Helvetia antiqua et nova, seu Opus Describens Helvetiam ...

101쪽

lib. Io. c. U. Experientia sibi compertum scribit Pl inius, fraxini fronde & igne clausam & cir- cundatum serpentem per ignem, potius quam per fraxinum, evasurum. Ainc summa naturae benignitas; floret, antequam serpen res egrediantur, nec ante conditos soli a demit . tit, pauci imo nulli sunt serpentes ubi fraxino. rum est copia, ut apparet quibusdam in Helvetiae locis, ubi multae sunt fraxini. Sed haec de arboribus quibusdam dicta sussiciant.

De Helvetiae fontibus. S Equitur nunc, ut pro instituti nostri ratione, quibus sontibus, fluvijs, sc lacubus

HeIvetia nostra decoretur, videamus. Nul-Ia sane est regio, praeter Helvetiam, quae tota quis gaudeat. Fontibus, amnibus ac lacubus, i non ei te similem Helvetiae nationem, existi- maz Glare av. in sua paneg. Lacus enim navigabiles viginti quatuor dc ultra flavij sex nume. xantur, fontes Verb innumeri. Hujus aquarum crebritatis causam indicat Seneca, lib. nanqMst. 3. Constat, Germaniam, Gallianis, ct proxia me ab his Italiam abundare rivis se flumin ibus, quia caelo humido utuntur, O ne aestas quidem imbribusWcr. Hoc certude Helvulia maximo veri sistu

102쪽

lmum est, ut experientia patet: Regio etiam ipsa maXima eX parte montana frigidior est,& montes quam saepisset me nubes, pluvias, aut nives emittentes, attrahunt ita ut recte dixeris, cum Silio. abeunt in nubila montes , aut cum Virgili οδ- - Saepe cadunt de monilbin imbres. Unde Placidius Placentinus, nubiferas alpes vocavit. Haec aquarum copia, etsi quandoq;, ob locorum aquis vicinorum inundationes, no xia sit, piscationi tamen utilis est, irrigandis pratis, atque vehendis oneribus & mercibus

oportuna.

Fontes eosq; innunieros & maximos habet Helvetia , ita ut passim obvij sint maximὀvero in illa valle, montiumque tractu, quae Emmen thal dicitur ) & illos in sumi his

montibus rςperias. Si quis in praecipuorum Europae fluviorum origines inquirat, eos irisIelvetiorum montibus quaerat. Suas Hel vetia alijs nationibus communicat aquas, imb suas cum illis, ad exteros populos, sordest amati dat. Quoniam verb tot, sive in planitie, sive in montibus, fontes repet iantur, dignus inest, ut, unde oriantur, indagemus. Ab aquis pluvialibus fontiu seaturigines voluere non

itulli; sed illae siussicere non possimi, non raro nim per multum tempus descit pluvia, ME qua

103쪽

68 HgLVETIA ANTI A ET Novg. quae infra pedes decem decidit, terram noli

madefacit, Seneca lib. 3. nai. c. . In siccissis ni tamen Iocis, puteis in altum actis, per ducentorum & trecentorum pedum spatia uberes aquarum Venae inveniuntur. EX montibus etiam M saxis erumpunt flumina , quibus nihil pluviae conferunt. Ex terra in aquam mutata sontes provenire scripsit Seneca. Sed contra facisius aqua ob sua ira densitatem in terram mutari pollet, ut ali Jonst. Thaum. p. u. Ex aeris vaporibus in terram conclusis, & ed-rum frigore condensatis, fontes nasci, sensit aristoteles i Quod vero vaporibus esset opus ad

unici salieni fluvij constitutionem φ S perpetuas dari causas necessum est, perpetui illius aquarum fluxus, sicut 1oquitur Spei ling. inst. psys. lib. . Dicendum ergo per subterraneos canales, δc terrae venas, instar sanguinis animalium, e mari fontes manare, quibus solum mare sussicit. Sicut autem maris origo a Deo

est, Gen. . v. s. Io. ita mare sentium, rivorum,

numinum hospitium, caput & origo est. Ea

I. P. I. omnia sumina properant ad mare, nec tamen mare impletur; quocunq. loci milia properam, eoderevertuntur propere. Unde Psaltes, Val. io . ν. p. loquens de marinis aquis, Terminum oppo-msti, ne transeant, ne revertatur ad operiendum temram, postea addidit, P. Io. Otu emittis sontes per valles, ut inter montes ambulent. Tal is ergo ellsontium a Divina potentia, origo i de ascensionis

104쪽

DE HavgYIAE FONTI Bus. Θsionis modo maxima inter Physicos controversia; vide quae ex Thoma diat sunto habet Jonstomu. MaXimum autem est Divinae Providentiae beneficium, quod tot, atque diversi generis fontibus abundet Helvetia, varie autem illius fontes distingui postunt: vel enim

alij sunt perennes, alii temporarij; alij frigidi, alij calidi; alij dulces, alii aciduli, seisi, sul

phurei,&c. alii salutares, ali noxi , dcc. Clim autem magna haec in aquis varietas, Divinae sapientiae ac potentiae sit index, non mirum est tot qualitatibus ac peculiaribus viribus aquas gaudere: probabile quibusdam videtur, istas aquas, alijs atque alijs atomis repletas esse, quarum beneficio nunc sympathiae, nunc antipathiae, nunc corrUptioneS, nunc generationes, aliaq; eiusnodisiant. De

aquis mineralibus dignus est verti ν inst phys. lib. ψ. locus, qui hic adscribatur. Parum erat inquit ille aquam detergeresordes, gignere stu-ges, producere olera is arbores. Potiora adtac poten-ttae aquarum ponenda erant exempla. Ouid acidulae,

acridula, sapidula, dulci luia i Tanta eis inestris, ut calamo satis depingi nequeat. Calefaciunt, recant,

attenuant, selviunt, penetrant, appetitum excitant, ventriculum consertant, obstructiones viscerum aperiunt, lapides in renibus muscastangunt, homines ex ipsiis mortis faucibus eripiunt. Et con commemorare vires nihil habeat sapientiae, an causam rei posit-νω, tentandum. Haec autem non in aquarum alse E 3 ratione,

105쪽

o Hs LugTIA ANTIQuA ET Nova ratione, sed in mineralismi commistione quaerenda.

Mineralis aqua tunc oritur, cum minera aliqua, sub stecie halitus, vaporis, aut tinctura, cum aqua con-

irat.Hinc pro multiplicitate mineralium multiplices sunt minerales aqua. Et cum multiplex paucorum etiam mineralium fieri soleat mistio, innumerabiles pene fiunt aqua i sis. Quodnam vero in sterie cum aqua conspiret minerale, docet essectus. Aluminose aquae vulnera sanant re ulcera, aeratae prosiunt oculis, nitrose foetninri reddimi Det undas, Alphuratae vitilia fines tollunt, ct impetigines sanant, halbe leviter cuintem mordent, aluminosa mordent is adstringunt. Nunc ad admirandas Helvetiae aquas accedendum. De perennibus sontibus, ijsq; pluris Se potui utilibus, non est quod hic agamus; de tempora rijs aliquid dicendum; sunt autem illi in duplici differentia, vel enim cessationis

causa patet, vel latet, aut fallem non ita Cognoscitur bene. Notandum vero in Alpibus, non omnes sontes a mari suam originem trahere, sed multos a pluvijs, nivibus & glacie

solutis dimanare, unde propterea deficiunt, cessante causa. Cum enim Alpes magnum ac Vastum corpus habeant, contingit in illis, velut in gremio aut si aliquo, pluviae ac nivium copiam asservari, nec possibile est quana plurimis in locis pluvias aut niveas aquas evacuari, unde etiam sunt in summis

montibus stagna & laculi, qui ciun p*r rivu-1os non effluant, id permeatus subterianeos,

106쪽

DE HghvET 3 A. FONTI Bus r& rupium montiumq; concavitates fiat, oportet. Atque inde vari j in inferioribus locis, fontes oriuntur. EXperientia quibusdam locis hoc det nonstrare videtur: si enim hy-berno tempore non altae cadant nives,si verno

mature liquefactae fuerint, si aestas pluvijs

non infesta, si Sirius arserit, videas tunc multos sontes eX montibus, ubi nullae remanserunt ni Ues, ortos maxime in calaicula descere, postmodum accedente pluvio tempore, aquas

sitas iterum emittere. Audivi quoque a fide dignis Montanis aliquando lignum serra se ctum, in quoddam si agnum, seu,ut illi vocant, lacum, in summo, apud Fryburgenses Helvetios, monte situm, con)ectum fuisse, quod per sontem in ditione Bernensium, ab illo stagno duobus milliaribus Germanicis dissitu, cum

aqua effluxerit. Verum etiam est, vivas essescaturigines, quae aquae nivalis conssu Xu augeantur : unde cessante ni ve minores existunt. De aquis aurem niveis & earum qualitatibus ride Simier. com. de Alp. Sunt Vero fontes, quorum temporarius su-xus admiratione non caret. Non praeterierim,

inquit Schvviger. De se. Helvet. Iontem in valle IIasiel a vulg. Dassi tali dil)ibi monte si 'len nominato, haud procul ab Aroiafontibus, qui nullρ anni tempore fluere consuevit, praeterquam Iulio, Junio ct Augusto mensibus, cum pecora ct armenta ilipascuntur suitque cenis tantum horis, mane ct ve-

107쪽

72 HEL; ETIA ANTIQuA ET NOVA . steri, quando a pastu ad potaudum pecora abigunis ire oes quid impuri in eum immittas , suere sons cessat, demumqtie post aliquot dies aquae redeunt. Sic de fonte Mariano apud Leucianos Vallesios, Calpar Collinus Sedunus. o praeterea rigidus lini pidis musque fons non procul a maximo balneo Versus meridiem. Detparae πο-

mine insignitin, quoniam in M. o. vel saltem sub finem Mai' proveniens in Augusto circa sesum assiumptionis asariae uere desinit: cujus rationem affert his verbis. Fons luc originem ducere videtur, nivibus velfflaciebiu illis perpetuis, qua cum incipiunt liqueserd, ut in Μ ο st, aquae earum per canales subterraneos e. defluunt, ibique ebulliunt, quum vero calor deficit sele averso, ut si in fine astatis, fons

se, seuo ιur1u de stituitur: pronianat enim, cum verest calidiuue sellito citius O c. Narrat quoque Munster. Cosui. lib.3. Fontes Fabarianos apud Rhaetos vere aquas emit tere,& autumno ead ira sistere, crescere crescentibus herbis, marcescentibus vero paulatim deficere. Istis tamen adhuc mirabilior

mihi videtur fons propo Aquileam s fit gle

man dement sub ditione Bernens.) in inferiori parte vineti, ad montis pedes , qui aquas suas satis copiose, septimo quoque anno tantum per aliquot septimanas emittit , ut ipseat i quando vidi; vocatur ab incolis, io Tare moror autem neminem adhuc hunc sontem obaservasse.

108쪽

DA HELvETIAE FONTI Bus. Sunt etiam varij fontes frigidi, in Helvetia, salutares. Apud Glaronenses, inquit Sinai ex. cona. de Alp. in monte 'Mepcluofons es stili di imis, quem aqt a solutarum nitrium oe glaciei tu sianum quendam collectae; conssciunt, in hoc incolae sese contra Parios morbos immergunt, idque tertio.praestigore namque diutius in aqua HV ere noli possunt. Eo stimant autem Djius balnci usu aciem oculorum jupari, ct auditum in senim recuperari: Ouidam vero in calidis vis febribin , ct nonnunquam in dysenteria aquam frigidi sim vi , eamqt epoti sim in qtia ex glacie veteri soluta defuit, abunde ad pomitum usque bibunt, , ita sepenumer

liberantur.

In vispianorum , apud Vallesios, tractu, medicati quidam fontes aquae frigidissimae, ex durissimo saxo, tribus vel quatuor in locis

pro liliunt , eX Venis partim cupreis, parti maureis; ut colligit Casl. Colliv. Ventrem laxare, a materia quacunque interna purgare, oculos caligantes ob quemcunque ςausam sanare, & alias membrorum partes restituere seruntur. Teste eodem Collin. apud quem vide

fusilis ; ut & quae habet de gelidissimo ac limpidis simo fonte a Sanct-Surgo, in jura monte sub D. Bernensium jurisdictione, tui insignis,

ac adversus varios morbos utilis , hactenus habitus est. Sunt &aque acidule apud Ritritos. r. In Fri-disii j vallicula in tertio Rhaetorii foedere: vo-V s cantur

109쪽

deris supra Ie natiu; celebres sunt de tota Germania frequentatae ; cardiacis & ictericis aliisque internis morbis maxime conducunt; vide Muni'. lib.3. Sprecb. Pall. Rhaet. lib. s. Praecipue vero elegans Iacobi sic holdi Medici Lin- dapiensi s de illarum viribus scriptum. 2. Prope S. Mauritium vicum in secundo Rhaetorum scedere, etiam acidulae sunt, a Theophra- sto Paracelso summopere celebratae. Sprech. q. Rhaet. lib. . 3. Optimus acidularum fons apud Scolium in Rhaetia extat teste eodem Drech. lib. 8. Habet quoque Helvetia sontessa Issis. In ditione D. D. Bernensium, apud Antuates , sunt fontes salsii in monte supra Aquileam, in loco communiter disto Pane, qui 'ex rupe marmorea prosilit , quia verb aqua dulcis salsae miscebatur, multi S impensis, per

rupem arte concavatam conquisitus est fon

aquae dulcis, ut , salsa separaretur, quod an obtentum bene fuerit, nondum audivi. Unus ex fontibus falsiis peri jt jam ab aliquo tempore, quod ex illa aqua talia reliquum est, per , canales, ad vicu Roche dictum, duabus horis a fontu distantem, partim ducitur, ob ligni incoquenda aqua falsa necessarii oportunitatem. Repertus fuit quoque alius salsius fons

in montibus supra Bactiacum Beκὶ sed loco

in oportuno, ob terrae ruinas. Visitur etiam

hodie in praesectura Sanensi, in valle Elli ven-

110쪽

salsus, quo tamen nemo utitur. Apud Rhaetos non longe a Castro Taraspo, falsum fontem, a Conrado Getiero Medico, VJohanne Fabritιo Montano, vertibus cel ebra tum indicat Sprecb. Pall. Rinet. lib. . Apud Vallelianos, in conventu seu Desierio Sedunensi, Salsularum fons ante annos aliquot inventus fuerat, ut ait Siniter. Aesi. Hall. lib. 1. Sed hodie negligitur, tum quod sal illud non multum probetur , tum quod maximi, inseparanda aqua dulci, a falsia faciendi sint sumptus. Sulphurei fontes in Helvetia sunt vari j. r. Inditione D. D. Bernensium, fonticulus quidam sulphureus est in' eadem valle Estivensi, de qua mod5 sermonem fecimus. Meminit Ossin. fontis supra arcem Nobilium de Blonay, in praefectura Viviacensii, albicantis, ac Velleis inenter sulphur olentis, & adversus scabiem optimi. Apud Yverdunum fons olim celebris sulphureus cernebatur, sed temporum injuria, & hominum negligentia pene eXolevit, ita ut pauca illius reperiantur vestigia;

ajunt hodie, multos ibi est e serpentes. r. In ditione Fryburgensium prope pagum , vulgo diruina Chelmus, in montibus si-rum, satis magnus visitur fons sulphureus, in quo lignum immersum sulphure superinducitur, atque sic flammam edit & odorem sulphureum. Alios osse per Helvetiam sulptauri