장음표시 사용
71쪽
tinud venisses ad ii verbum, nec ret,nec verbi gratia animaduersa esset. Oc paatio est cum dicimus nos praeterire aut non scire, aut nolle dicere id quod tunc maxime dicimus hoc modo: Nam de pueritia quidem tua, quam tu omni intempera tiae addixisti dicerem si hoc tempus idoneum putarem munc consulto relinquo, itillud praetereo. quod rei militaris te infrequentem tradidisti. Deinde quod iniuria- aatum satisfecisti L. Labeoni nihil ad rem pertinere puto:horum nitul dico: reuertor ad illud de quo iudicium est.Item No dico te ab sociis pecunias accepi semon sum
in eo occupatus quod ciuitates, regna, domos omnium depeculatus es: surta, rapinas omnes tuas omitto.Haec utilis est exornatio, si aut rem, quam non pertineat aliis ostendere occulte admonuisse prodest:aut si longum est,aut isnobile, aut planum .aut non potest seri, aut facile potest reprehendi, ut utilius sit occulte secti se
suspicionem. quam huiusmodi intendisse orationem,quae redarguatur. Diliun istio est. cum eoru de quibus dicimus, aut utrunque, aut unum liodque certo concluditur ver .sic: Populus R. NumEtiam deleuit Carthagine sustulit. Corinthum disiecit Fregellas euertit. Nihil Numatinis vires corporis auxiliatae sunt:nihil Carthaginensibus scientia rei militaris adiumentosuit:nihil Corinthiis erudita callidi- , Mias praesidii tulit mihil Fregellanis morum & sermonis societas opitulata est. Item.
Forniae dignitas aut morbo deflorescit, aut vetustate extinguitur. Hic utrunque, dein superiore exemplo unamquanque rem certo verbo cocludi videmus. Coniunctio est clim interpositione verbi &superiores orationis partes c6prehenduntur, dein seriores hoc modo: Formae dignitas aut morbo deflorescit.aut vetustate. Adiunctio est clim verbum,quo res comprehenditur. non interponimus, sed aut primum .aut postremum collocamus. Primum hoc pacto: Deflorescit sorinae dignitas aut morbo, aut vetustate. Postremum sic : Aut morbo, aut vetustate formae dignitas deflorescit. Ad festiuitatem disiunctio est apposita.quare rarius utemur ea, ne satietate pariat. Brevitatem parit coniunctio. quare saepius adhibeda est. Hae tres exornationes de simplici genere manant. Conduplicatio est cum ratione amplificationis aut comiserationis, eiusdem unius, aut plurium verborum iteratio. Doemodo: Tumultus C. Gracchi, tumultus domesticos di intestinos comparat. Item.
Commotus non es, cum tibi mater pedes amplexaretur, non es commotus. Item.
Nunc etiam audes in horum conspectium venire proditor patriae, proditor inquam patriae venire audes in horum conspectum e Vchementer auditorem commouet eiusdem redintegratio verbi. & vulnus maius ericit in contrario causae, quasi aliquod telum saepius perueniat in eandem partem corporis. Interpretatio, est quae non iterans idem redintegrat verbum : sed id commutat quod positum est alio verbo quod idem valeat, hoc modo: Rempub. radicitus euertisti: ciuitatem landitus deiecisti. Item, Patrem nefarie verberasti: parenti manus scelerate intulisti. Necesse est eius qui audit. animum commoueri, clim grauitas prioris dicti renouatur in- witerpretatione verboruna. Commutatio est. clim duae sententiae inter se discrepantes ex transiectione ita efferuntur, ut a priore posterior contraria priori proficisca,tur, hoc modo: Esse oportet,ut uiuas non vivere, Ut edas. Item, Eare poemata non
facio quia cuiusmodi volo, non possum :cuiusmodi possum nolo. Item Quae de illo dicuntur dici non potiunt: quae dici possunt. non dicuntur. Item, Si poema. t quens pictura est: pictura. tacitum poema debet esse. Item, Quia stultus es, ea re ta- .cesmon tamen quia taces,ea re stultus es. Non potest dici quin commode fiat cum contrariae sententiae transtatione verba quoque conuertantur. Plura hic subiecimus
exempla, ut qiboniam difficile est hoc genus exornationis inuentu dilucidum esset: ut clim bene esset intellectiam,sacilius in diccdo inueniretur. Permissio est climostendimus in dicendo nos aliquam rem totam tradere, & concedere alicuius vo- i iluntati. sic :Quoniam omnibus ereptis sollim mihi superest animus,& corpus, haec
72쪽
ipsa quae mihi de multis sola relicta sunt vobis.& vestrae codono potestati.Vos me. quo pacto vobis videtur utamini atque abutamini licebit impune: in me quicquidlibet statuite dicite.atque obtemperabo. Hoc genus, tametsi alias quoque nonnunquam tractandum est, tamen ad misericordiam commouendam vehemetissime est accommodatum. Dubitatio est,ctam quaerere videtur orator utru de duobiis po
tius aut quid de pluribus potissimillia dicat, hoc modo: Obsuit eo tepore plurimum reip. per Consulum siue stultitiam, siue malitiam dicere oportet, siue utrunque.
Item.Tu istud ausus es dicere homo omnium mortalium quaero quonam te digno moribus tuis appellem nomine. Expeditio est, cum rationibus copluribus enu meratis. quibus aliqua res aut fieri aut non seri potuerit, caeterae tolluntur, una re linquitur, quam nos intendimus, hoc modo: Necesse est, cum constet istum nostium landum suisse, ostendas te aut vacuum possedisse. aut usu tuum fecisse, aut emisse aut haereditate tibi venisse. Vacuum cum ego adessem possidere non potuisti.Tuum usu secisse etiam nunc non potes:emptio nulla profertur: haereditate tibi me vivo mea pecunia venire non potuit. Relinquitur ergo, ut me vi de meo fundo deieceris. Haec exornatio plurimu iuvabit coniecturales argumentationes, sed non erit tanquam in plerisque, ut cur in velimus, ea possimus uti. nam sacere id non poterimus nisi nobis ipsa negotii natura dabit facultatem. Dissolutio est quae coniunctionibus verborum e medio sublatis, separatis partibus effertur hoc modo:Gere morem parenti, pare cognatis, obsequere amicis, obtempera legibus. Item Descen-
, . de in integram desensionem moli quicquam recusare: da seruos in quaestione : stude verum inuenire. Hoc genus de acrimoniam habet in se.&vehementissimum est,&ad breuitatem accommodatum. Praecilio est, cum dictisqilibusdam reliquum, quod coeptum est dici relinquitur in audientium iudicio sic: Mihi tecum praecertatio non est ideo quod populus Rom.me: nolo dicere, necui sorte arrogans videar: te autem saepe ignominia dignum putauit. Item,Tu istud nunc audes dicere t qui nuper alienae domuimon aulina dicere, ne cum te digna dixero, me indignit quippiam dixi se videar. Hic atrocior tacita suspicio, quam diserta explanatio iacta est. Coclusio est quae breui argumentatione ex iis,quae ante dicta sunt aut facta,conficit id quod inecessario consequatur, hoc modo: Quod si Danais datum erat oracu- Ium non posse capi Troiam sine Philoctetae sagittis: hae autem nihil aliud seceriit, nisi Alexandrum perculer uiat: hunc extinguere. id nimirum capi fuit Troiam. Restant etiam decem exornationes verborum, quas iccirco non vagὰ dispersimus, sed a superioribus separaui naus,quod omnes in uno genere positae sunt. Nam earum Ο-mnium hoc proprium est,ut ab usitata verborii potestate recedatur atque in aliam rationem cum quada venustate oratio conseratur. De quibus exornationibus Nominatio est prima quae nos admonet ut cui rei nomen aut no sit aut satis idoneum non sit eam nosmet idoneo verbo nominemus aut imitationis aut significationis
causa. Imitationis, hoc modo,Vt maiores rudere,&vagire,& mugire.&murmura
re,& sibilare appellauerunt. Significandae rei causa, sic: Postquam iste in rem p. secit impetum , fragor ciuitatis inprimis est auditus. Hoc genere raro est utendum, ne noui verbi a iliauitas odium pariat: sed si commode quis eo utatur, & raro, non se modo non offendet nouitate,sed etiam exornabit orationem. Pronominatio est. quae sicuti cognomine quodam extraneo demonstrat id, quod suo nomine appellari non potest:ut siquis, cum loquatur de Gracchis, At non Africani nepotes, inquiet istiusmodi fuerunt. Item siquis de aduersario dicat:Videte nunc, inquit. Iudices quemadmodum me Plagiosippus iste tractant. Hoc pacto non inornate poterimus & in laud do, Si in laedendo aut in corpore, au i in animo, aut in extraneis rebus dicere, sicuti cognomen, quod pro certo nomine collocamus. Denominatio
est quae a propinquis de finitimis rebus trahit oratione, qua possit intelligi res, quae
73쪽
non suo vocabulo sit appellata. id aut ab inuentore conficitur: ut siquis de Tarpeio
loquens, eum Capitolinum nominet. aut ab inuento: ut siquis pro Libero vinum, pro Cerere frugem appellet. Aut ab instrumento dominum : ut siquis Macedonas in
appellarit hoc modo: Non tam cito Sarissae Graecia potitae sunt. Aut idem Gallos si-sia incas dicat. Nec tam sicile: ex Italia armatura trasalpina depulsa est. Aut id quod ni ab eo qui facit ut squis clim bello velit ostendere aliquid quempiam fecisse dicat: Mars istud necessario te sacere coegit. Aut si quod facit, ab eo quod fit: ut cum desidiosam artem dicemus quia desdiosos facit: Se frigus pigrum, quia pigros efficit. Ab eo quod continet, id quod continetur, hoc modo denominabitur: Armis Italia non potest vinci nec Graecia disciplinis . nam hic pro Graecis, St Italis. quae co-tinent, notata sunt. Ab eo quod continetur, id quod continet: ut siquis aurum. vel
argentum, aut ebur nominet, cum diuitias velit nominare. Harum omnium denominationum magis in praecipiendo diuiso . quam in quaerendo dissicilis inuentio
est. ideo quod plena consuetudo est, non modo poetarum, de Oratorum, sed etiam quotidiani sermonis huiusmodi denominationii. Circuitio . est oratio rem sm- ,,splicem assumptam circunscribes elocutione, hoc pacto: Scipionis prouidentia Carthaginis opes fregit. Nam hic, nisi ornadi ratio quaedam esset habita . Scipio potuit& Carthago simpliciter appellari. Transgressio est, quae verborum perturbat ordinem ,peruersione. aut transiectione Peruersione sic: Hoc vobis deos immortales arbitror dedisse virtute pro vestra. Transiectione. hoc modo: Instabilis in istum plurimum sortuna valuit. Omnes inuidiose eripui t tibi bene vivendi casus sicultates. Huiusmodi transectio, quae rem non reddit obscuram, multum proderit ad continuationes , de quibus ante dictum est, in quibus oportet verba sicut ar poetis inquendam extruere numerum, ut perfecte, δἰ perpolitissime possint esse absolutae. Superlatio, est oratio superans veritatem . alicuius augendi minue diue causa. hac ,1, sumitur separatim, aut clim comparatione. Separatim sic. Quod si concordiam retinebimus in ciuitate , imperii magnitudinem solis ortu atque occasu metiemur. Clim comparatione, aut a stimilitudine. aut a praestantia superlatio sumitur. A smi Iitudine sic. Corpore niueum candorem, aspectu igneum ardorem assequebatur. Apraestantia, hoc modo. Cuius ore sermo melle dulcior profluebat. Eodem genere hoc est. Tantus erat in armis splendor, ut solis fulgor obscurior videretur. Intellectio est, cum res tota parua de parte cognoscitur, aut de toto pars. De parte totum sic intelligitur, Non illa te nuptiales tibiae eius matrimonii commonebant Nam hic omnis sanctimonia nuptiarum unos gno tibiarum intelligitur. De toto pars: ut
siquis ei qui vestitum aut ornatum sumptuosum ostentet dicat, ostentas mihi diuitias, de locupletes copias iacias. Ab uno plura in telliguntur, hoc modo, Poeno fuit uis Hispanus auxilio, suit immanis ille transalpinus, in Italia quoque idem non nemo togatus sentit. A pluribus unum sic intelligitur, Atrox calamitas pectora moerore pulsabat: itaque anhelans ex imis pulmonibus prae cura spiritus ducebatur. Nam insuperioribus plures Hispani,& Galli, Se togati: hic unum pectus, & unus pulmo intelligitur:& erit illic diminutus numerus festiuitatis, hic adauctus grauitatis gratia. Abusio est quae verbo simili εd propinquo, pro certo de proprio abutitur, hoc modo:Vires hominis breues sunt, aut parua statura, aut longum in homine consilium. aut oratio magna, aut uti pauco sermone . Nam hic facile est intellectu . finitimi
verba rerum dissimilium ratione abusonis esse traducta. Tranitatio est, cu'm verbum in quandam rem transsertur ex alia re, quod propter similitudinem recte vi- ibi detur posse transferri. ea utimur rei ante oculos ponen)ae causa, sic: Hic Italiam tumultus expergesecit terrore subito. Brevitatis causa, sic: Recens aduentus exercitus
subitis ciuitatem extinxit. Obscoenitatis vitandae causa, sic: Cuius mater quotidianis nuptiis delectatur. Augendi causa, sic: Nullius moeror, de calamitas istius explere
74쪽
inimicitias, de nefariam saturare crudelitatem potuit. Minuendi causa. sic: Magno se praedicat auxilio suisse, quia paululii in rebus discillimis aspirauit. Ornandi causa sic : Aliquando rei p. rationes, quae malitia nocentum exaruerant, virtute optimatum revirescunt. Transsationem dicunt pudentem esse oportere,ut cum ratione in consimilem rem tias tuae sine delectu temere & cupide videatur in dissimile rem transcurrisse. Permutatio, est oratio aliud verbis, aliud sententia demonia strans. Ea diuiditur in treis parteis:similitudinem. argumentum. contrarium. Persimilitudine sumitur,cum transsationes, una ait iplures frequenter ponuntur a simplici ratione ductaeiic: Nam cum canes stingantur ossiciis luporum, cuinam praesidio pecuaria credemus t Per argumentum tractatur, curin a persona. aut a loco, autare aliqua similitudo augendi,aut minuendi causa ducitur:ut siquis Drusum, Gra chum. Numitoremque Obsoletum dicat. Ex contrario ducitur sic t ut siquis hominem prodigum,& luxuriosum illudens parcum, At diligentem appellet. Et in hoc postremo, quod ex contrario sumitur &in illo primo, quod a similitudine ducitur. per transsationem arguincto poterimus uti. Per similitudinem, se Quid ait hic rex,
atque Agamemnon noster,sue.ut crudelitas est, potius Atreus Ex cotrario, siquem impium qui patre verberauerit, AEneam vocemus: intemperantem.&adulterum. Hippolytum nominemus. Haec sunt sere quae dicenda videbantur de verborum exornationibus. Nunc res ipsi monet, ut deinceps ad sententiarum exornationes
uim v Troest, cum in plures res, aut personas negotia quaedam certa disperguntur, hoc modo: Qui vestrii. Iudices,nomen Senatus diligit hunc oderit ne
cesse est:petulantissime enim semper iste oppugnauit Senatum Qui equestrem locum spledidissimum cupit esse in ciuitate, is oportet istum maximas poenas dedisse velit. ne iste sua turpitudine ordini honestissimo maculae atque dedecori sit. Qui parentes habeti ostendite istius supplicio vobis homines impios no placere. Qui bus liblii sunt,statuite exemplum, quantae poenae in ciuitate sint hominibus huius
modi comparatae. Item,Senatus officium est consilio ciuitatem uiuare: Magistratus ossicium est, opera&diligentia consequi voluntatem Senatus. Populi officium est. res optimas, de homine; idoneos maxime suis sententiis eligere.& probare. Accusatoris ossicium est. inserre crimina. Defensoris, diluere, de propulsare.Testis est dice re quae scierit aulaudierit. Qilaesitoris est,unum quenque horum in ossicio suo continere. Quare L.Cassi, in causis si testem, praeterquam quod sciat, aut audierit,argu mentari de coniectura prosequi patieris, ius accusatoris cum iure testimonii commiscebis: testis improbi cupiditatem confirmabis: reo duplicem defensionem parabis. Est haec exornatio copiosa. comprehendit enim breui multa. & suum cuique tribuens officium separat.&res diuidit plures. Licentia est,ctim apud eos,quos aut vereri aut metuere debemus, tamen aliquid pro iure nostro dicimus,quod eos minime ossendat aut quos hi diligunt,cum in aliouo errato vere reprehendi posse vi . αι deantur.hoc modo:Miramini Quirites,quὀd ab omnibus vestrae rationes deserantur,quod causim vestram nemo suscipiat, quod se nemo vestri defensorem profi teaturaid tribuite vestra culpae, atq; desinite istud mirari. quid enim est quare non omnes istam rem sugere ac vitare debeant Recordamini quos habueritis desensores: studia eorum vobis ante oculos proponite. deinde omnium exitus coiisyde rate: tum vobis veniet in metem, ut vere dicam, negligentia vestra sue isnauia potius,illos omnes ante oculos vestros trucidatos esse, inimicos eorum vestris suffragiis in amplissimum locum peruenisse. Item, Nam quid fuit, Iudices, quare in se tentiis serendis dubitaueritis, aut istum homine nefarium ampliaueritist non apertillimae res erant crimini data non omnes hae testibus comprobataei non contra te nuiter.& nugatorie responsum Hic vos veriti estis,si primo coetu condemnassetis,
75쪽
ne crudeles existimaremini: dum eam vitastis vituperationem, quae longe a vobis erat absutura.eam inuenistis ut timidi atque ignaui putaremini. Maximas de priuatas.& publicas calamitates accepistis: cum etiam maiores impendere videantur, se detis de oscitamini. Luce nocte, nocte lucem expectatis. Aliquid quotidie acerbi a que incommodi iuuatiatur:& eum cuius opera vobis haec accidunt, vos remoramini diutius.& alitis ac Rei p. perniciem retinetis,quoad potestis in ciuitate. Eiusmodi licentia si nimium videbitur acrimonia habere. multis mitigationibus lenietur. . . nam continuo aliquid huiusmodi licebit in serre: Hic ego virtutem vestram quaero. sapientiam dehdcro,veterem consuetudinem requiro. ut quod erat commotum licentia, id laude mitigetur.ut altera res ab iracundia de molestia remoueat altera res ab errato deterreat .Haec res sciit in amicitia, ita in dicendo. si loco fit. maxime sa- cit, ut & illi qui audient.a culpa absin t: de nos .qui dicimus. amici eorum, de veritatis esse videamur. Est autem quoddam genus licentiae in dicendo quod astutiore ratione coparatur: clom aut ita obiurgamus eos. qui audiunt, quomodo ipsi se cupiui obiurgari:aut id quod scimus iacile omnes au situros. dicimus nos timere quomodo accipiant sed tamen veritate commoueri. ut nihilo secius dicamus. Horum amborum generum excpla subiiciemus. Prioris huiusmodi: Nimium Quirites animis estis simplicibus de mansuetis . nimiu creditis unicuique,existimatis unum quenque
eniti ut perficiat quae vobis pollicitus sit:erratis. Et frustra salsa spe la diu detinemini. stultitia vestra est: luia quod erat in vestra potestate, ab aliis petere, quam ipsi sit
inere maluistis. Posterioris licetiae hoc erit exeplum. Mihi cum isto Iudices, fuit inaniacitia, sed ista tamen amicitia tametsi vereor quomodo accepturi stis tame di
cam,vos me priuatis. quid ita quia,ut vobis essem probatus,eum,qui vos oppugnabat inimicu, quam amicum habere malui. Ergo haec exornatio .cui licentiae nomen
est scuti demostrauimus, duplici ratione tractabitur: acrimonia, quae si nimiu se rit aspera mitigabitur laude:& assimulatione de qua superius diximus, quae no indiget mitigationis propterea quὀd imitatur licentiam.&sua sponte ad animum auditoris se accommodat. Diminutio est cum aliquid esse in nobis aut iis quos defendimuς aut natura aut fortuna .aut industria dicemus egregium:quod nequa significetur arrogans ostentatio dim i nuitur,& attenuatur oratione hoc modo. Na hoc pro meo iure. Iudices dico, me labore &industria curasse, ut disciplinam militarem non in postremis tenerem. Hic siquis dixisset. Vt optime tenerem: tametsi veredi- iον xisset, tamen arrogans visus esset. nunc εἰ ad inuidiam vitatam, & ad laudem comparadam satis dictum est. Item, Utrum igitur auaritiae causa aut egestatis accessit
ad maleficium Avaritia at largissimus suit in amicos. quod signit liberalitatis est.
quae cottaria auaritiae est. Egestatista huic quidem pater,nolo nimium dicere, non tenuissianum patrimonium reliquit. Hic quoque vitatum est,ne magnu, aut in
ximum diceretur. hoc igitur in nostris aut eorum, quos defendemus, egregiis co- modis proserendis obseruabimus. Nam eiusmodi res & inuidiam contrahunt invita & odium in oratione. si incon syderate tractes. Quare quemadmodum ratione in vivendo sugitur inuidia sic in dicendo consilio vitatur odium. Descriptio iam
minatur,quae rerum consequentium continet perspicuam&dilucidam cum grauisetate expositionem, hoc modo: Quia si istum, Iudices. vestris sententiis liberaueritis, statina sicut e cauea leo mi illis, aut aliqua teterrima bellua soluta ex catenis volitabit vagabitur in foro. acuens dentes multos in cuiusque fortunas. in omnes amicos, atque inimicos, notos atque ignotos incursans. aliorum simam depeculans, aliorum caput oppugnans, aliorum domum , ac omnem similiam perfringens. Rem p. sunditus labefactans. Quare, Iudices, elicite eum de ciuitate . liberate
omnes formidine, vobis denique ipsis consulite. nam si istum impunitum dimiseritis,in vosmetipsos, mihi credite, feram, de truculentam bestiam, Iudices, immise-
76쪽
ritis. Item. Na si de hoc. Iudices, graue sententiam tuleritis. uno iudicio simul mulutos iugulaueritis: grandis natu parens, cuius spes senectutis omnis in huius adolescetia polita est, quare velit in vita manere, non habebit: filii parui priuati patris auxilio, ludibrio. &despectui paternis inimicis erunt oppositi: tota domus huius i digna concidet calamitate: at inimici statim sanguinolenta palma, crudelissima victoria potiti, insultabiit in horum miserias.& superbia simul.& verbis inuehentur.
Item, Nam neminem vestrum sugit. Quirites capta urbe, quae miseriae consequi soleant: arma qui contra tulerint, statim crudelissime trucidantur: teri, qui possunt per aetatem & vires laborem serre, rapiuntur in seruitute: qui non possiant, vita priuantur: uno denique, atque eodem tempore domus hostili flagrat incendio:& quos natura, aut voluntas. necessitudine, aut beneuolentia coniunxerit, distrahuntur: li-- beri partim e gremiis parentum diripiuntur partim in sinu iugulantur, partim ante pedes constuprantur. nemo. Iudices, est, qui possit satis rem consequi verbis, nec referre oratione magnitudinem calamitatis. Hoc genere exornationis. vel indignatio vel misericordia potest commoueri: cum res consequentes comprehensae uniuersae perspicua breuiter exprimuntur oratione. Diuisio est, quae rem semovens a re utranque absoluit ratione subiecta, hoc modo: Cur ego nunc tibi obiicia in quicquam 3 si probus es. non meruisti: sin improbus, non commoueris 3Item, Quid nunc
ego de meis propriis me citis praedicem si meministis, obtudam : sin obliti estis, cum re nihil egerim. quid est quod verbis proficere possim Ite, Duae res sunt quae possunt
homines ad turpe compendium commouere: inopia, atque auaritia. te auaru in fraterna diuisione cognouimus inopem atque egentem nunc videmus: qui potes igitur ostendere causam maleficii no fuisse Inter hanc diuisione, & illam, quae de par - . tibus orationis tertia est, de qua in libro primo diximus secundum narratione, hoc interest: luddilla diuidit per enumerationem, aut per expositionem, quibus de re- 'ν bus in tota oratione disputatio futura sit: haec se statim explicat, & breui duabus aut
pluribus partibus subiiciens rationes exornat orationem. Frequentatio est cures in tota causa dispersae coguntur unum in locum quo grauior, au t acrior, aut criminosior oratio siti hoc pacto: A quo tandem abest iste vitio quid est. Iudices, cur velitis eum liberare Suae pudicitiae proditor est,insidiator alienae: cupidus, intemperans, petulans, superbus, impius in parentes, ingratus in amicos,infestus cognatis, in superiores contumax, in aequos & pares fastidiosus. in inferiores crudelis, denique in omnes intolerabilis. Eius iem generis est illa frequentatio, quae plurimum coniecturalibus causis opitulatur. clim suspiciones, quae separatim dictae, minutae & infrinae erant, unum in locum coactae rem videntur perspicuam sacere non suspiciosam. hoc pacto : Nolite igitur Iudices, nolite ea. quae dixi separatim spe istare, sed oti mnia colligite,& conserte in unum. Si & commodum ad istum ex morte illius veniebat.& vita hominis est turpissima, animus auarissimus, fortunae familiares attenuatissimae. & res illa bono nemini praeter istum suit: neque alius quisquam aeque commode. neque iste aliis commodioribus rationibus facere potuit: neque praeteritum quicquam est ab isto, quod opus fuerit ad maleficium : neque factum, quod
opus non fuerit: &ctim locus idoneus maxime quaesitus, tum occasio aggrediendi commoda, tempus adeundi opportunissimum, spatium conficiendi longissimum sumptum est, non sine maxima occultandi, & perficiendi maleficii spe :&praeterea ante quam occisus homo is est, iste visus est in eo loco. in quo est occisio iacta.
lus. Paulo pὀst in ipso loco maleficii vox illius qui occidebatur, audita est : deinde
post occilionem. istum multa nocte domum rediisse constat: postera die titubano, ter, & inconstanter de occisione illius locutum. Haec partim testimoniis . partim quaestionibus & argumentis, omnia comprobantur, & rumore populi, quem ex argumentis natum necesse est esse verum: vestrum Iudices est his unum in lo-
77쪽
cum collatis certam sumere scientiam, non suspicionem maleficit. Nam unum ali quid. aut alterum potest in istum casu cecidisse suspiciose: ut omnia inter se a primo ad postremum conueniant maleficia.necesse est casu non posse fieri. Vehemens est haec exornatio.& in coniecturali costitutione causae serme semper necessaria. de in caeteris generibus causarum,& in omni oratione adhibenda nonnunqua. Ex-' politio est. clim in eodem loco manemus. & aliud atque aliud dicere videmur. Ea autem dupliciter fit, si aut eandem plan Edicemus rem,aut de eadem re . Eidem rem
dicemus non eodem modo .nam id quidem obtundere auditorem est, no rem expolire sed commutare. Commutabimus tripliciter: verbis, pronuntiando. tractando. Verbis commutabimus, si cum res semel dicta, iterii aut saepius aliis verbis quae Moideiri valeant eadem res proseretur,hoc modo: Nullum tantia est periculum quod sapiens pro salute patriae vitandum arbitretur. Clim augetur incolumitas perpetua ciuitatis qui bonis erit rationibus praeditus, prosecto nullum vitae discrimen sibi pro fortunis Reipub. fugiendum putabit:&erit in ea sententia semper ut pro patria studiose. quamuis in magna descendat vitae dimicationem. Pronuntiando co- mutabimus. si tum in sermone, tum in acrimonia, tum in alio atque alio genere vocis,atque gestus, eadem verbis commutando, pronuntiatione quoque vehementius immutabimus. Hoc neque commodissime scribi potest,neque parum est apertum:quare non eget exempli. Tertium genus est commutationis, quod tractando conficitur, si sententiam traiiciemus. aut ad sermocinationem. aut ad exuscitationem. Sermocinatio est de qua planius paulo post suo loco dicemus. Nunc breuiter Drad hanc rem . quod satis sit.attingemus : in qua constituetur alicuius personae oratio accommodata ad dignitatem. hoc modo ut quo facilius res cognosci possit. ne ab eadem sententia recedamus:ὶ Sapiens qui omnia Reipub. causa scipienda pericula putabit saepe ipse secum loquitur : Non mihi soli, sed etiam atque adeo multo potius natus sum patriae: vita, quae sato debetur, saluti patriae potissimum soluatur.
Aluit haec me, tute atque honeste produxit usque ad hanc aetatem, muniit meas rationes bonis legibus, optimis moribus, honestissimis disciplinis. Quid est quod a
me satis ei persolui possit,unde haec accepta sunt Quia haec loquitur secum sapiens. Saepe ego in periculis Reipub. nullum ipse periculii fugi. Item mutatur res tractando. si traducitur ad exuscitationem, cum & nos commoti dicere videamur, δἰ auditoris animum commovemus, sic: uis est tam tenui cogitatione praeditus,cuius animus tantis angustiis inuidiae continetur. qui non hunc hominem studiosissine laudet,& sapientissimum iudicet, qui pro salute patriae, pro incolumitate ciuitatis. pro Reipub. fortunis,quamuis magnum,atque atrox periculum studiose suscipiar.& libenter subeat Equidem hunc hominem magis cupio satis laudare, quam posi sim idemque hoc certo scio vobis omnibus usu venire Eadem res igitur his tribus in dicendo commutabitur rebus verbis. pronuntiando, tractado: sed tractando dupliciter sermocii ratione,&exuscitatione. Sed de eadem re clim dicemus, pluribus
utemur commutationibus. Nam clim rem limpliciter pronuntiauerimus, ratio-
. nem poterimus subiicere. deinde duplicem , vel sine rationibus . vel cum rationibus pronuntiare sententiam. deinde afferre contrarium . de quibus omnibus di- is, ximus in verborum exornationibus. Deinde simile & exemplum, de quo suo loco plura dicemus. Deinde conclusionem , de qua in secundo libro , quae opus sue runt. diximus. demonstrantes argumentationem quemadmodum concludere oporteat. in hoc libro docuimus, cuiusmodi esset exornatio verbi, cui conclusioni nomen est. Ergo huiusmodi vehementer ornata poterit esse expolitio, quae constabit ex frequentibus verborum exornationibus. N sententiarum. Hoc modo
igitur septem partibus tractabitur, sed ab eiusdem sententiae non recedamus exemplo, ut scire possis, quam sicile praeceptione rhetorica res simplex multiplici ra-
78쪽
tione tractetur. Sapiens millum pro Repub. periculum vitabit, ideo quod sit pest, ut clim pro Republica perire noluerit, necessario cum Repub. pereat. εἰ quoniam sunt omnia commoda a patria accepta, nullum incommodum pro patria
is graue putandum est. ergo qui fugiunt id periculum quod pro Repub. subeundum est, stulte faciunt. nam neque effugere incommoda possunt, & ingrati in ciuitatem reperiuntur. At qui patriae pericula suo periculo expetunt, hi sapientes putandi
sunt : culm & eum , quem debent honorem, Reipub. reddunt, de pro multis peti re malunt, quam cum multis. Etenim vehementer est iniquum, vitam, quam i natura acceptam propter patriam conseruaueris,naturae, cum cogat, reddere : patriae, cum rogct, non dare:&cu in possis cum summa virtute Se honore pro patria interire, malle per dedecus,& ignauiam vivere:& cum pro amicis,& parentibus,& caeteris
necessariis adire periculti velis, pro Repub. in qua & hoc, & illud sanctissimum nomen patriae continetur, nolle indiscrimen venire. Itaque uti contemnendus est . qui in nauigando se quam navim mavult incolumem: ita vituperadus. qui in Reipub. Mi discrimine sua plus, quam communi saluti consulit. Naue enim fracta, multi incolumes euaserunt: ex naufragio patriae saluus nemo potest enatare. Quod mihi bene videtur Decius in tellexisse, qui se deuouisse dicitur, Se pro legionibus in hostes inimisisse medio s. unde amisit vitam, at no perdidit. re enim vilissima & parua maximam redemit:dedit vita, accepit patriam: amisit animam, potitus est gloria, quae cum summa laude prodita, vetustate quotidie magis enitescit. Quod si pro Repub. debere accedere ad periculum & ratione demon stratum est,& exemplo comproba tum, ii sapientes sunt existimandi, qui nullum pro salute patriae periculum vitant. In his igitur generibus expolitio versatur, de qua producti sumus, ut plura diceremus, quod non modo cum causam dicimus, adiuuat & exornat orationem, sed mul-m to maxime per eam exercemur ad elocutionis facultatem. Quare conueniet extra causam in exercendo rationcs adhibere expolitionis, in dicendo, uti cum exornabimus, argumentationem, de qua diximus in libro secundo. Commoratio est, cidinin loco firmissimo, quo tota causa continetur, manetur diutius:& eodem saepius reditur. hac uti maxime conuenit,&id est oratoris boni maxime proprium. non enim
datur auditori potestas animii de re firmissima dimouedi. Huic exemplum satis idoneum subiici non potuit: propterea quod hic locus no est a tota causa separatus, sicut membrii aliquod, sed tanqua sanguis perfusus est per totum corpus orationis. Contentio est, per qua contraria raeruntur. Ea est in verborum exornationibus, ut ante docuimus, eiusmodi: Inimicis te placabilem, amicis inexorabilem praebes. In sententiarum, huiusmodi: Vos huius incommodis lugetis: iste Reipub. calamitate laetatur. Vos vestris sortunis dissiditis: iste solus suis eo magis confidit. Inter , , haec duo contentionii genera hoc interest: illud ex verbis celeriter relatis costat: hie sententiae cotroiae ex coparatione reserantur oportet. Similitudo, est oratio traduces ad rem quampia aliquid ex re dispari simile. Ea sumitur aut ornandi causa, aut probandi, aut apertius dicendi, aut ante oculos ponendi. Et quomodo quatuor de caulis sumitur, ita quatuor modis dicitur. per contrariti, per negationem, per breuitatem. per collationem. Ad unam quanque sumendae causam 1imilitudinis accommodabimus singulos modos pronuntiandi. Ornandi causa sumitur per cotrarium, sic: Non enim quemadmodum in palaestra qui taedas cadentes accipit, celerior est incursu cotinuo quam ille qui tradit: ita melior imperator nouus, qui accipit exercitu, qua ille qui decedit:propterea quod defatigatus cursor integro face: sic peritus imperator imperito exercitu tradit. Hoc sine ii mili satis plane,& perspicue, &pro basiliter dici potuit hoc modo. Dicitur minus bonos imperatores a melioribus exercitii accipere solere: sed orna di causa simile sumptu est, vi orationi dignitas quaedaco paretur. Dictu est aute per contrari v. na tuc similitudo sumitur per cotrartu, cum d. ii.
79쪽
ei rei, quam nos probamus, aliqua rem negamus e se simile, ut paulo ante, cum decursoribus disserebamus. Per negationem dicetur probandi causa. hoc modo: Neque equus indomitus, qi iam uis natura bene compositus sit, idoneus potest esse ad eas utilitates,& aptus, quae de syderantur ab equor neque homo indoctus, quamuis sit ingeniosus ad virtutem potest peruenire. hoc probabilius factum est, quod magis est verisimile, non posse virtutem sine doctrina comparari: quoniam ne equus usquidem indomitus idoneus possit esse. ergo sumptum est probandi causa. Dictum est autem per negationem: id enim perspicuum est de primo similitudinis verbo. Sumitur & apertius dicendi causa simile per breuitatem, hoc modo : In amicitia
gerenda, sicut in certamine currendi. non ita couenit exerceri, ut quoad necesse sit.
peruenire possis sed ut productus studio de viribus vltra facile procurras. Nam hoc
simile est, ut apertius intelligatur, mala ratione sacere eum, qui reprehendat eos. qui verbi causa j post mortem amici, liberos eius custodiant: propterea quod in cu lare tantum velocitatis e se oporteat, ut efferatur usque ad sinem: in amico tantum beneuolentiae studium, ut ultra quam amicus sentire possit, procurrat amicitiae studio. Dictum autem simile est per breuitatem. non enim ita. ut in caeteris rebus, res ab re separata est sed utraeque res coitincte de confuse pronutiatae sunt. Ante oculos ponendi negotii causa sumetur similitudo cum dicetur per collationem sic:Vti ci- tharoedus, cium prodierit optime vestitus, palla inaurata indutus, cu chlamyde purpurea coloribus variis intexta.& cum corona aurea magnis fulgentibus gemmis illuminata, citharam tenens exornatissimam, auro εἰ ebore distinctam : ipse praeterea forma &specie sit, de statura apposita ad dignitatem: si cum magnam populo commouerit his rebus expectationem, repente silentio facto, vocem emittat acerbissimam cum turpissimo corporis motusquό melius ornatus sit,& magis suerit expectatus, eo magis derisus, εἰ contemptus eiicitur: ita si quis in excelso loco de in magnis ac locupletibus copiis collocatus, sortunae muneribus, de naturae commodis omnibus abundabit, si virtutis. εἰ artium, quae virtutis magistrae sunt. egebit : quo magis caeteris rebus erit copiosus, de illustris. dc expectatus, eo vehementius derisus. Si
contemptus ex omni conuen tu bonorum eiicietur. Hoc simile exornatione viri uoque rei. 5t alterius inscitia artificii, alterius stultitia simili ratione collata, sub aspectus hominum rem subiecit. Dictum aute est per collationem : propterea quod proposita si in ilitudine, paria sunt relata omnia. In similibus obseruare oportet diligenter , ut chim rem afferamus similem, cuius rei causa similitudinem attulerimus. verba quoque ad similitudinem habeamus accommodata. Id est huiusmodi : Ita ut hirundines aestiuo tempore praesto sunt frigore pulsae recedunt. ex eadem similitudine nunc per transsationem verba sumimus: Ita falsi amici sereno vitae tempore praesto sunt: simulatque hyemem fortunae viderint, deuolant omnes. Sed inuentio similium facilis erit, siquis sibi omnes res animatas de inanimatas, mutas de loquentes, feras de mansuetas, terrestres de coelestes di maritimas, artificio .casu, natura comparatas, usitatas atque inusitatas, frequenter ante oculos poterit ponere. εt tia ex his aliquam venari similitudinem, quae aut Ornare, aut docere, aut apertiorem rem sacere, aut ponere ante oculos possit. Non enim res tota toti rei necesse est similis sit. sed ad ipsum, ad quod conferetur, similitudinem habeat oportet. Exemplum .est alicuius iacti aut dicti praeteriti cum certi aut horis nomine propositio. Id sumitur iisdem de causis. quibus similitudo. Rem ornatiorem iacit, cum nullius rei. nisi dignitatis causa sumitur. Apertiorem. cum id, quod sit obscurius, magis dilucidum reddit. Probabiliore, clim magis verisimile facit. Ante oculos ponit cum exprimit omnia perspicue,ut res dicta prope manu tetari possit. Uniuscuiusq; generis singula subiecissemus exepla. nisi exeptu, quod genus esset in expolitioe, demostransemus, de causas sumendi in similitudine aperuissemus. quare noluimus, neq, pauca,
80쪽
quo minus intelligeretur neque re intellecta plura consul bere. Imago, est so mae cum sorina cum quadam similitudine collatio. Haec sumitur aut laudis. aut vituperationis caiisa. Laudis causa. sic: Ibant in praelium corpore tauri validissimi: impetu leonis acerrimi similes. Vituperationis, ut in odium, aut in inuidiam, aut in contemptionem adducat. Vt in odium, hoc modo : Iste quotidie per serum medium tanquam iubatus draco serpit, dentibus aduncis, aspectu venenato, spiritu rabido , circunspectans huc & illuc, si quem reperiat, cui aliquid mali faucibus afflare, que ore attingere,dentibus insecare lingua aspergere possit. Vt in inuidia adducat. hoc modo: Iste, qui diuitias suas iactat, sicut gallus e Phrygia, aut ariolus quispiam depressus, & oneratus auro 'clamat Se delirat. Vt in contemptionem adducat. sic: Iste qui tanqua cochlea abscondens retentat sese tacitus, quo sit tutus, comeditur cum domo sua. & aufertur. Eilictio est, cum exprimitur, de effingitur verbis corporis cuiuspiam forma, quoad satis sit ad intelligendum . hoc modo: Hunc dico, Iudices, rubrum, breuem, incuruum, canum, subcrispum, caesium, cui sane magna est in mento cicatrix, si quo modo potest vobis in memoriam redire.
Habet haec exornatio cum utilitatem, si quam velis ostendere: trina venustateret,
si breuiter it dilucide facta est. Notatio est, ctim alicuius natura certis describitur signis. quae sicuti notae quaedam naturae sunt attributa. Ut si velis non diuitem. sed ostentatorem pecuniosum describere. Iste, inquies. Iudices, qui se dici diuitem.
putat esse praeclarum: primum nunc videte, quo vultu nos intueatur, nonne vobis
videtur dicere, Darem, si mihi molesti non e setis 3 Cum vero sinistramentum subleuat. existimat se gemmae nitore, & auri splendore aspectus omnium perstringe
si re. Clim puerum respicit hunc unum, quem ego noui, vos non arbitror nouisse.
alio nomine appellat, deinde alio atque alio, Heus tu, inquit, veni Sannio, ne quidisti barbari perturbent. Vt ignoti. qui audiunt, unum putent eligi de multis: ei dicit in aurem aut ut domi lectuli sternantur: aut ab avunculo rogetur AEthiops, qui ad balneas veniat: aut asturconi locus ante ostium suum detur: aut aliquid fragile salsae coragium gloriae comparetur. Deinde exclamat, ut omnes audiant, Videto ut diligenter enumeretur, si potest ante noctem. Puer qui iam bene hominis natura no uit. Tu illo plures mi itas oportet. inquit. si hodie vis trasnumerari. Age, inquit. ductecum Libanum,&Sosiam. Sanet. Deinde casu veniunt hospites homini. qui istum splendide,dum peregrinaretur, receperunt: ex ea re homo hercle sane conturbatur. sed tamen a vitio naturae non recedit, Bene, inquit. facitis, clim venitis: sed rectius secissetis, si ad me domum recta abiissetis. Id secissemus, inquiunt illi, si dom u nouissemus. At istud quidem facile fuit undelibet inuenire. verum ite mecum. Sequuntur illi. sermo interea huius consumitur omnis in ostentatione. Quaerit in agris cuiusmodi seu men ta sint: negat se quia villae incensae sint, accedere posse : nec
aedificare etiam nunc audere, Tametsi in Tusculano quidem coepi insanire.&in iis. dem iundamentis aedificare. Dum haec loquitur, venit in aedes quasdam, in quibus sodalitium erat eodem die futurum :quo iste pro notitia domini aedium ingreditur cum hospitibus: Hic, inquit habito. Perspicit argentum quod erat expositum : visit
triclinium stratum .probat. accedit seruulus. dicit homini clare, dominum iam veritrum, si velit exire. Itane inquitξ eamus hospites, frater venit ex Salerno, ego illi obuiam pergam: vos huc decima venitote. Hospites discedunt. Iste se raptim do-iu mum suam coniicit. Illi decima, quo iusserat, veniunt: quaerunt hunc, reperiunt domus cuia sit: in diuersorium derisico serunt sese. Vident hominem postera die: narrant. expostulat accusanr. Ait iste cos similitudine loci deceptos. angiportu toto deerrasse, contra valetudinem suam se ad multam noctein expectasse. Sannioni puero negotium dedetat, ut vasa, vestimenta, pueros corrogaret. Seruulus no inurbanus satis strenue,&concinne comparat. Iste hospites domu deducit. Ait se aedecd. iii.