Opera;

121쪽

BELLUM IUGURTHINUM 419 pr0put Sare arma, tela, equi, Viri, h0Stes, civeSpermixti nihil consilio neque imperio agi Ar omnia regere. Itaque multum diei proceSSerat, quum

etiam tum eventus in incerto erat. Denique, Omnibus lab0re et aestu languidis, Metellus, ubi videt

Numidas minus instare, paulatim milites in unum c0nducit, ordines restituit, et cohortes legi0narias quatuor adversum pedites hostium collocat. Eorum magna par Superi0ribus locis sessa conSederat. Simul rare, h0rtari milites ne deficerent, ne puterentur hostes fugientes vincere , Neque illis caStraeSSe, neque munimentum ullaim, quo cedenteStenderent in armis innia sita. Sed ne Jugurtha quidem interea quietus P circumire, h0rtari, reno Vare praelium, et ipse cum delectis tentare omnia;

Subvenire suis, hostibus dubiis instare quos firmos

cognoverat, eminu pugnando retinere.

LII. 0 0d inter se duo imperatores, Ummi Viri, certabant, ipsi pares, ceterum opibus dispari bus nam Metello virtus militum erat, locus adversus Jugurthae alia omnia, praeter militeS, Opp0rtuna. Denique Romani, ubi intellegunt neque sibi perfugium SSe, neque ab hoste c0piam pugnanditieri, et jam die vesper erat adverso c0lle Sicuti praeceptum uerat, evadunt. misso l0 0, Numidae sus fugatique pauci interiere plerosque velocita et regi h0stibus ignara tutata Sunt.

Bouillearis et Rutili congressus. Post duplicem victoriam,

ambae acies noctu OuVeniunt.

Interea Bomilcar, quem elephantis et parti c0pia rum pedeStrium praesectum a Jugurtha supra dixi-

122쪽

120 1LLUSTIImus, ubi eum Rutilius praetergreSSUS est, paulatim suos in aequum locum deducit ac dum legatus ad

numen, quo praemiSSu erat, seStinan pergit, quietuS, Utire poStulabat, aciem exornat, neque remittit quid ubique hostis ageret explorare. OStquam

Rutilium consedisse jam et animo Vacuum accepit, simulque ex Jugurthae praelio clamorem Ugeri veritu ne legatus, c0gnita re laborantibus suis auxili0laret, aciem, quam dissidens virtuti militium artustatuerat, quo hostium itineri ossiceret latius p0rrigit, eoque modo ad Rutilii castra procedit. LIII. Romani ex improviso pulveri vim magnam

animadvertunt; nam pr0Spectum ager arbuSti c0nsitus prohibebat. Et primo rati humum aridam vento agitari post, ubi aequabilem manere, et Sicuti

acie movebatur, magis magi8que appr0pinquare Vident cognita re, properante arma capiunt, ac pr0caStriS, Sicuti imperabatur, consistunt deinde, ubi

propiu Ventum, utrinque magno clamore concur

ritur. Numidae tantummodo remorati dum in elephantis auxilium putant; 0stquam impeditos ramis arborum, atque ita disjectos, circumveniri vident, sugam faciunt, ac plerique, abjectis armis, colliSaul nocti quae jam aderat auxilio, integri abeunt. Εlephanti quatu0 capti reliqui omnes, numero quadraginta, interfecti. At Romani, quanquam itinere atque opere caStrorum et praeli sessi laetique erant, tamen, quod Metellus amplius opinione morabatur, instructi intentique obviam procedunt nam doliis Numidarum nihil languidi neque remissi patiebatur. Ac primo, obScura nocte, postquam haud procul inter Se erant, Strepitu, veluti h0Ste adventare,

123쪽

BELLUM IUGURTHINUM 12l alteri apud alteros Armidinem simul et tumultum

sacere et paene imprudentia admissum facinus miserabile, ni utrinque praemissi equite rem explora ViSSent. Igitur pro metu repente gaudium exortum

milites alius alium laeti appellant acta edocent atque audiunt sua quisque sortia acta ad coelum serre. Quippe res humanae ita sese habent in vict0ria vel ignavis gloriari licet adversae re etiam bono de

Metellus Numidiam vastat, regis insidias vitans et dolos eludens.

LIV. Metellus, in iisdem castris quatriduo moratuS, Saucio cum cura reficit, meritos in praeliis more militiae donat, universos in concione laudat, atque agit gratias; 0rtatur ad cetera, quae levia Sunt, parem animum gerant K Pro victoria Satis jam pugnatum reliquo labore pro praeda sere. v Tamen interim transfuga et alio opp0rtun0S, Jugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum pauciSne SSet an exercitum haberet, uti SeSe ictu gereret, Xpl0ratum misit. At ille sese in loca saltu0sa et natura munita receperat ibique cogebat exercitum numero hominum ampliorem, Sed hebetem infirmumque, agri ac pecori magis quam belli cultorem. Id ea gratia eveniebat, qu0d , praeter regio equiteS, nemo omnium Numidarum ex fuga regem Sequitur qu0

cujuSque animia fert, eo discedunt, neque id flagitium militiae ducitur ita se mores habent. Igitur Metellus, ubi videt regis etiam tum animum serocem; bellum renovari, quod nisi ex illius lubidine gerin0n 08Set praeterea iniquum certamen sibi cumh0stibus minor detriment illos vinci quam Su0S

124쪽

122 1LLUSTII vincere statuit n0n praeliis, neque acie, sed alio m0re bellum gerundum. Itaque in Numidis l0ca opulenti8Suma pergit, agro vaStat, multa castella et oppida, temere munita aut sine praesidio, capit incenditque puberes interfici jubet, ali 0mnia mi litum praedam esse. a Armidine multi mortales Romanis dediti obsides frumentum et alia, quae usui serent, assatim praebita; ubicumque re p0Stu labat, praesidium imp0Situm. Quae neg0tia, multomagi quam praelium male pugnatum ab SutS, re gem terrebant quippe, cui spes omnis in fuga sita erat, equi c0gebatur; et, qui Sua 0ca delendere nequiverat, in alienis bellum gerere. Tamen, exc0pia, qu0d optumum videbatur c0nsilium capit:

exercitum plerumque in iisdem locis opperiri jubet; ipse cum delectis equitibus Metellum sequitur;

nocturnis et aviis itineribus ignoratus, Romanos palante repente aggreditur e0rum plerique ne mes cadunt, multi capiuntur, nemo omnium int clus profugit et Numidae, priusquam ex caStris Subveniretur, sicut jussi erant, in pr0xum0S 0lles discedunt. LV. Interim R0mae gaudium ingen ortum, cognitis Metelli rebus uti seque et exercitum more majorum gereret in adverso loco, victor tamen virtute

suisset hostium agro potiretur Jugurtham magni-sicum ex Auli secordia, spem salutis in s0litudine aut fuga c0egisset habere. Itaque senatus, ob ea feliciter acta, di immortalibus suppliei decernere civitaS, trepida antea et sollicita de belli eventu, laeta agere; sam de Metello praeclara esse. Igitur e intentior ad victoriam niti, omnibus m0dis sestinare cavere

125쪽

BELLUM IUGURTHINUM 123 tamen necubi hosti opp0rtunus fieret meminiSse post gl0riam invidiam equi ita quo clarior erat, e magi anxiuS. Neque, 08 insidias Jugurthae,essus exercitu praedari P ubi frumento aut pabulo OpUS erat, c0horte cum omni equitatu praesidium agitabant exercitus partem ipse, reliqu0 Marius ducebat: sed igni magis quam praeda ager a Staba tur Duobus locis, haud l0nge inter se, castra aciebant ubi vi opus erat, cuncti aderant ceterum, quo suga atque sormido latius cresceret, diversi agebant. Eo tempore augurtha per colles Sequi tempus aut locum pugnae quaerere qua Venturum h0stem audierat, pabulum et aquarum senteS, qu0rum penuria erat, corrumpere modo se Metello, inter dum Mario ostendere postremos in agmine tentare, ac statim in colles regredi rursus aliis, post aliis minilari neque praelium sacere, nequellium pati; tantummodo h0Stem ab incepto retinere.

Urbe Zama praesidiis conssrmata, Marium Iugurtha apud Siccam invadit.

LVI. Romanus imperator, ubi se d0lis saligari videt neque ab hoste copiam pugnandi fieri, urbem

magnam, et in ea parte qua ita erat arcem regni,n0mine Zamam , Statuit oppugnare ratus, id qu0d negotium poscebat, Jugurtham laborantibus suis auxilio venturum, ibique praelium lare. At ille, quae parabantur a perfugis edoctus, magnis itineri bus Metellum antevenit oppidanos hortatur moenia

Magna Scipionis de Annibalo

victoria ut urbi nobilitatem peperit, Sed nulla elus vestigia nune supersunt. Quinque Qerum itinere a Carthagino distabat, occidentem Versus , teste Polybio.

126쪽

124 1LLUSTII defendant, additis auxilio perfugis, tuod genu exc0piis regis, quia allere nequibant, firmissumum praeterea pollicetur in tempore semet cum exercitu adfore. Ita comp0sili rebus, in loca quam maxume occulta discedit ac paulo post c0gnoscit Marium ex itinere rumentatum cum paucis cohortibus Siccam 3 missum, quod oppidum primum omnium p0S ma iam pugnam ab rege desecerat. Eo cum dilectis equitibus noctu pergit, et jam egredientibus Romanis, in p0rta pugnam facit. Simul magna voce Siccenses h0rlatur uti cohortes ab tergo circumveniant si F0 tunam praeclari acin0ris casum dare; si id secerint, postea Sese in regno, illos in libertate sine metu aetatem acturos socii Marius signa inserre, atque evadere oppidum pr0peraViSSet, prosecto cuncti, Ut magna pars Siccensium fidem mulavissent tanta mobilitatu sese Numidae agunt Sed milites jugur thini, paulisper ab rege SuStentati, p0Stquam majore vi hostes urgent, pauci amissis, profugi discedunt.

Dum aput Zamam acerrime pugnatur, 1nvadit e castra Romanorum, unde a Mario Xpellitur.

LVII. Marius ad Zamam pervenit. Id oppidum, in

campo itum, magi opere quam natura munitum erat, nullius idoneae rei egens, armi ViriSque pulentum. Igitur Metellus, pro tempore atque loco parati rebUS, cuncta moenia exercitu cireumvenit;

legatis imperat ubi quisque curaret; deinde, ign0 dato, undique Simul clamor ingens oritur. Neque ea res Numidas terret insensi intentique suae tumultu

Sicca, ubi hodie et prope numen Bagradam : Med erua.

127쪽

BELLUM IUGURTHINΠM 125 manent. Praelium incipitur Romani, pro ingenio qui Sque, par eminus glande aut lapidibus pugnare;

alii succedere, ac murram m0d Suffodere, modo Scalis aggredi cupere praelium in manibus sacere. C0ntra ea oppidani in proxumo Saxa Olvere; UdeS, pila, praeterea picem sulfure et taeda mixtam, ardentia mittere. Sed nec ill0s, qui pr0cul manSerant, tim0ranimi satis muniverat nam pler0Sque acula, tormentis aut manu emissa, Vulnerabant; parique periculo, sed tam impari boni atque ignavi erant. LVIII. Dum apud Zamam sic certatur, Jugurtha

ex impr0viso castra hostium cum magna manu invadit remissis qui in praesidio erant, et omnia magiSquam praelium XSpectantibus, portam irrumpit. At n0Stri, repentino metu perculsi, Sibi qui8que prom0ribus c0nsulunt alii fugere, alii arma capere; magna pars Vulnerati aut occisi. Ceterum ex omni multitudine n0 amplius quadraginta, memore n0mini romani, grege acto, locum cepere paulo quam alii editiorem neque inde maxuma vi depelli quiverunt; sed tela eminu missa remittere, pauci in pluribus minus frustrati; sin Numidae propius accessissent, ibi vero virtutem ostendere, et e0 maXUmavi caedere, undere atque sugare. Interim Metellus, quum acerrume rem gereret, clamorem hostilem ab tergo accepit dein converSo equo animadvertit fugam ad se versum fieri, quae res indicabat populares esse. Igitur equitatum omnem ad caStra pro pere mittit, ac statim C. Harium cum cohortibus Sociorum; eumque lacruman per amicitiam perque rempublicam obsecrat, ne quam contumeliam re manere in exercitu vict0re, neve h0stes nullos abire

128쪽

126 1LLUSTII sinat. Ille brevi mandata efficit. At Jhagurtha muni mento caStrorum impeditus, quum alii super vallum praecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi properantes

officerent, multis amissis, in l0ca munita SeSe re cepit Metellus, insecto negotio, poStquam n0 aderat, in caStra cum exercitu revertitur.

Apud Zamam et pro castris simul pugnatur Vario eventu.

dum egrederetur, equitatum omnem in ea parte qua regi adventu erat, pro caStri agitare jubet; 0rtas

et pr0xuma loca tribunis dispertit deinde ipse pergit

ad 0ppidum, atque, Ut Superi0re die, murum aggreditur. Interim Jugurtha ex occulto repente n0Str0Sinvadit. Qui in proxumo 0cati suerant, paulisperterriti perturbantur reliqui cito subveniunt. Neque diutius Numidae resistere quivissent, ni pedites cum equitibus permixti magnam cladem in congreSSuri cerent. Quibus illi freti, non, ut equestri praelio

Solet, sequi, deincedere Sed adverSi equi S c0nturrere, implicare ac perturbare aciem ita expeditis peditibus suis hostes paene icto dare. LX. Ε0dem temp0re apud Zamam magna vi certa batur; ubi quisque legatus aut tribunus curabat, eo acerrume niti, neque alius in ali magis quam in sese spem habere pariter oppidani agere. ppugnare aut parare omnibus locis avidius alteri alteros sauciare quam Sem et tegere clamor permixtus hortali 0ne, laetitia, gemitu, item Strepitu arm0rum, ad coelum ferri tela utrinque volare. Sed illi qui maenia defensabant, rubi hostes paulii im modo pugnum

129쪽

BELLUM IUGURTHINUM 127 remiserant, intenti praelium equeStre prospectabant. Ε0s, uti quaeque Jugurthae re erant, laetos modo, modo pavidos animari verteres ac, sicuti audiri a suis aut cerni p08Sent, m0nere alii, alii h0rtari, aut manu Significare, aut niti corporibus, huc et illuc

quasi vitabundi aut jacientes tela, agitare. 0u0d ubi

Mario cognitum St, nam is in ea parte curabat consulto lenius agere ac dissidentiam rei simulare pati Numidas sine tumultu regis praelium Visere. Ita illis studi su0rum ad Strictis, repente magna Vimurum aggreditur et jam scalis egressi milites prope Summa ce rant, quum oppidani concurrunt; lapides, ignem, alia praeterea tela ingerunt. Nostri primo resisterae deinde, ubi unae atque alterae scalae comminutae, qui Supersteterant amicti sunt ceteri, quoqu0m0d0 0tuere, pauci integri, magna parSconsecti vulneribus, abeunt. Denique utrinque prae lium nox diremit.

Relicta obsidione Metellus Bomilcarem pollicitationibus aggreditur, A. U. 646.

LXI. Metellus, p0squam videt frustra inceptum;

nequeippidum capi, neque Jugurtham , nisi ex in sidiis aut suo l0co, pugnam sacere, et jam aeStatem exactam esse, ab Zama discedit, et in his urbibus quae ad Se desecerant, Satisque munitae loco aut moenibus erant, praeSidia imp0nit; ceterum exercitum in provinciam, quae pr0xuma est Numidiae, hiemandi gratia collocat. Neque id tempus, ex aliorUm more, quieti aut luxuriae concedit; sed, quoniam armi S bellum parum procedebat, insidias regi per amicostendere, et eorum perlidia pro armis uti parat igi-

130쪽

128 1LLUSTII tur Bomilcarem, qui R0mae cum Iugurtha suerat , exinde, vadibus datis, clam Massiva de nece judicium fugerat, quod ei per maxumam amicitiam maxuma copia saliendi erat, multis pollicitationibus aggredi tur. Ac primo esticit uti ad se coll0quendi gratia occultus veniat dein fide data, si Iugurtham vivum aut necatum tradidisset, lare ut illi senatus impunitatem et Sua omnia concederet, acile Numidae perSuadet, quum ingeni insido, tum metuenti ne, Si pax cum R0mani fieret, ipse per c0nditione ad supplicium traderetur.

Bomilcaris suasione Omnia rex Metello tradit; mox suppIlcli metu, bellum de integro sumit.

LXII. Is ubi primum opportunum, Jugurtham

anxium a miSerantem ortuna Suas accedit moenet atque lacrumans obtestatur uti aliquando sib liberisque, et genti Numidarum optume meritae, pr0- videat si milibus praeliis Sese vict0S, agrUm VRStatum, multo mortale capto aut Occi80S, regni opeScomminuta eSSe Sali Saepe jam et virtutem mili tum et s0rtunam tentatum caveret ne, illo cunctante,

Numidae sibi consulant viis atque talibus aliis ad dediti0nem regis animum impellit. Mittuntur ad imperatorem legati Jugurtham imperata acturum ac Sine ulla pacti0ne Sese regnumque Suum in

illius idem tradere. η Metellus propere cuncto Senatorii ordinis ex hibernis arcessiri jubet; 0rum atque aliorum, qu0s idone0s ducebat, consilium habet. Ita, more majorum, ex consilii decreto, prilegato Jugurthae imperat argenti p0ndo ducenta

Ct. cap. XXXV.