Opera

171쪽

AD HERENNIUM, LIB. I. CAP. I 7. 157

niam satis hujus voluminis magnitudo crevit, comis modius est in altero libro de caeteris rebus deinceps eXponere ς ne qua propter multitudinem literarii , possit animum tuum defatigatio retardare. Sed si quo tardius haec quam Studes, ubSolventur, Im rerum magLitudini, tum nostris quoque Occupationibus, assignare debebis. I erumtamen maturabimu ; et, quod negotio diminutum iterit, exaequabimus industriari ut pro tuo in nos ossicio, et nostro in te studio, munus hoc accumulatissime tuae largiamur voluntati. Rhetor. VOL. I.

172쪽

RHETORICORUM,

C. HERENNIUM,

LIBER SECUNDUS.

I. IN primo libro merenni, breriter Xposuimus, qua cauSa recipere Oratorem Oporteret, et in quibus ossiciis artis elaborare conveniret, et ea Ossicia qua ratione facissime consequi posset. Verum, quia neque de omnibus rebus simul dici poterat, et de maximis primum scribendum fuit, quo caetera tibi faciliora cognitu viderentur ita nobis placitum est, ut ea, quae dissicillima essent, potissimum OnScriberemus. Causarum tria sunt genera demonstrativum, deliberati Tim, jussiciale uult dissicillimum est judiaciale. Ergo id primum absolvemus. Hoc et priore libro egimus, cum de quinque Oratoris ossiciis tractaremus, quorum inventio et prima et dissicillima est. Ea quoque nobis erit hoc in libro propemodum a soluta et parvam partem ejus in tertium volumen transferemus. De sex partibus Orationis primum scribere incepimus. In primo libro locuti sumus de exordio, narratione, dicisione nec pluribus verbis, quam necesse fuit, nec minus dilucide, quam te esse existimabamus. Deinde conjunctim de confirmatione

173쪽

AD HERENNIUM, LIB. II. CAP. 2. 159

et confutatione dicendum filii quare generam Stitutionum et earum paries aperuimus ex quo Simul ostendebatur, quomodo constitutionem et parte con-Stitutionis causa posita, reperiri oporteret. Deinde docuimus, judicationem quemadmodum quaeri OΠ-

Veniret qua inventa, curandum, ut omnis ratio Otius orationis ad eam conferatur. Postea admonuimus, SS CRUSa complures, quibus plures OnStitutione aut partes constitutionum accommodarentur.

II. Reliquum indebatur esse, ut StenderemUS, quae rati posset inventiones ad unamquamque On-Stitutionem aut partem constitutionis accommodare zet item quas argimaentationes quas Graeci πι ει ρῖζματα appellant sequi, et quas citare, oporteret: quorum utrumque pertinet ad confirmationem et confutationem. Deinde ad extremum docebimus, cujusmodi conclusionibus orationum uti oporteat: qui locus erat extremus de sex partibus OrationiS. Primum ergo quaeremuS, quemadmodum quamque cauSam tractari conveniat et nimirum conjecturalem, quae prima et dissicillima est, potissimum con- Sideremus. In causa conjecturali, narratio accuSRlOris suspiciones interjectas et dispersas habere debet, ut nihil actum, nihil dictum, nusquam ventum aut abitum, nihil denique factum, sine cauSa putetur. Defensoris narratio simplicem et dilucidam expOSitionem debet habere, cum attenuatione suspicioniS. Hujus constitutionis ratio in sex partes est distributa; probabile, collationem, signum, argumentum, On-Secutionem, approbationem. Horum unumquidque quid valeat, aperiemus. Probabile est, per quod probatur, Xpedisse re peccare, et a simili turpitudine hominem nunquam abfuisse. Id dicissitur in causam et in vitam. Causa est ea, quae induxit ad maleficium,

comNodoro Spe, aut incommodorum ritatione ut cum quaeritur, num quod commodum maleficio appetierit, num honorem, num pecuniam, num dominationem 3 num aliquam cupiditatem amoris, aut

174쪽

i 60 AD HERENNIUI, LIB. II CAP. 3.

hujusmodi libidinis, voluerit explere 3 aut num quod incommodum vitarit, inimicitias, infamiam, dolorem, Supplicium III. Hic accusator in spe commodi cupiditatem OStendet adversarii in vitatione incommodi formidinem augebit defensor autem negabit fuisse caurum, Si poterit, aut eam vehementer Xtenuabit. Deinde iniquum esse dicet, Omnes, ad quos aliquid emolumenti e aliqua re pervenerit, in Suspicionem maleficii devocari. Deinde vita hominis ex ante factiSSpectabitur. In quo primo considerabit ac Sator,

num quando simile quid fecerit. Si id non reperiet,

quaeret, num quando venerit in similem suspicionem; ct in eo debebit esse occupatus, ut ad eam cauSam Peccati, quam paulo ante exposuerit, vita hominis SSit accommodari, hoc modo: Si dicet pecuniae CauSa feciSSe ostendet eum semper avarim fuisse Sihonoris, ambitiosum ita poterit animi vitium cumGUS peccati conglutinare. Si non poterit par animi Vitium cum causa reperire, reperiat dispar. Si non poterit avarum demonstrare, demonstret corruptorem Vel perfidiosum, si quo modo poterit denique aliquo aut quam phirimis ritus contaminabit permnam:

deinde, qui illud fecerit tam nequiter eumdem hoc

tam perperam fecisge non esse mirandum. Si vehementer caStus et integer existimabitur adverSarius, dicet, facta, non famam, spectari oportere illum ante Occultasse sua flagitiari se planum facturum, ab eo maleficium non abesse. Defensor primum demon-

Strabit tam integram, si poterit id si non poterit,

confugiet ad imprudentiam, stultitiam, adoleScentiam, vim persuasionem quibus de rebus Inruperatio Orima, quae Xtra id crimen erunt, non debeat assignari. Sin vehementer hominis turpitudine impedietur et infamia, prius dabit operam, ut latio rumores dissipatos esse dicat de irinocente et utetur loco communi, rumoribus credi non O rtere. Sin

nihil horum fieri poterit, utatur eaetrema defenSion

175쪽

AD HERENNIUM, LIB. II CAP. 4. 16 l

et dicat, non se de moribu ejus apud censores Sed de criminibus adversariori in apud judices, dicere. IV. Collatio est, cum accusator id, quod adversarium fecisse criminatur alii nemini, nisi reo bono

fuisse demonstrat aut alium neminem potuiSSe perficere, nisi adversarium aut eum ipsum aliis rationibus aut non potuiSSe aut non aeque commode potuisse aut eum fugiSSe alia rationes commodiores

propter cupiditatem. Hoc loco defensor demonstret, oportet, aut aliis quoque bono fuisse, aut alios quoque id, quod ipse inSimuletur, facere potuisse. Signum est, per quod ostenditur idonea perficiendi facultas esse quaesita. Id dividitur in partes sex QO- cum tempUS, Spatium, Occasionem, spem perficiendi spem celandi. Locus quaeritur, celebris, an desertus Semper desertus 3 an tum, cum id factum sit, fuerit in eo loco solitudo Θ sacer, an profanus 3 publicus, an privatus fuerit 3 cujusmodi loci attingant 3 num qui est paSSUS, perSpectus aut exauditus esse possit 3 Horum quid reo, quid acciisatori conveniat, perScribere non graVaremur, nisi facile quiris, cauSa posita posset judicarae initia enim inventionis ab arte debent proficisci caetera facile comparabit exercitatio. Tempus ita quaeritur et qua parte annit qua hora Θnoctu, an interdiu 3 qua diei, qua noctis hora, factum esse dicatur 3 et cur ejusmodi temporibus ΘSpatium ita consideratur : satisne longum fuerit ad eam rem transigendam 3 et potueritne scire, satis ad

id perficiendum spatii futurum 3 Nam parvi refert satis spatii fuisse ad id perficiendum, si id ante sciri

et ratione procideri non potuit. Occasio quaeritur, idonean fuerit ad rem adoriendam 3 an alia melior, quae aut praeterita Sit aut non exspectat 3 pes perficiendi quae fuerit, spectabitur hoc modo: Si quae supra dicta sunt Signa, concurrerint Si praeterea Xaltera parte seS, pecunia, OnSilium Scientia, Pparatio, videbitur fuisse ex altera parte imbecillitas,

176쪽

162 AD HERENNIUM, LIB. II CAP. 5.

Strabitur fuisse quare scire potuerit, utrum dissidendum an confidendum fuerit. Spes celandi qua fuerit, quaeritur e consciis, arbitris adjutoribus, liberis aut

servis, aut utriSque.

V. Argumentum est, per quod re coarguitur certioribus argvinentis, et magis firma suspicione. Id dividitur in tempora tria, praeteritum, inSinnS CODSequens. In praeterito tempore Oportet considerare, ubi fuerit, ubi risus sit, quocum visus sit num quid appararit, num quem convenerit, num quid dixerit, num quem habuerit de consciis, de adjutoribus, de alumentisa num quid in loco praeter consuetudinem fuerit, aut alieno tempore. In instanti tempore quaeritur num fisus sit, cum faciebat num qui strepituS, clamor, crepitus exauditus Sit aut denique, num quid aliquo sensu perceptum Sit, adSpectu, auditu, tactu, odoratu, gustatu : nam quiri horum SenSu poteSt conflare suspicionem. In conSequenti tempore Spectabitur, num quid re tranSaeta, relic-. tum sit, quod indicet aut factum esse maleficium, aut a quo Sit factum. Factum esse, hoc modo: Si tumore et livore decoloratum est corpus mortui, significat eum Veneno necatum. A quo factum sit, hoc modo:

si telum, si vestimentum, si quid ejusmodi relictum,

aut vestigium repertum fuerit; si cruor in vestimentis ς Si in eo loco comprehensus aut lauS, tranSacto Π 0tio, quo in loco res gesta dicitur. Consecutio est, cum quaeritur, quae signa nocentis et innocentis consequi Soleanti Accusator dicet, si poterit, adver- Sarium, cum ad eum ventum sit, erubuisse, Spallu-iSSe titubasse, inconstanter locutum eSSe concissime, pollicitum esse aliquid quae Signa conScientiae Sunt. Si reus horum nihil fecerit, accusator dicet, eum USque de praemeditatum fuisse, quid sibi esset usu Venturum, ut confidentissune resistens responderet; quae Signa considentiae, non innocentiae, Simi. Defen-Sor, Si pertimuerit, magnitudine periculi, non con- Scientia peccati, Se commotum csse dicet. Si non

177쪽

pertimuerit, fretum innocentia negabit eSSe Omu

morum.

VI. Approbatio est, qua utimur ad Xtremum, confirmatae suspicione. Ea habet locos proprios atque

communes. Proprii Sunt, quibus, niSi accuSator, et quibus, nisi defensor, nemo potest uti. O ames sunt, qui alia in causa ab eo, alia ab accuSatore, tractantur. In causa conjecturali, proprius locu accusatoris est, cum dicit malorum miSereri non portere, et cum auget peccati atrocitatem. Defensoris proprius locus est, cum misericordiam captat, et cum accusatorem calumniari criminatur. Communes loci sunt cum accusatoris, tum defensoris, a testibus contra testes, a quaestionibu contra quaeStioneS, ab urgumentis contra argumenta, a rumoribu contra rumores A testibus dacemus Secundum auctoritatem et vitam testivin et constantiam testimoniorum. Contra testes vitae turpitudinem, testimoniorum inconstantiam; si aut fieri non potuisse dicemus, aut non factum esse quod dicant, aut Scire illos non potuiSSe, aut cupide dicere et argumentari. Haec et ad improbationem et approbationem testium pertinebunt. VII. A quaestionibus dicemus, cum demonStrRbimus, majores, veri inveniendi cauSa, tormentis et cruciatibus voluisse quaeri, et summo dolore hominesc0gi, ut, quidquid Sciant, dicant. Et praeterea confirmatior haec erit disputatio, Si quae dicta erunt argumentando, iisdem viis, quibus Omnis conjectura tractatur, trahemus ad verisimilem suspicionem idemque hoc in testimoniis facere oportebit. Contra quaeStiones hoc modo dicemus : primum majores voluiSSe certis in rebus interponi quaestiones, cum, quae Vere dice rentur, sciri quae falso in quaestione pronuntiarentur, refelli possent, hoc modo: Quo in loco quid positum sit; et si quid esset simile, quod rideri, aut aliquo simili signo percipi posset deinde, dolori credi non oportere, quod alius alio recentior it ind0l0re, quod ingeniosior ad comminiscendum, quod

178쪽

isi AD HERENNIUM, LIB. II CAP. 3.

denique saepe scire aut suspicari possit, quid quaesitor velit audire quod cum uerit, intelligat sibi finem

doloris futurum. Haec disputati comprobabitur, Si refellemus, quae in quaestionibus erunt dicta, probabili argumentationeri idque partibus conjecturae, quas

ante Xposuimus, facere Oportebit. Ab argumentis, et signis, et caeteris locis, quibus augetur Suspicio, dicere, hoc modo convenit Cum multa concurrant argumenta et Signa, quae inter Se consentiant, rem PerSpicuam, non suspiciosam, videri oportere item plus oportere signis et argumentis crevi, quam testibus haec enim eo modo Eponi, quo re Vera Sint gratari testes corrumpi posse vel pretio, vel gratia, vel metu, vel simultate. Contra argumenta et signa et caeteras suspiciones, dicemus hoc modo : Si demonia Strabimus, nullam rem esse, quam non suspicionibus quivis possit criminari deinde, unamquamque Suspicionem extenuabimus; et dabimus Operam, ut OS- tendamus, nihilo magis in nos eam, quam in alium quempiam, convenire indignum esse facinus, sine testibus conjecturam et suspicionem firmamenti satis

habere.

III. A rumoribus dicemus, si negabimus temere famam nasci solere, quin subsit aliquid et si dicemus cauSam non fuiSSe, quare quispiam confingeret et comminisceretur Pet praeterea, si caeteri falsi soleant Se argumentabimur hunc esSe verum. Contra rumores dicemus primum, si docebimus multos esse falsos rumores, et Xemplis utemur, de quibus falsa fama fuerit; et aut inimicos noStros, aut homines natura malevolos et maledicos, confiniusse dicemus re aut aliquam fictam fabulam in adversarios afferemus, quam dicamus omnibus in re esseri aut Verum

rumorem proferemus, qui illis aliquid turpitudinis afferat neque tamen ei rumori nos fidem habere dicemus ; ideo quod quivis homo possit quemvis turpem de quolibet rumorem proferre, et confictam fabulam dissipare. Verumtamen, Si rumor Vehementer

179쪽

probabilis esse videbitur, argumentando famae fidem poterimus abrogare. Quod et dissicillina tractatu est

nStituti conjecturalis et in veri causis saepiSSimetractanda est e diligentius omnes du parte Per- Scrutati Sumus ut ne parvula quidem titubatione aut Ostensione impediremur, si ad hanc rationem praeceptionis, asSiduitatem Xercitationis accommodaSSemus. Nunc ad legitimae conScitutioni parteS

IX. Cum voluntas scriptoris cum scripto dissidere ridebitur, si a scripto dicemus, his loci utemur Se-C dum narrationem primum scriptori collaudati0ne deinde scripti recitatione deinde percontatione, scirentne adversarii id scriptum fuisse in lege, aut in testamento, aut in stipulatione aut in quelibet Feripto, quod ad eam rem pertineat 3 deinde collatione, quid scriptum sit quid adversarii se fecisse dicant quid judicem sequi conveniat, utrima id quc diligenter perscriptum sit an id quod acute

Sit Xcogitatima deinde ea sententia quae ab udVer- Sarii sit excogitata, et scripto attributa contemnetur

et infirmabit . euade quaeretur, qvid et obfuerit, si id voluisset adscribere, num non potuerit perscribi. Deinde a nobis sententia reperietur et a Saproferetur, quare id scriptor senserit, quod perScripsit et demonstrabitur scriptum illud esse dilucide

breViter, commode, perfecte, certii cum ratione. Deinde Xempla proferentur, quae res, cum ab ad-Venariis Sententia et voluntas afferretur a Scripto potius judicatae sunt. Deinde Ostendetur, quam Periculasum sit a scripto recedere. Locus conmmnis Stcontra emi, qui, cum fateatur, se contra id quod legibus sancitum aut testamento perscriptum Sit, fecisse, tamen acti quaerat defenSionem.

X. A sententia sic dicemus. Primima laudabimus scriptoris commoditatem at pie brevitatem, quod tantum Scripserit, quod necesse ruerit illud quini sine script intelligi potuerit, non necessario scribendum

180쪽

I66 AD HERENNIUII, LIB. II CAP. II.

putarit. Deinde dicemus, calumniatoris esse ossicium, Verba et literas sequi, negligere Voluntatem. Deinde id, quod scriptum sit, aut non posse fieri,

aut O lege, non more, non natura, non aequo et

bono, OSSe fieri quae onmia scriptorem noluisse quam rectissime fieri, nemo dicet: at ea, quae amo- bis facta sint, justissime facta. Deinde contrariam

Sententiam aut nullam esse, aut stultam, aut injuStam, aut non posse fieri, aut non constare cum Superioribus et inferioribus sententiis aut cum jure communi, aut cum aliis legibus communibuS, aut cum rebus judicatis dissentire Deinde exemplorum, voluntate, et contra scriptum, judicatorum, enumeratione utemur; deinde legum et stipulationum breviter excerptarum, in quibus intelligatur scriptο- Tum voluntas et expositio Locus communi contra eum, qui Scriptum recitet, et scriptoris voluntatem non interpretetur. Cum duae leges inter se discrepant, Videndum est primum, num qua obrogatio aut derogatio sit. Deinde, utrum leges ita dissentiant, ut alter jubeat, altera vetet an ita, ut altera cogat, altera permittat. Infirma enim erit ejus defensio, qui negabit e fecisse, quod cogeretur, cum altera leX permitteret. Ius enim valet sancti permiscione. Item illa defensio tenuis est, cum ostenditur id factum esSe, quod ea lex sanciat, cui legi obrogatum Vel derogatum sit id, quod posteriori lege sancitum Sit, SSe neglectum. Cum haec erunt considerata, Statim nostrae legis expositione, recitatione, collaudatione utemur. Deinde contrariae legis enodabimus

Voluntatem, et eam trahemus ad nostrae cauSae Ommodum. Deinde de juridiciali absoluta sumemus rationem juris, et quaeremus partem juris, utrum cum ea faciat de qua parte posterius diSSeremuS. XI. Si ambiguim est scriptum, ut puta quod in duas aut plures sententias trahi possit, hoc modo tractandum es Primum, sitne ambiguum 3 quaerendum es Deinde, quomodo scriptiun esset, si id,