Catilina Iugurtha: ex Historiis orationes et epistulae

101쪽

76 C. SALLUSTI CRISPI ello Ahad larent, conportare, ratus, id quod res πιο - at frequentiam negotiatorum et conmeatu linaturam

exercitum et iam paratis rebus munimento fore inter haec negotia Iugurtha inpensius modo legatos supplices mittere, pacem orare, praeter suam liberorumque

vitam niniametello dedere quos item uti priores consul inlectos ad proditionem domum dimittebat, regi

piscem, quam postulabat, neque abnuere neque poli, cor et inter eas moras promissa legatorum e ectare.

48 Iugurtha ubi stelli dicta cum factis conposuit ac se suis artibus temptari animadvortis, quippe cui

Uctis pax nuntiabatur, ceterum re bellum Sperrumum erat, urbs maxuma alienata, ager hostibus cognitus, animi popularium temptati, coactus rerum ne cessitudine statuit armis certare. igitur explorato hostium itinere, in spem victoriae adductus X OPPO tunitate loci, quam maxumas potest copias omnium enerum parat ac per tramites occultos exercitum

fotolli antevenit. Erat in ea parte Numidiae, quam Adherbal in divisione possederat, flumen oriens a meridie nomine Μuthul, a quo aberat mons ferme milia passuum Viginti tracto pari, vastus ab natura et humano cultu sed ex eo medio quasi collis oriebatur, in inmensum pertingens, Vestitus oleastro ac murtetis aliisque generibus arborum, quae humi arido atque harenom gignuntur media autem planitie deserta ponina aquae praeter flumini propinqua Joca ea consit -- bustis pecore atque cultoribus frequentabantur. 49 Igitur in eo colle, quem transvorso itinere porrectum docuimus, Iugurtha extenuata suorum acto consedit elephantis et parti copiarum pedestrium B milcarem praefecit eumque edocet quae ageret ipse propior montem cum omni equitatu et peditibus d 2 lectis suos conlocat. . dein singulas turmas et manipulos circumiens monet atque obtestatur, uti memores pristinae virtutis et victoriae sese regnumque suum

102쪽

BELLUM IUGURTHINUM . 47 50. 77 ab Romanorum avaritia defendant cum eis certamensore, quos antea Victos sub iugum miserint: ducem illis, non animum mutatum quae ab imperatore decuerint onmia suis provisa, locum superiorem, ut prudentes cum inperitis, ne pauciores cum pluribus aut audeo . -- cum belli melioribus manum consererent proinde paratici intentique essent signo dato Romanos invadere illum diem aut onmis labores et Victorias confirmaturum

aut mammarum aerumarum initium ore. ad hoc

viritim, uti quemque ob militare facinus pecunia aut honore extulerat, conmonefacere benifici sui et eum ipsum alii Ostentare postremo pro cuiusque ingenis pollicendo minitando obtestando alium alio modo excitare, cum interim etellus ignarus hostium monte degrediens cum exercitu conspicatur primo dubius, quidnam insolita facies ostenderet nam inter virgulta equi Numidaeque consederant, neque plane occultati humilitate arborum et tamen incerti, quidnam esset,

cum natura loci tum dolo ipsi atque signa militaria obscurati), dein brevi cognitis insidiis paulisper agmen constituit ibi conmutatis ordinibus in dextro

latere, quod proxumum hostis erat, triplicibus subsidiis aciem instruxit, inter manipulos funditorea et sagittarios dispertit, equitatum ouinem in comibus locat, ac pauca pro tempore milites hortatus aciem, sicuti struxerat, transvorsis principiis in planum deducit. ' sed ubi Numidas quietos neque colle degredi

animadvortit, veritus ex anni tempore et inopia aquae, ne siti conficeretur exercitus, Rutilium legatum cum expeditis cohortibus et parte equitum praemisit ad flumen, uti locum castris antecaperet, existumans hostis crebro impetu et transvorsis proeliis iter suum remoraturos et, quoniam armis diffiderent, lassitudinem commo sitim militum temptaturos deinde ipse pro re ab que loco, sicuti mor te descenderat, paulatim procedere, Μarium post priMipia habere, ipso cum sinistrae alae equitibus esse, qui in agmine principes facti erant.

103쪽

, minia. 78 c. SALLUSTI CRISPI At Iugurtha, ubi extremum agmen Μetelli primos

suos praetergressum Videt, praesidio quasi duum inblium peditum montem occupat, qua etellus descem derat, ne orto cedentibus advorsariis receptui ac postia munimento foret dein repente signo dato hostis im vadit Numidae alii postremos caedere, pars a sinistra a dextra temptare, insensi adesse atque instare, om-

nibus locis Romanorum ordines conturbare. quorum

y etiam qui firmioribus animis obvii hostibus erant,

ludificati incerto proelio ipsi modo eminus sauciabam tu neque contra feriundi aut conserundi manum copia erat ante iam docti ab Iugurtha equites, ubi Romanorum turma insequi coeperat, non consertim neque in unum sese recipiebant, sed alius alio quam maxume divorsi ita numero priores, si ab persequendo hostis deterrere nequiverant, disiectos ab tergo aut lateribus circumveniebant: si opportunior sugae collis quam campi fuerat, ea vero consueti Numidarum equi sacile inter Virgulta vadere, nostros asperitas et insolentia

51 loci retinebat. ceterum acies totius negoti varia incerta, foeda atque miserabilia: dispersi a suis pars cedere alii insequi; neque signa neque ordines observare, ubi quemque periculum ceperat, ibi resistereucri Me M propulsare arma tela, equi viri, hostes atque cives permixti nihil consilio neque imperio agi, fors omnia regere. itaque multum diei processerat, cum etiam

si tum eventus in incerto erat. denique Amnibus labore ' et sost linguidis)Μetellus, ubi videt Numidas minus

instare, paulatim milites in unum conducit, ordines rostituit et cohortis legionarias quattuor advorsum pedites hostium conlocat eorum magna Pars Sup crioribus locis sessa consederat simul orare et hortari milites, ne deficerent neu paterentur hostis fugientia vincere neque illis castra esse neque munimentum ullum, quo cedentes tenderent in armis omnia sita. sed ne Iugurtha quidem interea quietus erat circumire hortari, renovare proelium et ipse cum delectis temp-

104쪽

BELLUM IUGURTHINUΜ c. 50-53 79tare omnia; subvenire suis, hostibus dubiis instare, quos firmos cognoverat, eminus pugnando retinere 'o 52 modo inter se duo imperatores summi viri certabant, ipsi pares, ceterum opibus disparibus. nam etello virtus militum erat, locus advorsus, Iugurthae alia onmia praeter militem opportuna. denique Romani, ubi intellegunt neque sibi perfugium esse neque ab hoste copiam pugnandi fieri et iam die vesper erat), ι. ιε adVorso colle, sicuti praeceptum fuerat, evadunt amisso μοι P

loco Numidae fusi fugatique pauci interiere, pleros

que velocitas et regio hostibus ignara tutata sunt. Interea Bomilcar, quem elephantis et parti copia 5Tum pedestrium praesectum ab Iugurtha supra diximus, ubi eum Rutilius praetergressus est, paulatim suos in aequom locum deducit ac, dum legatus ad flumen, quo praemissus erat, festinans pergit, quietus, uti res postulabat, aciem exomat neque remittit, quid ubique hostis ageret, explorare. postquam Rutilium consedisse iam et animo vacuom accepit simulque ex Iugurthae proelio clamorem augeri, Veritus, ne legatus cognita re laborantibus suis auxilio foret, aciem, quam

diffidens virtuti militum arte statuerat, quo hostium itineri officeret, latius porrigit eoque modo ad Rutilicastra procedit Romani ex inproviso pulveris vim 53

magnam animadvortunt; nam prospectum ager arbustis consitus prohibebat et primo rati humum aridam Vento agitari, post ubi aequabilem manere et ηαι-

sicuti acies movebatur, magis magisque adpropinquare rident, cognita re properantes arma capiunt ac pro castris, sicuti imperabatur, consistunt deinde rubi 2

propius Ventum est, utrimque magno clamore comcurritur Numidae tantum modo remorati, dum in elephantis auxilium putant, postquam eos inpeditos ramis arborum atque ita disiectos circumveniri Vident, sugam faciunt ac plerique abiectis armis tollim aut Vnoctas, quae Iam aderat, auxilio integri abeunt ele 4 phanti quattuor capti, reliqui omnes numero quadra-

105쪽

80 C. SALLUSΤI CRISPI ginta interfecti i a Romani, quamquam itinere atque

opere castrorum et proeli sessi laetique erant, tamen, quod etellus amplius opinione morabatur, instructi intentique obviam procedunt; nam dolus Numidarum et nihil languidi neque remissi patiebatur ac primo scura nocte, postquam haud procul inter se erant, 'trepitu velut hostes adventare, alteri apud alteros sermidinem simul et tumultum sacere, et paene im rudentia admissum acinus miserabile, ni utrimque praemissi equites rem explorarissent igitur pro metu repente gaudium exortum milites alius alium laeti appellant, acta edocent atque audiunt, sua quisuue sortia saeta ad caelum seri quippe res humanae ita sese habent in victoria vel ignavis oriari licet, advorsae res etiam bonos detrectant. 54 otollus in isdem castris quatriduo moratus -- cios cum cura reficit, merito in proeliis more militiae donat, a Vorsos in contione laudat atque agit gratias, hortatur, ad cetera, quae teria sunt, parem animuingerant pro Victoria satis iam pugnatum, reliquos la- bores pro praedae sere tamen interim transfugas et

alios opportunos, Iugurtha ubi gentium aut quid agitaret, cum paucisne esset an exercitum haberet, ut sese rictus gereret, exploratum misit at ille sese in loca saltuosa et natura minita receperat ibique cog bat exercitum numero hominum ampliorem, sed heb fem infirmumque, agri ac pecoris magis quam belli cultorem id ea gratia eveniebat, quod praeter regios equites nemo omnium Numida ex fuga regem sequitur. quo cuiusque animus fert, eo discedunt neque id

tium militiae ducitur ita se mores habent. 5' ogitur etellus, ubi videt regis etiam tum animum ferocem esse, bellum renovari, quod nisi ex illius lubidine geri non posset, praeterea inicum certamen sibi cum hostibus, minore detriment illos vinci, quam suos Vincere, statuit non proeliis neque in acis sed alio more bellum gerundum. itaque in loca Numidiae

106쪽

BELL IUGURTHINUM . 53-55. 81 opulentissuma pergit, agros Vastat, multa castella ex oppida temere inimita aut sine praesidi capit inoem ditque puberes interfici iubet, alia onini militum praedam esse. ea formidino multi mortales Romanis dediti s -- obsides, humentum et alia, qua usui forent, affatim in ip ebita, ubicumque res postulabat, praesidium inpos,

tum quae negotia multo magis quam proelium male pugnatum ab suis regem terrebant quippe, cuius spes in M'

omnis in fuga sita erat, sequi cogebatur et, qui suis . loca defendere nequiverat . in alienis bellum gerere , --men ex copia quod optumum videbatur consiliuis capit: exercitum plerumque in isdem locis opperiri iubet, ipse cum delectis equitibus etellum sequitur,

noctumis et aviis itinoribus ignoratus Romanos lantis repente aggreditur eorum plerique inermes 10 eadunt, multi capiuntur, nemo omnium intactu profugit, et Numidae prius quam occastris a Veniretur, sicuti iussi erant, in proxumos collis discedunt. Interim Romae gaudium ingens ortum cognitis 55Μetelli rebus, ut aequo et exercitum more Riorum

gereret in in advorso loco victor tamen virtute fuisset, hostium agro potiretur. Iugurtham magnificum ex Albini socordia rapsin salutis in solitudine aut fuga coegisset habere. itam sonatus ob ea feliciter acta dis inmortalibus supplicia decemere, civitas, trepida antea et sollicita de belli eventu, laeta agere, de intello fama prasesar esse. igitur o intentior ad victoriam niti, omnibus modis festinare, mere tamen, necubi hosti opportunus fieret, meminisse post ψο-riam invidiam sequi ita, quo clarior erat, eo Mis anxius erat, neque post insidias Iugurthae essus e ercitu praedari ubi frumento aut pabulo Opus erat, eohortes cum omni omitatu praesidium agitabant; sed igni magis quam praeda ager astabatur me iscitus partem ipse, reliquos artus ducebat duobus locis haud longo intor so castra saciebant; ubi vi opus erat, cuncti aderant ceterum, H laga atque . .

107쪽

82 C. SALLUSTI CRISPI8 sormido latius cresceret, divorsi agebant eo temporo Iugurtha per collis sequi, tempus aut locum pugnae quaerere, qua Venturum hostem audierat, pabulum ει aquarum sentis, quorum penuri erret, conrumPere, modo semetello interdum ario ostendere, postremos in agmine temptare ac statim in collis regredi, ruraunaliis, post aliis minitari, neque proelium facere neque otium pati, tantum anodo hostem ab incepto retinere. Ir56 Romanus imperator ubi se dolis satigari videtis que ab hoste copiam pugnandi fieri, urbem magnam et in ea parte, qua sita erat, arcem regni nomine Zamam statuit oppugnare, ratus, id quod negotium poscebat, Iugurtham laborantibus suis auxili ventu- rum ibique proelium fore. at ille, quae parabantura perfugis edoctus, magnis itineribus etellum aut venit. Oppidanos hortatula moenia desentant, additis auxilio perfugis, quod genus ex copiis regis, quia fallere nequibat, firmissumum erat praeterea pollicetur in tempore semet cum exercitu adsore ita conpositis rebus in loca quam maxume occulta discedit, ac posto, Rulo cognoscitiarium ex itinere humentatui cum

paueis cohortibus Siccam missum, quod oppidum primum omnium post malam pugnam ab rege desecerat. e cum delectis equitibus noctu porgit et iam νε- dientibus Romanis in porta pugnam facit, simul magna voce Siccensis hortatur, uti cohortia ab tergo circumveniant fortunam illis praeclari facinoris casum dare; si id fecerinι, postea sese in regno, illos in libertate

sine metu aetatem acturos. ac ni artua signa imserre atque moderm oppido properavisset, prosecto cuncti aut magna pars Siccensium fidem mutavissent:

tanta mobilitate sese Numidae gerunt sed milites Iugurthini, paulisper ab rege sustentati, postquam maiore vi hostes urgent, paucis amissis profugi discedunt 57 Marius ad Zamam pervenit id oppidum, in campositum, in is per quam natura munitum erat, nulliun

108쪽

BELLUM IUGURTHINUM . 66-58. 83 Idoneae rei egens, armis virisque opulentum igitur Metellus pro tempore atque loco paratis rebus cuncta moenia exercitu circumvenit, legatis imperat, ubi quisque curaret deinde signo dato undique simul clamor ingens oritur, neque ea res umidas terret insensi intentique sine tumultu manent, proelium incipitur. Romani pro ingenio quisque pars eminus glande aut

lapidi a pugnare, alii succedere ac murum modo subfodere modo acalis aggredi cupere proelium in m nibus sacere. contra ea oppidani tu proxumos saxa volvere, sudis pila, praeterea picem sulphure et taeda

mixtam arden mittere. sed ne illos quidem, qui εprocul manserant, timor animi satis in miserat; nam plerosque iacula tormentis aut manu emissis V I

Tabant, Darique periculo sed fama inpari boni arius'. in ignavi erant.

Dum apud Zamam si certatur, Iugurtha ex inpro 58 viso castra hostium cum magna manu invadit; remissis qui in praesidio erant et omnia magis quam proelium expectantibus portam inrumpit. at nostri et rapentino metu perculsi sibi quisque pro moribus comaulunt alii fugere, alii arma capere magna ars es-nerati aut occisi. ceterum ex omni multitudine non amplius quadrivitata memores nominis Romani grege saeto locum cepere paulo quam alii editiorem, neque inde maxuma vi depelli quiverunt, sed tela eminus missa remittere, pauci in pluribus minus Dustrari; sin Numidae propius adcessissent, ibi vero virtutem stemdere et eos maxuma vi caedere, fundere atque fugare. inhorim Metellus cum acerrume rem gereret, clamorem

ut tumultum hostilem a tergo accepit, dein conVorso equo animadvorti fugam ad se vorsum fieri, quae rea indicabat popularis esse. igitur equitatum omnem ad 5 castra propere misit ac statim C. Marium cum Oho

tibus sociorum, eumque lacrumans per amicitiam pedique rem publicam obsecrat, ne quam contumeliam remanere in exercitu victore neve hostis inultos abire

109쪽

84 c. SALLUSTI CRISPI sinat ille rori mandata emcit a Iugurtha muniment castrorum inpeditus, cum alii super vallum praecipitarentur, alii in angustiis ipsi sibi proporantes officerent, multis amissis in loca munita sese recepit. Μetellus insecto negotio, postquam nox aderat, in cassencum exercitu revortitur.

59 Igitur poster die, prius quam ad oppugnandum egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis adventus erat, pro castris agitare iubet, porta et proxuma loca tribunis dispertit, deinde ipse pergit ad oppidum atque uti superiore die murum aggreditur. interim Iugurtha ox occulto repente nostros invadit: qui in proxumo locati fuerant, paulisper territi perfuria bantur, reliqui est subveniunt neque diutius Numidae resistere quivissent, ni pedites cum equitibus e mixti inagnam cladem in congressu sacerent quibus illi et non, ut equestri proelio solet, sequi, deincedere, sed advorsis equis concurrore, inplicare ac perturbare aciem: ita expeditis peditibus suis hostis paene victos dare. Υ60 Eodem tempore apud Zamam magna vi certabatur. ubi quisque togatus aut tribunus curabat, eo acerrume niti, neque alius in alio magis quum in sese spem habere pariterque oppidani agere: EPugnare aut DR-ram omnibus locis, avidius alteri alteros sauciare quam semet tegere, clamor permixtus hortation laetitia gemitu, item strepitus armorum ad caelum ferri, tela utrimque volare sed illi, qui moenia defensabant, ubi hostes paulum modo pugnam remiserant, intenti proelium equestre prospectabant eos, uti quaeque Iugurthae res erant, laetos modo modo pavidos animassivorteres, ac, sicuti audiri a suis aut emi possent, monere alii alii hortari, aut manu significare aut iusicorporibus si ea huc et illuc quasi vitabundi aut i 5 eiente tela agitare quod ubi Mario cognitum est nam is in ea parte curabat), consulto lenius agereae diffidentiam rei simulare, pati umidas sine in

110쪽

BELLUM IUGURTHIN- . 58-62. 85 multu regis proelium visere ita illis studio suorum adstrictis repente magna vi murum aggreditur etiam scalis egressi milites prope summa ceperant, cum oppidani concurrunt lvides ignem, alia praeterea tela ingerunt nostri primo resistere, deinde ubi unae atque alterae scalae conminutae, qui supersteterant adflicti sunt, ceteri quoquo modo potuere, pauci imtegri magna pars volneribus consecμ, abeunt. denique utrimque proelium nox diremit

Metellus postquam videt frustra inceptum, neque 61 Oppidum capi neque Iugurtham nisi ex insidiis aut

suo loco pugnam sacere et iam aestatem exactam esse,

ab Zama discedit et in is urbibus, quae ad se defecerant satisque munitae loco aut moenibus erant, praesidia inponit ceterum exercitum in proVinciam, quae proxuma est Numidiae, hiemandi gratia conlocat. neque id tempus ex aliorum mors quieti aut luxuriae concedit, sed, quoniam armis bellum parum procedebat, insidias regi per amicos tendere et eorum perfidia pro armis uti parat. igitur Bomilcarem, qui Romae cum Iugurtha fuerat et inde vadibus datis de assivae nece iudicium fugerat, quod ei per maxumam amicitiam maxuma copia saliundi erat, multis pollicitationibus aggreditur ac primo efficit, uti ad se conloquendi gratia occultus veniat. deinde fide data, si Iugurtham vivom aut necatum sibi tradidisset, fore ut illi senatus inpunitatem et sua omnia concederet, facile Numidae persuadet, cum ingeni infido tum me 5 tuenti, ne, si pax cum Romanis fieret, ipse per condiciones ad supplicium traderetur is, ubi primum 62 opportunum fuit, Iugurtham anxium ac miserantem fortunam suas adcedit, monet atque lacrumans Obtestatur, uti aliquando sibi liberisque et genti umbdarum optume meritae provideat: omnibus proeliis Sese Victos, agrum Vastatum, multos mortalis captos occisos, regni pes conminutas esse satis saepe iam et virtutem militum et ortunam temptatam caVent,