Opera;

111쪽

Digressio de factionum origine et effectibus

XLI. Ceterum mos partium popularium et Sena

factionum, ac deinde omnium malarum artium, paucis ante anni Romae ortu eSt, otio, atque abundantia earum rerum quae prima mortales ducunt. Nam

ante Carthaginem detulam' populu et SenatUS O manus placide modesteque inter Se rempublicam tractabant neque gloriae neque dominationis certa men inter cives erat metus h0stilis in bonis artibus

civitatem retinebat. Sed ubi illa sormido mentibus

deceSSit, Scilicet ea, quae Secundae re amant, laScivia atque Superbia incessere. Ita quod in adverSi re bu optaverant, tium, p0Stquam adepti Sunt, Spertu acerbiusque suit. Namque coepere nobilitas dignitatem, p0pulus libertatem in lubidinem vertere;

sibi quisque ducere, trahere, rapere. Ita Ommia indua parte abstracta Sunt reSpublica, quae media suerat, dilacerata Ceterum nobilitas acti0ne magis p0llebat plebis vis, s0lula atque di Spersa, in multitudine minus poterat Pauc0rum arbitrio belli do inique agitabatur pene e0Silem aerarium, pr0Vin cipe, magi Stratu S gl0riae triumphique erant populus militia atque inopia urgebatur. Praedas bellicas imperatores cum paustis diripiebant interea parentes aut parvi liberi militum, uti quisque p0tenti0ri con finis erat, sedibus pellebantur. Ita cum potentia avaritia, Sine modo modeStiaque invadere, 0lluere et vastare omnia, inhil pensi neque sancti habere, qu0ad Semet ipsa pru)cipitavit. Nam ubi primum ex nobilitatae reperti sunt qui veram gloriam jus de

A. U. C. 608. Graecia nobiles erant.

112쪽

SALLUSTIIp0tentiae antep0nerent, moveri civitas, et dissensio civilis, quasi permixtio terrae oriri coepit. XLV. Nam p0stquam Tiberius et C. Gracchus, qu0rum majore 3 punico atque aliis bellis multum reipublicae addiderant, vindicare plebem in libertatem et paucorum Seelera patefacere coepere, nobilitasnOXia, atque e perculSa, modo per Socio ac n0men latinum , interdum per equite romano qu0 SpeSs0cietatis a plebe dimoverat, Graechorum actionibus obviam ierat et primo Tiberium, dein pauc08p0Stannos eadem ingredientem Caium, tribunum plebis alterum, alterum triumvirum coloniis deducendis , cum M. Fulvio Flacco ferro necaverant. Et Sane Gracchis, cupidine vict0riae, haud satis moderatus ani mus suit; sed bono vinci satius est quam malo more injuriam vincere. Igitur ea vict0ria nobilitas ex lubidine Sua usa mulios mortale serro aut suga XS- tinxit, phi8que in reliquum ibi lim0ris quam p0 tentiae addidit. Quae res plerumque magna civitateSpessumdedit, dum alteri altero vincere qu0Vi modo, et vict0 acerbius ulcisci V0lunt. Sed de studiis a tium et omnibus civitatis m0ribus si singulatim auti bavus eorum ib. Sempronius Ligures et Sardos Romanis subiecit, A. V. 16 proavus Hannonem, Annibali legatum, apud Beneventum profligavit, A. U. 40 pater de Hispania et de Sardinia triumphavit, A. 576 et 579, bellumque in Gallia feliciter gessit, A. 591 mater Ornelia prioris Africani lia erat.

Cf. notam cap. XXXIX.

Sociotatem nobilitatis et adoptionem in ordine senatorio equites appetebant, humani ingeni natura, altiora Semper affectantis. Eos tamen C. Gracchus, translatis ad ipsos ludiciis, a Senatu disjunXerat. - Quando noVae Oloniae creabantur, ad agros dividendos mittebantur legati, plerum Uetres numOro, unde triumvirorum nomen. Ad hoc munus electi fuerant C. Gracchus et F. Flaccus, quando necati sunt.

113쪽

BELLUM IUGURTHINUM ill pro magnitudine parem di SSerere, tempus quam reS maturius deserat quam0brem ad inceptum redeo.

Metellus consul omnibus bene sperantibus, in Numidiam proficiscitur.

XLIII. Post Auli foedus ' exercitusque nostri se, dam sugana, Q. Metellus et M. Silanus, consules designati, provincia inter Se partiverant Metelloque Numidia evenerat, acri Viro, et, quanquam adverS0 populi partium , sama tamen aequabili et inviolata. Is ubi primum magistratum ingreSSUS eSt, alia omnia sibi cum c0Ilega ratus, ad bellum qu0 gesturus erat, animum intendit. Igitur, dissidens veteri exe citui, milites scribere, praeSidia Undique arceSSere,

arma, tela, equ0S, cetera in Strumenta militiae parare; ad 0 commeatum assatim denique omnia quae bello vario et multarum rerum egenti USui SSe 80-lent. Celerum, ad ea patranda, Senati auctoritate s0cii nomenque latinum, rege Ultro auxilia mittere 40Strem omni civita Summo Studio adnite batur. Itaque, ex Sententia omnibus rebus paratis c0mpositisque, in Numidiam pr0ffici Scitur, magna spe civium, quum propter bona arte S, tum maxume quod adversum divitias animum invictum gerebat, et avaritia magiStratuum, ante id tempus in Numi dia nostrae peS 0ntUSae, h0Stiumque auctae erant.

Albini exercitum, ignavia dissolutum, disciplina confirmat.

XLIV. Sed ubi in Africam venit, exercitu ei tra dilui a Sp. Albin pr0c0nSule, iners, imbellis, neque

Cf. cap. XXXVIII. Latinis et sociis urilla Senatus imperare poterat; aeges ultro mittebant.

114쪽

SALLUSTII

periculi neque lab0ris patiens, lingua quam manu pr0mptior, praedator ex sociis et ipse praeda hostium, sine imperio et modestia habitus. Ita imperatori novo plus ex malis moribus sollicitudinis, quam ex copia militum auxilii aut bonae spei, accedebat Statuit tamen Metellus, quanquam et aeStivorum tempuS 0- mitiorum m0ra imminuerat, et exspectatione eventi civium animos intento putabat, non prius bellum attingere, quam majoriim disciplina milites lab0rare coegisset. Nam Albinus, Auli fratris exercitus que clade percul Su8, 08tquam decreverat non egredi provincia, quantum tempori pestivorum in imperio fuit, plerumque milites Stativis castris habebat, nisi quum odo aut pabuli egestas locum mutare Sub egerat. Sed neque muniebantur, neque more militari vigiliae deducebantur uti cuique lubebat, ab signis aberat Lixae permixti cum militibus die noctuque

vagabantur et palante agr0 VaStare, ilia expugnare, pec0ri et mancipiorum praeda certantes agere, eaque mutare cum mercatoribus in advectili et aliis talibus praeterea frumentum publice datum vendere, panem in die mercari' p0Stremo, quaecumque dici aut singi queunt ignaviae luxuriaeque probra, in illo exercitu cuncta suere, et alia ampli US. XLV. Sed in ea dissicultat Metellum, n0n minus

Comitiorum mora, ut Vidimus cap. XXoII, Metellus Onsul creatus fuerat tantum initio anni et praeterea, cura parandi omnia bello neceSsaria brevius fecerat tempus estiNorum, dos tempus aptum bellicis Xpeditionibus,rius Per aestatem ge

runtur.

Romani milites non quotidio panem accipiebant, sed unicuiquain singulos menses quatuor fere frumenti modi tribuebantur en- viro 35 itres , unde sibi pa

nem conssceret.

115쪽

BELLUM IUGURTHINUM 1l3 quam in rebus hostilibus, magnum et sapientem virum suisse comperior, tanta temperantia inter ambili0nem saevitiamque moderatum Namque edicto primum adiumenta ignaviae SustuliSS ne quisquam

in castris panem aut quem alium cibum coctum venderet ne lixae exercitum Sequerentur ne miles gregarius in castris, neque in agmine Servum au jumentum haberet ceteris arte modum StatuiSSe. Praeterea transversis itineribus quotidie castra movere juxta ac Si h0Stes deSSent, vallo atque lassa munire, vigilia crebra p0nere, et ipse cum legatis circumire item in agmine, in primi modo, modo in postremis, Saepe in medi adeSSe, ne quiSquam ordine egrederetur, Ut cum Signi frequentes incederent, miles cibum et arma portaret. Ita prohibendo a delictis, magis quam vindicando, exercitum brevi confirmavit.

Jugurthae promissis dissidens, Metellus in Numidiam processit.

XLVI. Interea Jugurtha, ubi quae Metellus agebat

ex nuntiis accepit, simul de innocentia ejus certior R0mae tactus, dissidere Sui rebus ac tum demum veram deditionem sacere conatus est. Igitur legatos ad consulem cum supplicii mittit, qui tantummodo ipsi liberisque vitam peterent, alia omnia dederentp0pulo romano Sed Metello jam antea experimentis c0gnitum erat genus Numidarum infidum, ingenio mobili, n0varum rerum avidum. Itaque legatos, alium ab alio diversos, aggreditur ac paulatim tentando, p0Stquam Opportuno cognovit, multa d0llicendo persuadet uti Jugurtham, maxume vi vum, in id parum procedat, necatum sibi trade-

116쪽

SALLUSTII rent ceterum palam, quae ex Voluntate larent, regi

nuntiari jubet. Deinde ipse paucis diebus, intento atque infesto exercitu, in Numidiam procedit, ubi, contra belli aciem tuguria plena hominum, pec0ra cult0re8que in agris erant ex oppidis et mapalibus praesecti regis obvii progedebant, parali frumentum

dare, 0mmeatum portare, postrem omnia quae imperarentur sacere. Neque Metellus idcirco minus, sed pariter ac si hostes adessent, munito agmine incedere, late expl0rare omnia, illa dediti0nis signa ostentui credere, et insidiis l0dum tentare. Itaque ipse cum expeditis c0h0rtibus, item undit0rum et Sagittariorum delecta manu, apud primos erat in p0Stremo C. Marius legatus cum equitibus curabat in utrumque latus auxiliari0s equites tribunis legi0num et praesectis c0hortium dispertiverat, uti cum his permixti velites'. quocumque accederent, equitatus hostium propulsarent. Nam in Jugurtha tantus dolus, tantaque peritia l0q0rum et militiae erat, uti,

abSen an praeSenS, pacem an bellum geren perniciosior esset, in incerto haberetur.

grato animo, ut Videbimus, Patronum prosecutus est. Quemadmodum autem iste, postquam

fuerat Metelli legatus, et Me- tolli et nobilium potentiam protrivit, ta ipse a Sylla, quem Marii legatum n eodem bello Jugurthino Videbimus, rostra

tus CSt.

V Vies notam ad Cat. LIX. Praefecti auxiliarium cohortium ejusdem apud eas dignitatis erant culus in legionibus vl-

Velites, a volitando, milites erant levis armaturae, quites Vicissim et pedites. Post equitem Sedebant, et Opportuno tempore desilientes equo, in mediis hostibus tumultum concitabant.

117쪽

Vaccae praesidium imponit consul, regique pacem petentiambigue respondet.

XLVII. Erat haud longe ab eo itinere, qhi Metellius

pergebat, ppidum Numidarum, nomine Vacca, o rum rerum venalium totius regni maxume celebra tum, ubi et incolere et mereari consueverant italidi generis multi mortales. Huc consul, simul tentandi gratia, et Si paterentur opportunitate loci, prae Si dium imp0suit praeterea imperavit frumentum et alia quae bello usui serent c0mp0rtare, ratus, id quod res m0nebat, frequentiam negotiatorum et commeantium juvaturum exercitum, et jam paralis rebus munimento ore Inter haec neg0lia, Jugurtha in pensius modo legat0 Supplice mittere, pacem orare, praeter Suam liberorumque vitam, milia Metello dedere quo item consul, uti pri0res'. illectos ad pr0ditionem domum dimittebat regi pacem, quam p0Slulabat, neque abnuere neque polliceri, et inter

Armis certare coactus, Jugurtha opportuno loco Romanos invadere parat. Exercitus utriusque dispositio.

XLVIII. Jugurtha ubi Melolli dicta cum saetis

comp0Suit, ac Se uis artibus lentari animadvertit: quippe cui verbis pax nuntiabatur, celerum re bellum asperrumum erat Uri, maXUma alienata, agerh0stibus cognitus, animi popularium tentati , coactus rerum necessitudine, latuit armis certare. Igitur, expl0ral hostium linere, in spem victoriae adductus ex pportunitate loci, quam maxuma c0pia potest

i id caput praecedens.

118쪽

SALLUSTII 0mnIUm generum parat, ac per tramites occult0s

exercitum Metelli antevenit. Erat in ea parte Numidis quam Adherbal in divisi0ne possederat, sumen

oriens a meridie, nomine Muthul, a quo aberat m0ns serme millia passuum XX tractu pari baStu ab natura et humano cultu sed ex eo medio quasi collis oriebatur, in immensium pertinenS, VeStitUS Olea- Stro ac myrtetis, aliisque generibu arborum quae humi arido atque arenoso gignuntur Media autem planities deserta penuria aquae , praeter flumini propinqua loca ea consita arbuStiS, pecore atque cul-t0ribus frequentabantur. XLIX. Igitur in eo colle quem transverso itinere p0rrectum docuimuS, Jugurtha, extenuata Suorum acie consedit elephantis et parti c0piarum pede strium B0milcarem praesecit, eumque edocet quae ageret ipSe propi0 montem cum omni equitatu e dites dele l0s 0ll0gat. Deinde, Singula turma at que manipulo circumien S, monet atque obtestatur uti, memore priStinae virtuti et victoriae, SeSe re gnumque Suum ab R0manorum avaritia defendant Cum his certamen ore, qu0 antea victo Subjugum miserint ducem illis, non animum, mutatum quae ab imperatore decuerint, Omnia Sui pr0- visa locum Superiorem, Ut prudente cum imperili S, ne pauciore cum pluribus, aut rudes cum bell0 melioribu manum consererent. Proinde parati intentique eSSent, Signo dat0 Romanos invadere illum diem aut omnes labores et Victorias confirmaturum,

Fluvius Muthul, hodie Seν- bou8e, et mons Viginti millibus septem dere dcucis distans,

tractu pari seu paralleli erant. Cf. cas. XXXVIII.

119쪽

BELLUM IUGURTHINIIu

aut a Xumarum aerumnarum initium lare sodhoc viritim, ut quemque ob militare sacinus pecunia aut honore extulerat, commonefacere beneficii sui, et eum ipsum aliis ostentare poStremo, pro UjUS que ingenio, p0llicendo, minitando, Obte Stando, alium alio modo excitare quum interim Metellus, ignarus h0Stium, monte degrediens cum exercitU, conspicatur. Primo dubius quidnam insolita facies ostenderet, nam inter virgulta equi Numidaeque c0n- Sederant, neque plane occultati humili late arborum, et tamen in sterti quidnam esset, quum natura loci,

tum d0l0, ipsi atque signa militaria obscurati dein, brevi cognitis insidiis, paulisper agmen c0nStituit. Ibi commutatis 1 dinibus in dextro latere, quod

pr0Xumum hostes erat, triplicibus subsidiis aciem instruxit inter manipulos undit0res et sagittarios dispertit equitatum omnem in cornibus locat ac, pauca pro tempore milites hortatus, aciem, sicuti in Struxerat, transversis principiis in planum deducit.

L. Sed ubi Numidas quietos neque c0lle degredi

animadvertit, veritus, ex anni tempore et inopia a lupe, ne Siti conficeretur exercitus, Attilium legatum cum expeditis cohortibus et parte equitumpi pst misit ad flumen, uti locum castris antecaperet; existumans h0stes crebro impetu et tranSversi prae iii iter suum rem0raturos, et, qu0niam armis disti derent, lassitudinem et sitim militum tentatur08. Dein

Expeditas cohortes , quas in fronto habebat cf. cap. XLVI , in dextro latero instruit triplicibus Subsidiis, ut, do more, hastati Prima acies essent, principes Secunda, triarii teritu.

D Iandibus Rutilii estati,

Postea consulis, uni etiam multo clarior fuit historicus, orator et Philosophus, multa repta les apud Cic. Brut 30.

120쪽

1l8 1LLUSΤΙΙ ipse, pro re atque l0co, sicuti monte descenderat, paulatim pr0cedere marium etsi principia habere ipSe cum Sinistrae alae equitibu esSe, qui in agmine principes acti erant.

Per totum diem pugnatur incerto eventu. Sub noctem Numidae

fugantur.

At Jugurtha, ubi extremum agmen Metelli prim08

SU0 praetergreSSum videt, praesidio quasi duum millium peditum montem occupat, qua MetelluS deScenderat, ne Arte cedentibus adverSarii receptui, ac p0St munimento laret. Dein repente Sigia dato,h0stes invadit. Numidae alii p0stremo caedere parSa Sinistra ac dextra tentare insensi deSSe atque instare omnibus locis R0manorum ordine contur

bare. Quorum etiam qui firmioribus animis obvii hostibus suerant, ludificati incerto praelio, ipsi mod0

eminus Sauciabantur, neque contra seriundi aut ina-ΠUm conserendi copia erat Antea jam d0cti ab dii gurtha equites, ubicumque Romanorum turba in

SeqUi coeperat, non consertim neque in unum Sese

recipiebant, sed alius alio, quam maxume diverSi. Ita numero priores, si a perSequendo hoStes deterrere nequiverant, disjectos ab tergo aut lateribus circumveniebant: in opportunior fugae cossis quam campi suerant, ea ver c0nsueti Numidarum equisacile inter virgulta evadere 110Str0S Sperita et ins0lentia loci retinebat. LI. Ceterum acies totius negotii Varia, incerta, foeda atque miserabilis dispersi a SutS, par cedere, alii insequi neque signa, neque ordine ob SerVare ubi quemque periculum ceperat, ibi reSiStere ac