sunt genera unum, ad perSequendum aliquid, aut declinandum ut, quibus rebus adipisci gloriam possis, aut quomodo incidia vitetur alterum, quod ad

aliquod coni odum usumque resertum ut, quemadmodum sit respublica administranda, aut, quemadmodum in paupertate rivendum. Rursu autem X

cognitionis consultatione, ubi, Sit, necne Sit, aut

128쪽

ili ORAT PARTITIONES, CAP. 19.

fuerit, futurumve Sit, quaeritur, unum genu est quaestionis, Possitne aliquid Scit ut, cum quaeritur, Ecquisnam periecte Sapiens esse possit alterum, quemadmodum quidque fiat; ut,Quonam pacto

VirtUS pariatur, naturane, an ratione, an Si Cujus generis Sunt omnes, in quibus, ut in Obscuris naturalibusque quaestionibus, cauSae rationesque rerum explicantur.

XIX. Illius autem generis, in quo quid sit id,

de quo agitur, quaeritur, duo Sunt genera quorum in Utero disputandum est, aliud an idem sit, ut pertinacia et perseverantia in alter autem descriptio generis alicujus, et quasi imago Xprimenda St, ut, qualis sit avarus, aut quid sit Superbia Tertio autem in genere, in quo quale sit, quaeritur, aut de honestate, aut de utilitate, aut de equitate, dicendum St. De honestate sic ut Honestumne Sit, pro amico, periculiun aut invidiam subire 3 De utilitate autem Sic ut, Sitne utile in republica administranda Versarii De aequitate vero sic ut Sitne aequum, amicOS

cognatis anteferre 3 Atque in hoc eodem genere, in quo, quale Sit, quaeritur, exoritur aliud quoddam disputandi genus. Non enim Siinpliciter Solum quae- Iitur, quid honeStum sit, quid utile, quid aequum Sed etiam ex comparatione, quid honestius, quid Utilius quid aequius atque etiam, quid honestiSsimum quid utilissumum, quid aequissimum cujus generis is sunt Quae praestantissima sit dignitas

vitae Atque ea quidem, quae diXi, cognitionis Sunt omnia. Regiant actionis cujus alterum

est praecipiendi genus, quod ad rationem ossicii pertinet ut, Quemadmodum colendi sint parentes Θ H-terum autem ad sedandos a nOS, et ratione Sanandos, ut in co Solandis moeroribus, ut in iracundia comprimenda, aut in unore tollendo, aut in cupiditiite minuenda. Cui quidem generi contrarium est

liSputandi genus ad eosdem illos animi motus quod ita amplificanda oratiun saepe faciendum est vel gig-

129쪽

nendos, vel concitandos. Atque haec fere est partitio

consultationum.

XX. Viris. Cognovi sed, quae ratio sit in his inveniendi et disponendi, requiro. Pater. Quid Θ tu

aliamne censes, et non eamdem, quae St XPOSita, ut ex eisdem locis, ad fidem et ad inveniendum, ducantur omni, Collocandi autem 'uae est Xp0Sita in aliis ratio, eadem huc transfertur. 'ognita igitur omni distributione propositarii Consultationum, causarum gener restant admodum. Et earum quidem fori a duple est; quarum alterudelectationem sectatur aurium alterius, ut obtineat, probet et Sciat quod ait, Omnis est SuScepta contentio. Itaque illud superius, exomatio dicitur; quod cum latum genus eSSe poteSt, Saneque Varium, Unume e delegimus, quod ad laudandos claros viros Suscipimus, et ad improbos vituperandos Genus enim nullum est orationis, quod aut uberius ad dicendum aut utilius civitatibus esse poSSit aut in quo magis Orator in cognitione virtutum 1 itiorumque VerSetur. Reliquium autem genus causarum aut in provisione posteri temporis, aut in praeteriti disceptatione, ver- Nitur; quorum alterum deliberationis est, alterum judicii. Ex qua partitione tria genera auSarum X-stiterunt; num, quod a meliori parte laudationis est appellatum deliberationis alterum, tertium judiciorum. Quamobrem de primo primum, Si placet, disputemus illa s. Mihi vero placet. XXI. Pater. Ac laudandi vituperandique rationes, qui non ad bene dicendum Solum, Sed etiam ad ho neste vivendum, Valent, Xponam breviter atque a principiis exordiar et laudanduit rituperandi omnia enim sunt profecto laudanda, quae conjuncta cum virtute sunt; et quae cum vitiis, vituperanda. Quamobrem sinis alterius Si honestas, alterius tu aitudo. Conficitur autem genus hoc dictionis narrandi eX- ponendisque factis, Sine ulli argumentationibus, ad uirinii m0tus leniter tractandos magis, quam ad fidem

130쪽

116 ORAT PARTITIONES, CAP. 22.

faciendam aut confirmandam accommodate. Onenim dubia firmantur; sed ea, quae certa, aut Pro Certi P Sita sunt, augentur. Quamobrem, e iis quae ante dicta sunt, et narrandi et augendi praecepta repetentur. Et, quoniam in his cauSL, Omnis ratio fere ad voluptatem auditoris et ad delectationem refertur, utendum erit iis in Oratione, Singaeorum Verborum insignibus, quae habent plurimum Suacitatis;

id si, ut factis verbis, aut vetustis, aut tranStatis, frequenter utamur et in ipsa constructione Verborum, ut paria paribus, et Similia Similibus saepe referantur ut contraria, ut geminata, ut circumscripta numerose, non ad similitudinem venuum, sed adeXplendum aurium sensum apto quodam quaSi Verborum modo. Adhibendaque frequentius etiam illa

Ornamenta remni Sunt, sive quae admirabilia et necopinata, Sive Significata monStris, prodigitis, et Oraculis; sive quae videbuntur ei, de quo agimuS Rccidisse dicina atque fatalia omnis enim XSpectatio ejus qui audit, et admiratio, et improcisi exitus h bent aliquam in audiendo voluptatem. XXII. Sed, quoniam in tribus generibus bonamVRVe Verruntur, eXtemis corporis, et animi prima Sunt eXterna, quae ducuntur a genere quo breviter

modiceque laudato, aut, si erit infame, praetemsisSO; si humile, vel praeterito, vel ad augendam ejus, quem Iaudes, gloriam tracto deinceps, Si res patietur, de fortunis erit et facultatibus dicendum DPOStea de corporis bonis in quibus quidem, quae istutem --ime significat, facillime foma laudatur. Deinde est

ad facta veniendum, quorum collocati triplex est: aut enim temporum eo andus est ordo, aut in primis recentissimum quodque dicendum, aut multa et varia facta in propria virtutum genera sunt dirigenda. Sed hic locus istutum atque citiorum, lati Sime patens, e multis et variis disputationibus nunc in quamdam angustam et brevem concludetur. Est

igitur vis virtutis duplex aut enim scientia cumitur