Commentarii de rebus in scientia naturali et medicina gestis

141쪽

serra, stuppa, stramine, et fixis palis sergeminis,

quorum ope ruptura retr0rsum, siue a tergo, oe cluditur, et aquae vi S irruentiS arzetur. P I E R L rmnius in sua tractatione considerat ea tantum cho.

mata, eos aggeres , qui ad fluminis ripam, qua lom ga est , exstruuntur, et terram nunc habent praeia . centem, nunc ea destituti proximo, quam fieri potest, ad oram fluuii eriguntur. 24 Obseruationss meteorologicae Manebue genses annorum 17 S-17S9. xv.

Agriculturae sun Renta chemica, Merbru el; C emis a Gmnde , .Praeside io Ahi,

ventilanda exhibet Gustauus Molphus Θ lenburg, Comes. V aliae I 76 I. . IAlph.

tim recte existis fiet Ct Au flor. culturam agrorum atque rem metallicam inter praecipua rei publicae fulcra referri posse, eaque ceteris mechamnicis artibus vel ideo praeponenda essta, quod fodietatis humanae commoda ac utilitates mirum quan tum augent; in iis excolendis et persciendis allaborare sibi turpe neutiquam duxit. Omnem Potius suam in rebus chemicis cognitionem, quam soludam satis ac uberrimam esse multis iam editis speciminibus demonstrauit, eo direxit . ut non solum in conficiendis pharmacis, iisque in varias medicatamnum formas mutandis laboraret; sed id quoque essi QOret, Vt, quantam in oeconomicis rebus praestet

utilitatem chemia, dilucide appareat. Vectatur e , quae

142쪽

quae oeconomiae inseruit chemiae pars, vel circa res rurater vel circa res domeficax, hinc duo eius en

scuntur capita, quorum illud in hac differtatione peritractandum sumsit Cl. Auctor: et ita pertractauit omnino ut cuiusuis intelligentis plausum mereatur. cum quaelibet accurate ac docte disputata inueniantur. Cuilibet paginae adiunctus est textus suetico conscriptus, ut eo maior sit huius tam utilis libelli in patria sua utilitas. Absoluitur tota tractatio octodecim capitibus, quorum summam breuissime ad ducere operae pretium erit. Primum caput agit de princi o vegetabilium. Deteguntur vegetabilium principia a chenaico vel sine ignis auxilio, vel mediante ignis vi educuntur. Sine

igne prodeunt olea unctuina; fasia essentialia; fulciniuci laninbi, gummos, sepons eis resnae, aereum aliquod, s rituosum, quae quamquam non omnia simul cuiuis plantae insunt, nullum tamen reperies vegetabile quod non quasdam harum partium constitutivarum contineat. Ignis chemicus, sub vario gradu applicatus, ex iis aquam; salia vel acida vel a catina vel oleosa, viplurimum fixa; olea tam sentioli quam em reumatica terram aut vitrescibilem aut aborbentem vel et calcaream extorquet. Aquosae plantarum partes conueniunt cum aqua simplici communi; sapidae tamen interdum' sunt et odori. ferae a salium miscela; et tantum non semper una cum oleosis vegetabilium gluten efformant: copia sua vel maiori vel minori in qualibet planta variant.' Terra vitrescens in farinaceis nutrientibus; . absorbens in aromaticis medicinalibus ; calcarea in durioribus lignis v. c. adest et vel putrefactione vel incineratione obtinetur. Efficiunt hae terrarum diue sto species, quarum nullam in regno minerali inuenies, omnem plantarum soliditatem ac consisten

tiam.

143쪽

tiam. Salia, quae ignis elicit, num vegetabilibu vere in sint, an sint potius a vi ignis ploducta, dumbium omnino est: illa vero, quae sine igne obtinem tur, essentialia dicta, varium usum praestans in ve- 44 lgetabilibus; multu inque indole ac natura discrepant. in aliis enim acidum expliciturn ac evolvitum, in aliis occultum deprehenditur, utrumque ta- men ab isto mineralis regni acido differt. Inter dum media haec salia sunt, neque tamen ab omnibus plantis in crystallorum forma obtineri possunt,ves ob olei nimiam abundantiam, vel ob aquae deserium. Olea veget bilium essentialia. expressi, et

en pyreumatica componuntur ex materia inflammabili et terrestri m 'diante acido cum aqua combinatis. Muci laginosum ac gurninosum maxime sibi si p. ar milia sunt. densioris tantum consisteri tiae est gum-mosum ob minorem aquae Copiam: utraque in minerali regno non inueniuntur. Saponacea naturalia in aqua et vini spiritu solubilia ex nonnullis vegetabilibus obtinentur. Resinosae partes vel liquidae sunt et bat ama dicuntur; vel duriores, uti se nervet extensiles et tenaciores' uti cet e ' Vel fragiliores usi camphora; vel biityraceae. Componuntur ex olei cum sale acido coiinubio.' Aereum in plantis principium vel elasticum est vel ligatum, quod de mum sub vegetabilis destructione per ignem et ca- 'lorem separatur, et vel effervescendo vel fermentationem excitando sese manifestat. spiritussum, p. 28.

in qualibet fere plantarum specie diuersum, dupli

cia generis esse Noster asserit , vel enim grato vel ingrato odore pollet. Augetur vel imminuitur in plantis pro culturae disterentia : multoque subtilius est eo, quod per serinuntationem ex plantarum partibus obtinetur; et commode a s OB RH A A vi O Diritur rinor dicitur. Succi plantarum reliqui, cuiuSeutaque demum generis sunt, ux dictis hisca

144쪽

principiis miscentur, ad quae igitur in omni vegetatione res hciendum est. 3 . Caput secund9m explicat regetationis principia in genere. Definit Cl: Aucior vegetationem per suo

cessuum riunto mutati0nem et cresentiam, quae Aestritur m0tu hum0rum, quo porticulae nutrientes vel in

porus ost ocla tu si per sua externa post a materiem

sui nutrimenti ac incrementi hauriens. Uriticipia v getationis non tantummodo nutritionis materiem

pri ebent, sed et interdum liua nutritionis plant Tum formant instrumenta. Ex his omnibus offenditi vegetAbilia non posse ex alia materia nutriri, quam qu e a plantis absorberi possit, atque ideo sit tenuissima, liquida ac in vapores soluta. Quatuor inde requirit ad vegetationem praestandam momenta ; I ut materia, a qua crescunt plantae, vel iam sit earum succis analoga, vel certe, si nondum lio 'Iogenea fuerit, in talem mixtisdem mutari tacito possit, hinc quaevis terrae minerales , bitumina,isulphur etc. plintis nutriendis prorsus inepta siliatia , ut i sta homogenea ateria soluatur et attenuetur; quod per aquam fit, quae salia soluit, et hac rationes in lixivium mutata tam pinguedines quam olea sibi iungit. 3) ut semina habeant di positionem aliqua seu habilitatem ad nutrimentum suscipiendum : d plex ad hanc requirit formale principium, Riterum

intriissecum io: ipsa seminum natura, tam nutritiuaquam multiplicativa, consistit, altei vim extrinsecum ab aere et calore dependet. ut remoueantuzimpedimenta quibus haec activa principia debilitarivst minus essicacia roddi qu*λnti i

145쪽

Caput tertium de vi seminum isti infida multi i- .P84 4

catiua agit. Dupi sic in est vis vegetabilibus: alia nutritionem. alia multiplicationem spectat Cum nota solum iemine, sed et gemma, ramulis, folio, radie nodo prop0guri vegetabile possit, patet viii, multiplicatiualia in tota sere planta delitescere. Partes seminis sunt, membranae inuoluentesip lobi nutriti uam materiem continenses et germen plantam latu ram sistens. Ipsa virtus seminum multiplicativa, nisaer, calor et huimiditas proportibnata accesserit, quiescit. In motum vero perductam eam consistin re putat in fermentatione quadam, omnemquri Plan turum diuerstatem a fermento, cui inque semini θεαμο Urio sub Asentae e re num pommunicato demn dere refrit, et experimentis commonstrare annititur. Solet haec naturalis fermentatio Promoueri au in 7 tendi seminum maturitate, calore requisito, agri debita humiditate atque pinguedine, fermento de bito: imminuitur e contrario, seminum immaturi, lato, frigore, desinu fermenti, seminum aetate, climatis mutationss.

mente. Sino calore nullas plantas vegetare experien tia docet. Est vero eator, qui in vegetabilia agit, vel aereus, vel ex terra adscendit. Vterque aut in plan tas ipsas aut in terram, plantas continentem, aut d nique in aerem, plantas ambientem, agit. Vt autem rite agere queat, necesse est, ut iustus eius gradus adsit, tantus nimirum, ut corticem penetrare et aa medullam usque serpere possit. Nocet vero calor, si vel nimis vehemens fuerit, ut materia nutrimenti nimium dissipetur, vasaque exsiccentur; vel si prox lsus deficias, ut succorum motus cesset ac supprim

tur. Videtur Nostro ipse his calora variis philosophis spiritus mundi a illud elle, quQdppellatum sulti.

146쪽

s . Caput quintum. De cere Negetationem prom uente. Aer ad vegetationem multum confert, siue eum obstracte, siue composte consideraueris. Abstracto vel ut aether elasticus, ob vim suam rarefacientem et condensantem, omnem liquidorum in planta motum, et ipsam sermentationem praestat. Composite sive ut atmosphaera solet, ob particularum aquearum, inflammabilium, oleo sarum, salinarum, quae parum e terra exhalant, partim in ipso aere generantur, miseelam tam active quam materialiter in vegetabilia agere. Occultus ergo vitae cibus merbio appellatur, et germinationem duplici modo promouet; cum vel immediate in corpus vegetabile per vasa inhalantia resorbeatur. vel terrae sese insinuans eandem fecundet. Variant vero aeris conditiones climate . loci altitudinis ratione supra lineam h rizontalom aquae marinae ratione discntiae ab aqua marina, aliisve aquis, vel a Diuit ac terra incuθως ratione indolis fundi. DeI totus terrae ratione mutati num et circumstantiar m accidentalium.

io. Caput sextum. De aqua vegetationem promouente. Magna semper inter physicos lis fuit, utrum aqua ut alimentum, an potius ut vehiculum alimenti, incrementum plantarum promoueat; hinc recenset Noster experimenta, quae tam cum terris, quam cum aquis solis instituta summa cum cura fuere: ex quibus omnibus inter se comparatis concludit, magnam partem aquae resorptae in plantarum cellulis remanere iisque nutrimentum praebere, quamquam Ceritum sit, maximam aquae partem in alios usus a plantis sorberi. Agit vero aqua vel in vegetabilia ipsa tam materialiter quam instrumentaliter; vel in te ram, quam porosam reddit ac humidam, simulque salinum, quo imbuta est, principium soluit, quo mediante aqua cum oleo sis particulis combinari potest Ut

147쪽

Vt vero hos essetfus praestare possit, opus est, ut

attenuata et in vapures resoluta sit aqua, et ut calore naturali temperata in iusta copia adsit: nocet enim vario modo tam nimia aquarum abundantia, quam earum defectus. Caput septimum. De terra vegetationem promo' P. I 3 .uente. Terra mineralis vegetabilibus nutriendis prorsus inepta est, quicquid etiam contra monuerit Cl. DU HAMEL DU MONCEAu, sed fulcit ea tantum planta S, ut v ERU Mius asserit. Potest tamen ob diuersam suam indolem multum ad vegetationem conferre; pro qua quidem varia natura Noster terram in fortem ac debilem, in ferti seni ae sterilem distinguit Terra fortis tam profunditate quam tenacitate sua diutius retinet pingue nutrien S, aeriSque iniuriis fortius resistit, quam debilis. Fertilis terra iu-sa ac naturae singulorum vegetabilium conuenienti gaudet princi orum nutrientium copia et proportione: si risis autem paucissisar via nullas continet particulas nutrienter admixtas. Vt ergo harum terrarum indoles melius cognosci ac perspici queat, singulas earum Decies describere tentat. Caput octauum. De humo vegetationem prQmO p I O. ventu. Humus in superficie telluris expansa, colore Vt plurimum nigricante, aqua adfusa expanditur ac spongiosa redditur, eXsiccata puluerulenta fit. Aquam facile vel trans colatione vel eua poratione dimittit. Elixiuiatione et destillatione eam examinauit Auctor, et licet magma unguinosum in ea

sodem modo, ac EuLBELIUS, inuenerit, hoc tamen

ob suam crassitiem vegetabilium poros intrare posse

eum Cl. LUDUIGIo nostro negat: largitur tamen

ipsi inesse pingue quoddam, quod facile in aqua solui et in planyarum vascula suscipi queat. Salinum in Tom. XL. Pars L. Κ humo

148쪽

humo latens non unius eiusdemque naturae est, selmox alcatinae, mox mediae indolis deprehenditur. Mutatur humus pro caloris atmosphaerici ratione ac pro humidiorum locorum vicinia diuersimode, ut

interdum dissipato suo pingui principio puluis terrestris prorsus sterilis fiat; nunquam tamen, ut absone quidam contendunt, in argillam commutatur. Ad vegetarionem confert tam materialiter quam instrumentaliter attrahit nempe pinguedinem ex aere,

eamque simul cum salino suo principio subministrat

planti S, cumque porosa sit, aerem ad germina radicesue plantarum admittit; atque denique cultura facile subigi et praeparari potest. Poterit vero, quam uis pura sit, multis laborare incommodis vegetationique plantarum ossicere; nimis enim cito in siccio. ribus annis ac locis soluta evadit; nec plantarum firmitatem, ob nimiam suam elasticam vim iuuat; hyeme in cohaerentem massinn non conglaciatur, sed in . minores moleculas, frigus hibernum ad radiculas denudatas facile admittentes, cogitur; facileque in sterilem terram mutatur. Hinc purissimam humum plura in hortis, quam agris, praestare commoda, iure optimo Noster contra eoS monet, qui nullam nisi humum vegetabilem culturae plantarum aptam censent terrarum speciem.

p. IS 2. C put n0num. De argilla ad fertilitatem contriabuente. Argilla est terra tenax, tactu pinguis, humectata digitis udhaerens, spissis ac densio, minutissimupartilarer c0nstans. Raro pura in telluris supelficie

reperitur, sed mixta semper vel cum humo, vel cum axena vel cum aliis speciebus terrarum. Aquam Ettrahit, colligit ac diu retinet; igne vero, siue aere calido, exsiccatur et indurescit. Per elixiuiationem

nihil inde separari poteit salis, nisi pauxillum quid- piam, quod accidentaliter ipsi mistum est. Destillata

149쪽

lata exhibet phlegma diuersae indolis, et exiguam salis volatilis c0pi m. Nihil unguinos L pinguis inde eduei ulla arte potest, hinc gluten quoddam itin1psa deliteicens vix adsumendum putat. Quum calore indurescat, nec per acida fortissima licet applica ta soluatur, Vix solubilitas eius concipi mente poterit: hinc materialiter ad sertilitatem nihil confert. Instrumentaliter vero valdopes e eam multis nominibus promouere experientia docet. Aquam enim aepingue aereum suscipit ac diu retinet; rimas atques fissuras agens aeri ad radices aditum concedit; admixtam humum compingit; frigus hibernum abi

git; et in statu eodem absque ulla suae naturae mutatione permanet. Noget autem vegetationi lentore ac tenacitate nimia; duritie, quam exsiccata suscipit ; rimis ac fissuris, quae aestiste evaporationi nimiae, hyeme frigoris ad radices accessui, fauent; simulque cultura argillosae terrae omnium est disg-cillima: hinc in pura argilla nulla vegetatio. Praealtis illa argillae species, quae fermentans appellatur abrauser fide minus agriculturae est idonea, cum

aqua in ea azescat.

Caput decimum. De terra cretaria et inue o p. t

ferti ita em contribuente. Rarior occurrit cretacea s.calcarea terra in septentrionalibus regionibus, hinc Nostro de eius virtute AecundRnte per experien tiam nihil sere constat. ,Adfert tamen quaedam ex chemida calcis disquisitione petita argumenta affluuinde essitas coniecturas. Creta et calx auidissime

absorbent aquam, quae inde aliquid sibi iungit salini, atque ideo apta fit pinguibus oleosis quo particulis

soluendis. Aqua super calcem cretamus destillata alcatinam indolem assi unit ; licet scea destillatio excalce nihil, e creta pauxilium salis volatilis eliciat. Cum acidis afferuescunt utraquo, et tum, si evapo-K a ran γ

150쪽

cant, inspidam massam deliquescentem relinquunt Pinguedines avide in se suscipiunt, quanquam ipsa

nihil oleos continent. Calx cum argilla et arena indurescit, coagulatur 'quoque, si unguinosas gelatinos alae particulas attraxit. Vegetabilium nutritio ni ergo materialiter prodesse nequit; instrumentaliter autem ipsi omnino inseruit, humidum ex aere attrahendo calorem agrorum augendo; aquas ac pinguedines soluendo, ac accedente calore in vaporeS diuidendo; acidum quorundam agrorum absorbem do et immutando. Noxa, quam adfert agris terra calcarea, enascitur vel ex eo, quod nimium calorem

in agris excitat; vel quod evaporationi humidi principii nimis fauet ; vel quod inuolucris seminum adhaerens puros sugentes obstipat; vel quod pinguedinem agri nimium soluit ac destruit; hinc per se-

nunquam fertilem agrum constituit, quanquam optime condugat plantarum vegetationi, si vel iusta copia cum ceteris terrarum speciebus misceatur, vel lixivio ex calce parato agri irrorentur. Semper tR

men caute cum ea erit mereandum.

r76. Caput undecimum. De marga adfertilitatem conferente. Marga Nostro est terra ab argillacea et ca carea gressi composita. In eo tamen consentire cum Cl. Auctore non possumus, quod asserat, eiusmodi terrarum miscelam vix in telluris superficie reperiri,

cum in nostris regionibus haud adeo raro ocsurrat summam crustam agrorum constituenS, quanquam in lapideam massam non concreta, sed terrestrem

faciem offerens. Aquae immissa dehiscit, et sub aere, durissima licet effossa sit, in puluerem fatiscit. Nec salini nee oleo si quicquam extractione a marga obtinere potuit; nec ex particula eius destillationi subiecta aliquid prodiit. Licet cum acidis efferuescat, Pleuarie tamen ab iis non soluit . Pinguedines