Opera;

131쪽

BELLUM JUGURTRINUM 429 millia'. elephantos uines, equorum et armorum aliquantum duae p0Stquam Sine mora acta Sunt, inbet omne perfugas vinctos adduci. 0rum magna par S uli jussum erat, adducti pauci, quum primum dediti coepit, ad regem B0cchum in Mauretaniam abierant. Igitur Jugurtha, ubi armis virisque et pecunia Spoliatus, quum ipse ad imperandum Tisidium vocaretur, rursus coepit flectere animum Suum, et ex mala c0nScientia digna timere. Denique, multis diebus per dubitationem conSumptiS, quum

modo taedio rerum adversarum omnia bello poti0raduceret, interdum Secum pSe reputaret quan gravis casu in Servitium ex regno seret, multi ma

gnisque praesidiis nequidquam perditis, de integr0

bellum sumit Romae Senatus, de provinciis conSul tus, Numidiam Metello decreverat'.

C. Marii indoles, ambitio et primi successus.

LXIII. Per idem tempus Uticae sorte C. Mario, per

h0stias dis supplicanti, magna atque mirabilia p0 tendi haruspex dixerat si Proinde, quae animo agi tabat, retus dis ageret Artunum quam SaepiSSume experiretur cuncta pr0Spera eventura sol illum jam antea consulatu ingens cupido exagitabat. Ad quem capiundum, praeter VetuStatem familiae, alia omnia abunde erant induStria, pr0bitas, militiae

Ducenta nilli librariin1.Libra romana sequivalet fere 327 gr. Ducenta ergo millia Superunt 65,000 Lilogr. argenti, seu 13 000,000 r. Aa imperandum, SenSuPaSSIVO. - Tiridi verisimile est designari hodiernum Pagum Thisi , luter Uticam et Carthaginem, Prope numen Bagra.

Prorogato videlicet in cundum annum GPerlo.

132쪽

130 1LLUSTII magna cientia, animus belli ingens, domi modicus, lubidinis et divitiarum victor, tantummodo gloriae avidus. Sed is natus et omnem pueritiam Arpini altus'. ubi primum aetas militiae patiens suit, Stipendiis faciundis, non graeca facundia neque Urba ni munditiis, sese exercuit ita inter artes bonas integrum ingenium brevi adolevit. Ergo ubi primum tribunatum militarem a populo petit, pleri8que aciem ejus ignorantibus, facile notu per omnes tribus declaratur. Deinde ab e magistratu alium p0stalium sibi peperit semperque in potestatibus eo modo agitabat, uti ampli0re, quam gerebat, dignus haberetur Tamen is ad id locorum talis vir, nam

postea ambitione praeceps datus St, consulatum petere non audebat. Etiam tum alios magistratus plebes, consulatum nobilita inter Se per manu tradebat novus nemo tam clarus, neque tam egregiis

lactis erat, quin his indignus illo honore, et quaSip0llutus haberetur.

Metello, petendi consulatus gratia, missionem rogat; superbeque exceptus, omni dolo eum supplantare molitur.

LXIV. Igitur, ubi Marius haruspicis dicta eodem

intendere videt quo cupido animi hortabatur, ab Metello, petundi gratia, miSSionem rogat. Cui quanquam VirtuS, gl0ria, atque alia optanda boni superabant, tamen inerat contemptor animu et Superbia, commune nobilitatis malum. Itaque primum, commotus insolita re, mirari ejus consilium, et quasi per amicitiam monere ne tam prava inciperet,

ominum, in Latio, patria etiam Iuli Ciceronis et PlautL

Notus fama.

133쪽

BELLUM IUGURTHINUM

neu super fortunam animum gereret et 0nimnia omnibus cupiunda esse debere illi res suas satis placere p0Stremo, cavere id petere a p0pulo romano quod illi jure negaretur. η oStquam haec atque alia talia dixit, neque animus Marii flectitur, respondit, ubi primum potuiSSet per neg0lia publica, sa-cturum SeSe quae peteret ac p0Stea Saepius eadem

p0stulanti sertur dixisse ne sestinaret abire satis mature illum cum silio Suo consulatum petiturum. Is eo tempore in c0ntubernio patris ibidem mili tabat, ann0 natus circiter viginti . Quae res Marium, quum pro h 0nore quem assectabat, tum contra Metellum, vehementer accenderat. Ita cupidine atque ira, peSSumi con SultoribuS, graSSari neque acto ullo neque dicto abstinere, qu0d modo ambiti0sumseret milites, quibus in hiberni praeerat, laxiore imperio quam antea habere apud neg0tiatores, quorum magna multitudo Uticae erat, criminose si

mul et magnifice de bello l0qui Dimidia pars

exercitus sibi permitteretur, pauci diebus Jugurtham in catenis habiturum ab imperatore consulto trahi, qu0d 0m inanis et regis Superbiae imperi nimis gauderet. Juae omnia illi eo firmiora videbantur quod diuturnitate belli res amiliare corruperant, et animo cupienti nihil satis estinatur. LXV. Erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam, n0mine Gauda, Manaslabalis filius, Masi

nissae nepos, quem MicipSa teStamento Secundum heredem Scripserat, morbis consectus, et ob eam

Anto tertium et quadragesimum annum petere comulatum non licebat. Secundum, post primos:Adheribalem scilicet Hiempsalem et Jugurinam. Vide stemma, ad cap. V.

134쪽

132 1LLUSTII cauSam mente paulum immimila. Cui Metellus petenti more regum uti sellam juxta poneret, item

modo seret quos populus romanu rege appella Visset praesidium, quod contumeliosum in e0s seret, si equites romani satellites Numidae traderentur. Hunc Marius anxium aggreditur, atque h0rtatur uti contumeliarum imperatori cum suo auxili poenas petat dominem ob m0rbo animo parum valido Se cunda oratione ext0llit Bhim regem, ingentem Virum, MaSiniSSpe nepotem esse Si Jugurtha captus aut occisus, imperium Numidiae sine mora habitu rum id adeo mature p0SSe evenire, Si pSe 0nSul ad id bellum missus oret scitaque et illum, et equutes romanos, milite et neg0tiat0reS, alio ipSe, plerosque paci Spes impellit, uti Romam ad suos necessario aspere in Metellii in de bello scribant, Marium imperatorem poscant. Sic illi a multis mor talibus honestissuma suffragati0ne conSulatu pete batur. Simul ea tempestate plebes, nobilitate usa per legem Mamiliam , novos extollebat. Ita Mario

cuncta procedere.

Vaccenses, Iugurthae suasione, romanos milites obtruncant.

ditione bellum incipit, cum magna dura parare Omnia, seStinare cogere exercitum civitates, quiae bse desecerant, Armidine aut ostentando praemia an sectare communire Su0. 000s arma. tela, lia

in cap. XL

135쪽

BELLUM IUGURTHINUM 433 quae Spe paci ami Serat, reficere aut commercari; servilia Roman0rum allicere, et eo ipS08, qui in praesidii erant, pecunia tentare prorsus nihil in iactum neque quietum pati, cuncta agitare. Igitur

Vaccenses, quo Metellus initio Jugurtha pacificante, praesidium imposuerat, saligati regi Suppliciis,

neque antea Voluntate alienati, principes civitatis inter Se c0njurant nam volguS, Ut plerumque o let, et maxume Numidarum, ingeni mobili, sedi ti0sum atque disc0rdio Sum erat, cupidum n0Varii mrerum , quieti et otio adversum dein compositis inter se rebus, diem tertium con Stituunt, qu0d S, sestus celebratusque per omnem Dicam, illum magis quam sormidinem ostentabat. Sed ubi tempus suit, centuriones tribunoSque militares, et ipsum

praesecium oppidi T. Turpilium Silanum, alius

alium, domos sua in Vitant eo omneS, praeter

Turpilium, inter epulas obtruncant postea milites palantes, inermos, quippe in tali die ac sine imperio, aggrediuntur. Idem plebe facit, pars edocti ab n0bilitatu, alii studio talium rerum incitati, qui S acta consiliumque ignorantibus, tumultu ipse et res novae

satis placet)ant.

LXVII. R0mani milites, improviso metu, incerti ignarique quid potissumum sacerent, trepidare ad

arcem oppidi, ubi Signa et Scuta erant, praesidium hostium portae ante clauSae, sugam prohibebant adlio mulieres puerique, pro tecti ardisiciorum, Saxa et alia quae l0cus praebebat certatim mittere. Ita neque caveri ancep malum, neque a sortissumis

infirmissum generi resisti p0Sse juxta l)0ni malique, Strenui et imbelles, inulti obtruncati. In ea

136쪽

134 SALLUSTII tanta asperitate, saevissumis Numidis et oppido undique clau80 Turpilius, unus ex omnibus Itali cis pr0 fugit intactus id miseric0rdiane h0spitis, an

pacti0ne, an caSi ita evenerit, parum comperimus

nisi, quia illi in lani mal turpis vita fama integra p0ti0r, impr0bus intestabilisque videtur.

Tantam iniuriam Metellus excidio urbis ulciscitur.

LXVΙΙΙ. Metellus, p0stquam de rebus occae actis

c0mperit, pauli8per maestus e c0nspectu abit; deinde, ubi ira et aegritudo permixta, cum maXUma citra ultum ire injurias estinat. Legionem, cum Uahiemabat, et quamphirim08 0test numida equites, pariter cum occasu S0lis expeditos educit et postera die, circiter h0ram tertium' pervenit in quamdam planitiem, l0gis paulo superi0ribus circumventam.

Ibi milit0s, ess0s itineris magnitudine et jam ab

nuentes omnia, docet oppidum Vaccam non amplius mille passuum abesse Decere ill0s reliquum laborem aequo animo pati, dum pro civibus suis, viris sertissumis atque miSerrumiS, poena caperent. Praeterea praedam benigne ostentat. Ita animis e0rum arrectis, equite in prim late pedites quam artissume ire, signa oecultare jubet. LXIX. accenses ubi animum advertere ad se VerSUm Xercitum pergere, primo, ut re erat, tellii rati, portas clausere deinde, ubi neque agro Va Stari, et eos qui primi aderant numidas equites vident, rursum Iugurtham arbitrali, cum

magno gaudi obvii procedunt. Equites peditesque,

Ab ortu solis.

137쪽

BELLUM IUGURTHINUM 435 repente signo dato, alii volgum flusum oppido se dere, alii ad portas festinare, par turres capere ira atque Spe praedae amplius quam lassitudo posse. Ita Vaccenses biduum modo ex perfidia laetati civitas magna et pulen poenae cuncta aut praedae fuit. Turpilius, quem praesectum oppidi Unum ex omnibus pr0sugisse supra ostendimus, jussus a Metello

causam dicere, 0Stquam SeSe parum expurgat, condemnatus Verberatusque, capite poenas solvit : nam is civis ex Lati erat.

Bomilcar Jugurthae insidia parat quae rem manifestantur.

LXX. Per idem tempus Bomilcar, cujus impulsu Iugurtha deditionem quam metu deseruit inceperat, Suspectu regi et ip8 eum SUSpicienS,moVa res cupe , ad perniciem ejus dolum quaerere, diu noctuque satigare animum Denique, omnia tentando, socium sibi adjungit Nabdalsam, hominem nobilem, magni opibuS, carum acceptumque popularibus suis qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare, et omne res exsequi Solitus erat, quae Iugurthae sesso aut maj0ribus ad Stricto Superaverant ex quo illi gloria opesque inventae. Igitur utriuSque consilio dies insidiis statuitur cetera, uti re p0Scin ret, ex tempore parari placuit Nabdalsa ad exercitum prosectus quem inter hiberna Romanorum jussus habebat, ne ager, inulti h0Stibus, VaStare tur. Is postquam magnitudine facinoris perculsus, ad tempus non venit, metusque rem impediebat; Bomilcar, simul cupidus incepta patrandi et timore

Leges Porcia et Sempronia romanum civem necari aut Verberar volabant civis autem eae Latio his legibus non protegebatur.

138쪽

136 1LLUSTII

socii anxius, ne, miSS Vetere conSilio, n0Vum quaereret, litteras ad eum per h0mines fideles mittit, inquis m0llitiem secordiamque viri accuSare, testari de08 per qu0 juravisset is Praemia Metelli in pestem ne converteret Iugurthae exitium adesse ceterum, uane an Metelli virtute periret, id m0d agitari: proinde reputaret cum animo SU0, praemia an

cruciatum mallet.

LXXI. Sed quum hae litterae allatae, sorte Nabdal

Sa exercito corpore seSSUS in lecto quiescebat; ubi, cognitis Bomilcaris verbiS, primo cura, deinde, uti aegrum animum S0let 80mnus cepit. Erat ei Numida quidam negotiorum curat0r, id VS acceptu Sque, et omnium c0nsiliorum, ni8 n0vissumi, particeps. Qui postquam allatas litteras audivit, ex consuetudineratu opera aut ingenio SU0 OpUS 8Se in tabernaculum introit dormiente illo epiStolam Super caput in pulvin temere positam, Sumit ac perlegit dein pr0pere, 0gniti insidii8, ad regem pergit. NabdalSa, 0St paulo experrectus, ubi neque epist0lam reperit, et rem omnem Uti acta cognovit, primo indicem persequi conatus, postquam id rustra fuit, Jugurtham placandi gratia accedit uae ipse paravisset sacere, perfidia clienti Sui praeventa; η lacruman obteStatur per amicitiam, perque Sua antea fideliter acta, ne Super tali celere SuSpectum eSehaberet.

Bomilcare et insidiarum consciis interfectis, rex formidine, quasi Vocordia, manet agitatus.

LXXII. Ad ea rex, aliter atque animo gerebat, placide respondit Bomilcare aliisque multis, quo Soci0s

139쪽

BELLUM IUGURTRINUM 137 insidiarum c0gnoverat, intersectiS iram OppreSSerat, ne qua ex eo negotio editio oriretur. Neque post id l0 0rum Jugurthae dies aut nox ulla quieta suere neque loco, neque mortali cuiquam aut temp0ri salis credere cives, hostes juxta metuere circumSpe clare omnia, et omni Strepitu pavescere ali atque

multum sacere cita s0rmidine, quasi vec0rdia, exagitari.

Meralius Marium tandem dimittit: huic et consulatus, et lugurthinum bellum committitur.

LXXXIII. Igitur Metellus, ubi de casu Bomilcariso indici patesselo ex perfugi c0gn0Vit, III SUS, tanquam ad integrum bellum, cuncta parat sestinat que Marium, saligantem de prosectione, Simul et invisum et ossensum ibi, parum id0neum ratuS,d0mum dimittit. Et B0mae plebes, litteris quae de Metello ac Mari missi erant ' cognitis, volentiani in de ambobus acceperant Imperatori n0bilitas, quae antea decori, invidiae esse; at illi alteri generis humilitas avorem addiderat. Celerum in utroque

magis studia partium quam bona aut mala Sua m0derata Praeterea seditio Si magistratus Volgum exa gilaro Metellum omnibus c0ncionibus capili arcessere, Marii virtutem in majus celebrare. Denique plebes Sic accensa, uti pilice agreSleSque omneS, qu0rum res sidesque in manibus sitae erant, relictis 0peribus, frequentarent Marium, et Sua necesSariap0s illius h0n0rem ducerent. Ita perculsa nobilita

iis cap. LXV.

140쪽

138 1LLUSTII te, post multa tempeState novo homini consulatus mandatur et p08tea populus, a tribuno plebis a nilio Mancino r0gatus quem vellet cum Iugurtha bellum gerere, requens Marium jussit. Senatus paulo ante Metello Numidiam decreverati ea res laustra fuit.

Jugurtha, inops consilii et amicorum, a Metello vincitur.

LXXIV. 0dem tempore Jugurtha, amiSSi amicis quorum plerosque ipse necaverat celeri sermidine, pars ad R0manos, alii ad regem Bocchum pr0- sugerant) quum neque bellum geri sine administris p08Set, et n0vorum fidem, in tanta perfidia veterum, experiri pericul0sum duceret, Variu incertuSque agitabat. Neque illi res, neque consilium aut quisquam hominum Satis placebat itinera praesectosque in dies mutare modo adversum hostes, interdum in 80litudines pergere Saepe in fuga, ac post paulo in armis spem habere dubitare, virtuti p0pularium an fidei minus crederet ita, quocumque intenderat,

res adversae erant. Sed inter ea moraS, repente Sese

Metellus cum exercitu ostendit Numidae ab Iugurtha pro tempore parati instructique dein praelium incipitur. Qua in parte rex adsuit, ibi aliquandiu

certatum ceteri omnes ejus milites primo concursu pulsi sugatique Romani signorum et armorum aliquant numero, h0Stium paucorum politi nam

ferme Numidas in omnibus praeliis pedes magis

quam arma tutata Sunt.

Jam Motollus provinciam proconsul administrabat, e decreto quod in lino capitis LMI memoratur. Imperium ergo rur-Su8, OVO decreto, Prorogatumo fuerat.