장음표시 사용
101쪽
infantes sint, tamen illo modo confidunt se posse dicere.
Orator, qui uersatur in preta re subtili dicendi genere, uerbis ac sententiis summissus ec humilis est,re loquendi quotidianam consuetudinem imitatur, adeo ut ab indisertis parum differre uideatur: cum tame plurimu differati quo fit, ut auditores non magni illum faciant: qui quamuis paru dicendo ualeant, tamen existimat eo modo se posse dicere. cuius generis pulcherrimu est exemplum in oratione pro Milone: iniis enim non speret ita se narrare poster Milo autem cum in senatu fuisset eo die, quoad senatus dimiss is est, domum uenit, calceos Sc uestimenta mutauit, paulisper dum se or ut fit comparat como, ratus est,ec quae sequunturi quae nihil penitus a quotidiana loquendi consu tudine ditare uidentur. sed tamen cut ait intilianus plurimum facit haee calidissima simplicitatis imitatio: quoniam nihil praeparato, nihil festinato fecit se uidetur Milo. Quod non solum inquit rebus ipsis, uir eloquentissimus, quibus motas ad lentum prose 'ionis ordinem ducit, sed uerbis etiam uulgaribus ec quotidianis,& aiae occulta consecutus est.
Nam orationis subtilitas imitabilis quidem illa uidetur existi, manti sed nihil est experienti minus. Unusquisq3,musili experiatur,putat se dicessi genus pressum 5 subtile imitari posse: seu cum experiri uoluerit,timc intellio it id esse multo difficillimum. Hunc locu imitatus est,uel potius totu sumpsit Horatiin Arte poet. cum ait: Ex noto carmen seqκir, ut ibi quiuis
Quintilianus etiam libro quarto sic ait: Nes enim aliud in cloquentia cuncta perti difficilius reperient, quam id quod se dicturos Iutilia omnes putant, postquam audierunt: quia non bona iudicant esse illa, sed uera: tum autem optime dicit orator, cum uidetur uera dicere.
Elii enim non plurimi sanguinis est, habeat tamen succum alia quem oportet: ut etiam si illis maximis uiribus careat, sit cui ita di cam integra ualetudine. Pulchra quadam similitudine declarat, quale sit hoc de quo uerba facere coepit, siubtile dicendi genus. Sunt enim quaedam corpora bene constituta, quae plurimum habeant Languinis,& maximis uiribus praestent: quale suit Aiacis Telamoni j, dc Milonis Crotoniatae. Sunt alia,quae licet plurimum sanguinis non habeant, neque maximis uiribus excellant, tamen succum quendam sa lubrem habent, & integra ualetudine sunt: qualia multa reperiuntur. His si mile est hoc subtile dicendi genus, neque enim tanti sanguinis est, quanti illud grande Zc sublime: hoc est, non tot exornationibus abundat, neque tam tis uiribus excellit sed tamen firmum est,re aptum ad probandum, quodcumque opus fuerit. Primum igitur eum tanquam e uinculis numerorum eximamus.
sunt enim quidam ut scis oratori numeri, de quibus mox agemus, obseruata di ratione quadam, sed alio in genere orationis: in hoc omnino relinquendi. Hoc primum praeceptum est,ut in humili genere non solliciti simus,quo numero utamur initio periodorit,aut in clausulis: quod in temperato genere, ecsublimi dil1genter obseruari debet, in hoc autem omnino repudiandum. Ex quo intelligi potest,eos inepte facere, qui in epistolis, quas quotidiano se mone texet e debemus ut Cicero docet grandiores quosdam numeros acti here
102쪽
bere Glenti Sunt quidem ait Cicero in oratoria facultate numeri quidam, de quibus inserius suo loco multa dicemus: sed illi alio in genere orationis, hoc est, in aequabili oc grandi sunt obseruandi. quoties autem lioc summissum Schumile tractamus, eos relinquere debemus. Numeros autem tanquam utimcula appellat, uel quod oratorem quodammodo alligant ad eos obseruata dos: uel, quod magis placet, quia membra oc periodos orationis uinciunt, ocegregie coniungunt. intilianus haec uincula putat etiam in subtili gen re esse, sed laxiora, ec quodammodo dissimulata: atque ideo genus hoc dicendi solutum uocat. nam oratio inquit alia uincta atq; contexta: soluta alia, qualis in sermone,& in epistolis.
Solutum quiddam sit, nec uagum tamen, ut ingredi libere, non
ut licenter uideatur errare. Hoc secundu praeceptum est,ut humile genus dicendi sit solutu N liberum:
ita tamen,ne vagetur,oc extra orbita ut aiunt)progredi uideatur. decet enim uti libertate,quae conceditur in ingrediendo: sed uidendam est, ne in licentiam incidamus, Naberremus a proposito. Haec metaphora sumpta est a pecudibus,cum in pascua mittuntur. Sunt enim solutae ec liberae, sed tamen a pastoribus ita reguntur, ut ne nimium vagentur, aut licentius errent. Sic Appius iocose Luculli pecus liberum esse dicebat, quom a qua Iuberet. pasceretur. Accidit autem saepe in scribendo, praesertim ijs qui parum sunt adhuc exerci tati, ut si equent cr aberrem a proposito , 5c nimis dis lute loquantur: quod magnopere cauendum est,& uidendum ne libertas in licentiam exeat.
Verba etiam uerbis quasi coagmentare negligat. habet enim ille tanquam hiatus concursu uocalium molle quiddam ,&quod indicet non ingratam negligentiam, de re hominis magis quam de
uerbis laborantis. Totium hoc praeceptum est, ut qui in summisse genere uetiatur, non curet' etiam si uerba uerbis coagmentet: hoc est, ita constituat,ut uocales uocalibus occurrant,ati ita uerba quodammodo coniungantur. huius autem rei rationem addit: quoniam ille concursus uocalium tanquam hiatus quidam,nescio quid tenetu ac molle prsse fert, Ac declarat quanda orator is negligentia, quae non ingrata si quoniam magis de rebus, quam de uerbis laborare uideatiar. Huius rei exemplum prima statim epistola Ciceronis ad Lentulu praebere potest,ubi in ut tae uocales concurrunt:Ego omni officio, ac potius pietate es teris satisfacio omnibus. Verum etia in orationibus lioc fit aliqua do,ut pro A. Ce- cinna: Potuisti enim leuiore aetione confligere, potuisti ad mutus faciliore occomodiore iudicio peruenire: quare aut muta actione,aut noli mihi instare ut iudicem. Sed huius rei in t exempla plurima cum in epistolis, tum in orationibus. Verum cum aliquid accuratius scribimus, omnino uitandus est ille uocaliuin concursius, quoniam fractam 5c hiulcam efficit orationem.
Sed erit uidendum de reliquis,cum haec duo ei liberiora suerint: circuitus, conglutinatio in uerborum . illa enim ipsa contracta, Scminuta, non negligenter tractanda sunt: sed quaedam etiam negligentia est diligens.
Quae hactenus praeceptatradidit de humili genere ad periodos siue circuitus,ec ad conglutinationes uerborum pertinenti ut scilicet periodi contractae ec minutae sint, numerisq; liberae 5 solutar: uerba uero Uerbis coagmentata, non autem artificiose conglutinata. Nunc adiungit, reliqua diligentius esse consideranda: quamuis haec duo, id est circuitus ec conglutinatio uerbo
rum, sint liberiora. Rationem adiungit, quia licet haec contracta sint N. I, 4 minuta,
103쪽
minuta, negligenter tamen tractari non debent. Sed mirum uideri potest, id quod addit, quandam negligentiam esse diligentem: cum satis constet, ne gligentiae diligentiam esse contrariam. Sed ita debet intelligi, ut quamuis innumeris & compositione uerborum simus in hoc genere negligentes, tamen in reliquis diligentiam adhibeamus. Sic enim illa negligentia diligens erit. Quod ut facilius declaretur,similitudinem addit.
Nam ut mulieres esse dicuntur nonullae inornator quas id ipsum deceat: sic haec subtilis oratio, etiam incompta dele stat. fit enim quiddam in utro*,quo sit uenustius: sed non ut appareat.
Subtilem hanc orationem mulieri comparat, quae munda quidem sit 5c elegans,sed nullum habeat ornamentum.Tales enim plerun* multo pulchri res ec uenustiores apparent quonia eas hoc ipsum decet quod inornatae sunt. Eadem ratione subtilis ora tio licet exornationibus careat, nihilominus tamedele fiat. ita sit,ut in utroq; hoc est,ec in muliere, Zc in oratione, quiddam uenustius sit, quod tamen unde nascatur,non appareat.
Tum remouebitur omnis insignis ornatus,quasi margaritarum, ne calamistri quidem adhibebuntur. Pediat in similitudine quo facilius qualis esse debeat haec oratio, declaret.
Inomatae mulieres neque margaritas gestant, neque calamistris ad crispa dos capillos utuntur: ita haec oratio nullum in ignem ornatum habere debet. Margarita Graecum est uocabulum, Latini unionem uocant, eo quod in comchis nulli duo indiscreti reperiantur. Precio superant omnia margaritae, quoaν.G p. v. ait Plinius:Gignuntur e rore,quem conchae hiantes acceperint: caeteris praeseruntur,qui sunt candore notabiles. qui sunt effigie longa et fastigiata, eos elenchos appellant.unde Iuuenalis de muliere divite:
Auribus extensis magnos commisit elenchos.
Nam binos ac ternos auribus suspendere, taminarum glosia est. Erant etiam, quae socculis margaritas adderent. Plinius fatetur se uidiise Lolium Paulina, quae fuit Cati principis matrona,smaragdis margaritis* opertam, ait O te xtu fulgentibus, toto capite, crinibus, spiris, auribus, collo, manibus digitisi, quae summa quadringenties sestertium colligebat: hoc est, decies cen
tena millia aureorum nositrorum. Duo fuere maximi uniones per omne ae uum. utrunque postedit Cleopatra sed eorum alterum aceto resolutum qu
dam in coena absorbuit. quia cum M. Antonio sponsionem secerat,una se coena centies sestertium absumpturam. quo factio uictricem eam L. Plancus iidex sponsionis pronunciauit. Sed ad rem nostram: non uult Cicero marga, ritarum ornatum, summissae orationi adhiberi: sed ne calamistros quidem. Sunt autem calamistri,maiores acus, quibus ad crisipandos capillos mulieres utuntur: unde calamistratae mulieres, quae cirris di cincinnis capillorum ora natae sunt. calamistris inurere dicuntur, qui cum aliquid ornare uelint, potius deformant. Cicero, calamistratum saltatorem Gabinium appellat, eo quod ornatu muliebri dele staretur: quae res maxime uirum dedecet. Vnde . reeie clamat apud Ovidium Phaedra: Sint procul . nobis iuuenes ut femina compti.
Fucati uero medicamenta candoris,& ruboris, omnia repellentur: elegantia modo & mundicia remanebit.
Adhuc in similitudine perseuerat. plurimae sunt enim mulieres, quae uenistatis gratia suco facie replent, atq; ita candore quendam rii bore permixtum prae se serant. haec enim res, si naturalis sit, maximam in muliere uenustate habet.unde Virgilius in Lauinia tales futile colores ait,his uersibus: . Indum
104쪽
si quis ebur, ues mixta rubent ubi lilia multa Alba rosa, tales uirgo Abat ore colores.
Vocantur autem huiusmodi colores fucati medicamenta,uel poetice medicamina. hinc Ouidius satis ingeniosum opusculum de Medicamine facies con
scripsit. Medicamentum autem quo utuntur mulieres ad candorem copara nodum, cerussa dicitur: quo uero sibi ruborem conciliant,purpurissum uocatur. Sed hos omnes colores repellet casia mulier,& elegantia ac mundicia sua contenta erit: ita etiam oratio stibulis, rhetoricos colores non admittet. .
Sermo purus erit,& latinus,dilucide planeq; dicetur: quid de
ceat, circumspicietur. Hinc iam ad praecepta transit elocutionis. ae primo tres uirtutes tangit, qtrae in omni oratione esse debent: hoc est, ut sit latina, ut sit perspicua, ut iit ad id quod emcere uolumus accommodata. Erit latim si sermo purus sit, Θc barbari lini ac soloecisini sceditas absit.erit perspicua, si dilucide planes dicetur. erit
accommodata ,si quid deceat,circumspicietur. Puritas sermonis, ex bonorum audiorum lectione percipitur: persipicuitas, ex ordine rerum dc uerbortim: co uenientia,ex decori conseruatione, quod est in personis,in rebus, in uerbis.
Vnum aderit, quod quartum numerat Theophrastus in orationis laudibus ornatum illud,suaue S affluens: acutae crebraeo sen tentiae ponentur,& nescio unde ex abdito erutae: atque hoc in ora tore dominabitur.
Quarta uirtus orationis est, ut sit ornata. sed ornatus ultiplex est, dicendiq; generibus atris alius accommodatur. Insubtili oratione debet esse ornatus suauis, et amites: qui quomodo fiat, multis uerbis exponit ipse Cicero. Atque in primis acutas crebras in sententias poni iubet, ouae quodammodo ex abdito eruantur. quod pro A. Cecinna diligentissime seruat, qua in Oratione plui imae sunt oc acutae sententiae . quales illae sunt: Conuocari homines Propter posscssionis controuersiam non oportet armari multitudinem iuris retinendi causa non conuenit: nec iuri quicquam tam inimicum quam Uis, nec aequitati quicquam tam infestum est quam conuocati homines ec armati. Sed Plurimae ut dixi sent in ea oratione. Et nescio unde. Acumen eo nim in sententiis praecipue laudatur: quaecum auditae fuerint, consensum ecapprobationem audientium mouent. Quis enim non ita proponenti Cicoroni credat: Etenim uecuperatores,non ea sola uis est quae ad corpus nostrum, uitam cp peruenit: sed etiam multo maior est, quae periculo mortis iniecto,sormidine animum perterritum loco saepe & certo de statu dimouet. 5c paulo possi Quae uis in bello appellatur, ea in octo non appellabitur r& quod ue hemens in re militari putatur, id leue in iure ciuili iudicabitur N quod exercitiis armatos mouet, id aduocationem togatorum non mouebit ec uultus corporis magis istam uim quam terror animi declarabit oc iniciatio quaeretur,cum fugam factam esse constabit Nemo certe est quin intelligat, quam suave sit hoc dicendi genus, quam affluens, quam acutum.
Uerecundus erit usus oratoriae quasi supellectilis. Supellex est enim quodammodo nostra,quae est in ornamentis, alia rerum, alia
Quoniam dixerat huic humili generi conuenire illud ornatum suave 5c affluens: nunc exponi side quo ornatu intelligat. nam tenuis orator inquit parce ac uerecunde utetur oratoria supellectile: hoc est, non exultabit in exor
tiationibus rhetolicis, sed elegantia re mundicia sua contentus, nunquam
105쪽
1M ORATOR ξρο -- sese efferet,sed quasi leni fluet agmine. Hoc igitur loco Cicero supellectile uocat. omne genus ornamenti quo utuntur oratores. est aut proprie supellex,o
mne instrumentum quo in diso utimur, oc praecipue in adornandis comi uiis N in culina. Sed generaliter ponitur pro fortunis omnibus. unde curtam
supellectilem habere dicitur ille,qui pauper est.sic enim Persius ain
Tecion habita,ut noris mim utibi cumsupellex. Hac ratione tenuis orator modicam supellectilem habere debet ne lupra fora tutias suas conuiuium apparare uelle uideatur. Supellex est enim. Meta phoram explicat,ut intelligamus quae sit oratoria supellex. Sunt,ait, rerum ecuectorum ornamenta, i 1
Ornatus autem uerborum duplex:unus simpliciun .alter collocatorum . simplex probatur in prolueri js, usitatis in uerbis, quod aut optime sonat,aut rem maximὲ explanat: in alienis,aut translatum, aut laetum aliunde,aut mutuo,aut factum ab ipso, aut nouum, aut
priscum. R inusitatum. Sed etiam inusitata ac Prisca sunt in pro
priris nisi quod raro utimur. . .
Quoniam de oratoria supelle fisse meminerat,quae sunt orationis ornamenta: ideo nunc de illis breuiter traeiare incipit ac primo de uerborum ornamentis deinde etiam de omamentis rerum. Verboru igitur ornatus aut in simplici has uerbis est,aut in collocatis. Simplicia,ues propria sunt,uel aliena. Propria sunt illa,quae in partitionibus ab eodem Cicerone nativa dicuntur,quae stimuficata sunt sensu.Quot aut e modis proprietas dicitur, satis copiole Quintilianus ocitauo libro declarat. Sed propria uerba tres praecipue uirtutes habere debent ut sint usitata, ut optime sonent, ut rem maxime explanent. Vsitata sunt illa,quae a bonis auctoribus usurpantur: qua in re maxime diligentes este oportet'ne quod omnino uerbum in orationem nostram admittamus, quod apud aliquem probatum auctorem non inuenerimus. Nam, ut Caesar dicere solebat, initium eloquetiae est uerborum delectus. Ideo praecipiebat idem Caesar ut non aliter insolens uerbum fligeremus,quam scopulit in mari nautae iii tare solent. Haec igitur prima uirtus propriorii uerboru est,ut sitit usitata. AINtera est ut optime sonent. Sunt etaim ex uerbis alia consonatiora alia minus sonantia. sed orator ea qus magis sonat,eligere debet, ut superlativa: Cosipectus uester multo iucundissimus: nicaut locus ad apcndu amplissimus,ad dicenda ornatissimus est uisus. ut pluralia, p Cornelio Balbo:Si auctoritates patrono ru in iudiciis ualerent,ab amplissimis uiris L.Cornet a causa de La et Lut uerbalia: Dominatrix animi cupiditas,consonatius Q domina.ut copolita: Cosceleratus constuprare,pernoIcere,excruciari. ut quae plures habet syllabas. tempestas consonatius*tempus oderatio animi quam modestia,dimicare uel
cofligere quam pugnare.ut quς longiores habet syllabas:princeps quam pH-mus: quanqua,etsi, quam licet,magis sonati Tertia tartus est,ut rem maxitne explane hoc ast laciunt ea quae grauiora sunt,ut qus maiore uim habet bonitatis charitas pietas,grauius quam amoriambeneuolentia. clemetia,quam lenitas: magnificentia, quam liberalitas.ut quae magis uitiu exprimul latro gra uius quam fur, carnifex quam sicarius, parricida cli homicida, impius quam improbus,perditus 8c profligatus quam malus. uae uim nocendi maiore habent trucidare quam occidere, exterminare quam eiicere, excruciare quam torquere. ut quae magis prosunt: curare quam medicari, restituere quam reducere, sustentare familiam quam nutrire, grauius est. Hae, caeterae . huiusmodi propriorum uerborum uirtutes sunt. Aliena uerba, uel translata sunt, ut ardere pro irasci, uel uehementer cupere: flos aetatis, pro adolescenistia: cxcidere e memoria, pro obliuisci. uel lacta sunt aliunde, quae reperta uocantur in Partitionibus: ut Soli uagas feras dicimus, quae solae uagantur:
106쪽
ris. Vel mutuo sumuntur,ut quae abusiva sunt: sperare pro timere, equum ze- disicare pro fabricare, parricida pro intersectore fratris uel sororis. uel facta sunt ab ipso oratore: quod nostro tempore fieri non licet , nisi res aliqua no imne careat, cui necelle sit nomen imponerenit bombarda. Cicero multa socii , ut qualitatem, moralem, innumerabilitatem, herbescere, sylvescere , 5c sexcenta alia. Messita primus reatum dixit, Hortensius ceruicem in singuis lari, Terentius obsequium . Vel noua sunt, hoc est nuper inuenta, quibus interdum uti necesse est:ut si missam aut baptismum dicamus, Scaetera pluimma quae sunt in religione nostra. Prisca & inusitata uerba mediam quandamnaturam habent, ut neq; plane aliena sin quia fit erunt olim propria: neq; plane propria, quoniam illis raro utimur: tamen,ait Cicero, in propriis sunt. de- hemus autem ea raro admittere, quae iam olim ab usu recellerunt. Quaedam tamen sunt prisca, quae maiestatem quandam adserunt orationi: qualia sunt, soboles, proles,estati,nuncupari rebar,opinabar,et multa alia. Sallustius hoc uitio notatus est, quod nimiit esset studiosus antiquitatis,ut est Quintilianus.
Collocata autem uerba habent ornatum, si aliquid concinnitatis
efficiun quod uerbis mutatis non maneat,manente sententia. De simplicibus dixit. nunc transit ad collocata, quorum omatus est in quadam concinnitate compositionis: quae, si mutetur ordo uerborum,non rema net, etiam si maneat eadem sententia. od ut facilius intelligatur, sciendum est,aliquas esse exornationes uerborum, aliquas sententiarum. Exornationes uerborum tantum in concinnitate quadam consistunt,qus mutatis uerbis statim evanescit. ut,exempli gratia, dixit Teretius: Nam inceptio est amentium, haud amantium. qus exornatio uerborum est,& dicitur Agnominatio. muta
Herba hoc modo, Nam inceptio est stultorum, non amantium: pe Hi illa exornatio,cu tamen sit eade sententia. Rursus ita inquit Cicero: Triumphauit L. Sylla, triumphauit L. Mursita de Mithridate. est exornatio uerboris, quae I eo petitio dicitur. quod si mutaueris uerba hoc modo, Sylla, oc L. Mursna de Mittaridate triumpharunt: erit eadem sententia, sed exornatio petierit. Hoeest quod ait Cicero. Nam sententiarum ornamenta quae permanent,etia si uerba mutaueris, sunt illa quidem permulta sed quae emineant pauciora.
Sententiaru ornamenta,quauis uerba mutentur,tame permanent.utillii lia hertatem ciuiu Romanorum imminuta non tulerunt,uos uita ereptam negli
ins hsc exornatio sententiam est,qus dicitur CG tentio.muta uerba hoc moo: Maiores uestri nullo modo pals uoluerut,ut ciuiu Romanora libertas imminueretur: uos autem non curabitis,ina si quis eis uitam eripiat manet e dem exornatio.Huiusmodi exomationes sententiaru,inquit, permultae sunt,
sed paucae tamen sunt quae emineant, de quibus infra dicetur.
Ergo ille tenuis orator modo sit elegans, nec in faciendis uerbis erit audax,&in transferendis uerecundus&parcus, et in priscis,reliquis ornamentis Sc uerborum & sententiarum demissior.
Cum breuiter exposuerit qus sit oratoria supellex,nunc docet quomodo ea tenuis orator uti debeati Ac primo uult eum elegante eisse, quod proyriis uerbis ec usitatis assequetur. Verum tria sunt illis intada.Primum,ut ne sit audax in faciendis uerbis, quae res aut nimium uilem efficit orationem , ut si quis dicat,oratorculus bibosus: aut supra modum extollit, ut si quis dicat, Graim
diloquentiam. Deinde, ut uerecunde parces translationibus utatur . et
nim uerecunda debet esse translatio, ut tertio de Oratore Crassus docet
107쪽
νο IN ORATORE Hut deducta esse in alienum locum,non irruisse,atin ut precario, nonus uenista uideatur. Sublimi tamen oratori quaedam audaciores metaphorae concedumtur,quae humili non conueniun ut, Religiones mehercule ipsae, arae cum illam belluam cadere uiderunt, commouisse se uidentur,oc ius in illo suum retinuisse. 5c alibi:Quid enim odisssiet Clodium Milo, segetem ac materiam suae gloriae r Tertium est, ut in omnibus ornamentis uideat, ne nimium exultet, sed ubim sit demissiori ne absurda gignatur inaequalitas. neq; enim humili mratori conueniret illa conformatio,Saxa 8c solitudines uoce respondent, heismae saepe immanes cantu nec intur ais cosistununem illa,Vos enim Albani tumuli atm luci,uos inquam imploro atque obtestor:& quae sequuntur,omnia
uehementissima.haec certe summisso oratori non conueniunt.
Translatione fortasse crebrior, qua frequentissime sermo omnis utitur,non modo urbanorum, sed etiam rusticorum . siquidem est eorum gemmare uites,sitire agros,laetas esse segetes, luxuriosa seu
Dixerat superius, tenuem oratorem in transferendis uerbis uerecundum ec parcum esse debere: nunc autem ait, eum translatione sore crebriorem: qus pugnantia esse uidentur. Sed si quis dissigenter aduertat, nulla est repugna tia. Prius enim praeceperat,ne esset audax in transferendo, quod sublimes oratores saepe faciunt: nunc autem docet,ut crebro ijs translationibus utatur,quia hus omnis sermo utitur. Sunt igitur duae translationis species.altera audax,et longe petita,ut fluctus concionum,tempestas Reip. urbis semina: quae tenui oratori non conuenit,cum reliquis dicendi generibus maxime conueniat. alutera uero familiatis,& e proximo ducta: ut ardeo pro cupio, rem teneo pro intelligo,uideo pro cognosco,ec infinita huiusmodi: quibus crebro tenuis ora tor utetur.haec enim translatio communis est,non tantum urbanis inter se, uerum etiam rusticis. quod quatuor exemplis probat Cicero. Dicunt enim rusues,Vites gemmare,seu gemmas emittere,cum turgescere incipiut uerno temispore,ut hondes emittant. dicunt etiam Agros sitire,quando siccitate laborat.& pluuia indigenti praeterea dicunt segetes esse laetas, cum optime uirescunt.& magnam fertilitatis spem asserunt. deni* dicunt fiumenta esse luxuriosa, quando nimis celeriter crescunt,& nimium pinguia sunt.
Nihil horum parum audacter, sed aut simile est illi unde transferas: aut si res suum nullum habet nomen jocendi causa sumptum. non ludendi uidetur.
Duabus maxime de causis translationes uulgo fieri docet, uel propter similitudinem,uel propter necessitatem: sed utrunque fit docendi gratia, non a tem Iudendi. Simile est illud: Luxuriat Phogiosi une piriguis binus.
Vt enim animalia pinguefacta luxuriant,ita etiam agri. Necessitas cogit no mina transferre,quando res nullum nomen habeti ut gemmae dicuntur in utite, quoniam non est aliud nomen impositum.
Hoc ornamento liberius paulo quam caeteris utetur hic summi rsus nec tam licenter tamen, quam si genere dicendi uteretur amplissimo.
Concessiim est,snquit, oratori tenui, ut metaphora stequentias utatur,quam caeteris dicendi ornamentis: sed tamen aduertere debet, ne in transferendo tanta licentia utatur,quanta uti posset,si in amplissimo dicendi genere uter tur: quoniam multa sublimi oratori conueniunt, quae summisso non conco
108쪽
duntur. ut pro Ligario: Quid enim tuus ille Tubero districtus in acie Phara
salica gladius agebat cuius latus ille mucro petebat qui sensus erat armorutuorus haec licenter translata su ni,sed causae grauissimae plurimu conueniunt.
Itaque illud indecorum,quod quale sit ex decoro debet intelligi,
hic tu papparet: cum uerbum aliquod altius transfertur, idq; in oratione humili ponitur,quod idem in alia deceret.
Sicuti quod decorum est,ubis apparet, laudatur ita quod est indecora, in omni re satis intelligitur oc reprehenditur. Cum igitur uerbum aliquod atqtius translatum in oratione summissa ponitur, indecorum est, quamuis id in alio genere orationis fortassie deceret ut exempli gratia) Si Hortensius cum eum accusaret,qui sibi obuiam factus,uestis plicationes ec rugas disturbaue
rat, ita dixisset: iste inflammatus nocendi cupiditate, toto impetu praeceps in me corruit,totam*uestem meam disturbauit: certe catis ae suae, quae summissa erat, decorum non seruassetiat si quis uulneratus aut percussias fuisset, ea translatione rediissime posset uti: quoniam causia grauior esset. Reprehenduntur metaphors,qus nimium sunt humiles: ut, saxea est uerruca. 8c sordids: ut, per secuisti Rei p. uomicas. ec deformes: ut, castratam morte Africani remp. Stercus curiae Glauciam,& quae nimium longe petitae uidentur: ut, lappiter ubmus crata ruuem ludi alpes. Quae etiam in humili dicendi genere uitandae sunt.
Illam autem concinnitatem, quae uerborum collocationem illii.
minat his luminibus, quae Graeci quasi aliquos gestus orationis ι ματα appellant, quod idem uerbuin ab his etiam in sententiaruornaineta transfertur, adhibet quidem hic subtilis: quem nisi quod solum,ceteroqui reete quidam uocant Atticum,sed paulo parcius.
Docuit hacctenus,quomodo translatione tenuis orator uti debeat. nunc e tiam,quomodo caeteris ornamentis utatur, ostendit. Hic, inquit, sirbtilis or tor,quem nonnulli Atticum recte uocant: quamuis in eo scillantur, quod δε-lum Atticum putanti adhibet quidem orationi suae illam concinnitatem, quae uerborum collocationem illuminat: sed hoc paulo parcius facit, quam reliqui oratores. Concinnitatem appellat hoc loco Cicero, generaliter omnem exornationem uerborum,stae tropus sit, siue fagura. sit autem tropus ut ait intilianus uerbi uel sermonis a propria significatione, in aliam cum uirtute mutatio. Figura uero e sit.arte aliqua novata dicendi forma, quae a Graecis 2,me dicitur: quod uerbum Cicero hoc loco quasi gestum orationis interpretatur. 8c certe schema significat aliquado habitum,ut apud Plautum in Amph. Qiodego huc processi sic cu seruili schema. Quintilianus ita schema desinit, ut sit in sensu uel in sermone aliqua a uulgari di simplici specie, cum ratione mutatio. ex qua desinitione intelligitur, idem esse penitus schema, quod figuram. Est
autem duplex figura: alia uerborum, alia rerum,siue sententiarum . ita Cicero in Bruto: Erant autem 5c uerborum 8c sententiarum illa lumina, quae uocant Graeci, quibus tanquam insignibus in ornatu distinguebatur omnis oratio. Ex in Topicis: Ornamenta uerborum sententiarum , quae appellantur χηματα. quin etiam hoc loco declarat hoc uocabulum ad uerba
solum pertinere, sed etiam ad sententias, cum ait: Quod id em uerbum ab his
etiam in sententiarum ornamenta transfertur.
Nam sic ut in epularum apparatu, aliquis I magnificentia rece dens non se parcum solum, sed etiam elegantem uideri uolet, etiaget quibus utatur. Sunt enim pleraeque aptae, huius ipsius ora i toris
109쪽
toris, de quo loquor, parsimoniae.
Apposita similitudine docet quomodo tenuis orator ornamentis utaturina in eligendis ornamentis inquit ita se geret hic orator, quemadmodum solet aliquis pateriamilias, cum amicis suis aut hospitibus conuiuium apparat. nccpenim uti magnificentia regali potest, cum illi non admodum ampla fortunast: ness, tamen sordidus, aut avarus uideri uult. quid ergo et erit quidem parcus in uumptused tamen elegans. Sic orator noster, ex oratoria supellectile
seliget plerasi sibi aptas in dicendo parsimonias. A' magniscentia recedens. J Aristoteles Ethicorum libro quarto, docet magnificentiam ad princi pes tantum, oc ad eos qui plurimis opibus abundant, pertinere. ita*, concludit, pauperem nullum posse recte magnificum appellari. est enim omnis in gnificentia in maximis siumptibus faciendis: ut in conuiuiis, inludis publicis, in aedificationibus, in funeribus ec sepulchris, in uestibus, ec caeteris eius generis. Parsimonia,uirtus est quodammodo magnificentis opposita,non ut
ei contraria sit: neque enim unquam uirtus uirtuti, aut bonum bono contra
rium est: sed ei quasi ex altera parte respondet.ut parsimonia sit, quae sumptus tantum necessarios, & eos etiam modice facit: quae uirtus in homine priuato, neque admodum diuite, magnopere laudatur, sicuti in principe magnificem tia . Tenuis igitur orator parsimonia utetur, grandis autem ec sublimis in gnificentia.
Nam illa de quibus ante dixi, huic acuto sugienda sunt,paria paribus relata, Sc similiter conclusia, eodem Φ pasto cadentia, & im
mutatione literae quasi quaesitae uenustates: ne elaborata concim
nitas,& quoddam aucupium delectationis, manifesto deprehen
Multae sunt exornationes, quae tenui oratori non conueniunt: ut illae de quibus superius meminit, cum de sophistarum ora tione uerba faceret. neque enim patia paribus reseret acutus orator, ut in Catilinam Cicero: Vino lanis idi,confecti cibo, sertis redimiti, unguentis obliv. neque similiter conci det, ut illa: Belliam in Africa maximum confecit uidiorem exercitum depor tauit. neque eodem paelo cadentia ponet, ut illa: Eisent illi quidem desporandi, sed tamen essent ferendi. neque literae immutatione uenustatem quae rei, ut illud ad Atticum: Fuerunt quos magis fames quam fama commoue rit, Haec res mihi potius oneri quam honori fuerit: qtiar sigura dicitur Agno minatio. Has autem exornationes ideo fugiet orator tenuis, ne uideatur eius oratio elaborata, ec ne delecitationem aperte aucupari uideatur: quae res illi fidem abrogaret.
Item si quae uerboruin iterationes contentionem aliquam &clamorem requirent, erunt ab hac summissione orationis alienare caeteris promiscue poterit uti.
Verborum iterationes summissioni non conueniunt,praesertim cum aliqua contentionem aut clamorem in dicendo requirunt. Multis aute modis uerba iterantur. nam interdu geminantur amplificandi gratia,ut: Occidi occidi non
Sp. Mellissi& Virg. Ah Corydon Corydon: ec, Ide me adsum qui feci. interdit
inter geminationem aliquid interponitur,ut i .in Cat. Viuis 8c uiuis no ad do ponendam,sed ad confirmandam audacia. aliquando ab iisdem uerbis ut ait Quintilianus plura acriter re instanter incipiunt, ut i. in Cat. Nihil ne te nocturnum praesidium palatij, nihil urbis uigillat,nihil timor populi, nil ait cosensus bonorum omnium,nihil hic munitissimus habendi senatus locus, nihil horum ora uultust mouerunt aliquado ab ijsdem incipiunt et ijsdem desiniit,
110쪽
ut pro Milone: Quis eos postulauit Appius. quis produxit Appius. Multae sunt etia aliae species iterationis, quas numerat Quintilianus, quae magis temoperato ec grandi oratori, quam summisse conueniunt.
Continuatione uerborum modo relaxet, Sc diuidat.
Summissus orator uerborum continuatione poterit u ti,m odo relaxet membra periodorum,ne nimium longa uideantur, ec distinctione frequenter utatur. quod pro A. Cecinna diligentissime Cicero seruauit,adeis ut nulla fere periodus sit quam non relaxet es diuidat. Nam prima statim exordii periodus,
siue continuatio uerborum,ira relaxatur, ut quatuor membra eontineat. sic e
nim ait: Si quantam in agro locist desertis audacia potest,tantum in soro a 'ue in iudiciis impudentia ualeret, non minus in causa cederet A. Cecinna Sex. Ebutii impudentiae, quam tum in ut facienda cessit audaciae. Secunda uero periodus sex colinet relaxationes, duas autem diuisiones seu distinctio nes, hoc modo: Verum ec illud considerasi hominis elle putauit, qua de re tuis re decertari oportere armis non contendere: ec hoc constantis, qui cum in ocarmis certare noluisset,eum iure iudicios superare.
Vtaturi uerbis quam usitatissimis, translationibus quam mollissimis etiam illa sententiarum lumina assumat, quae non erunt uehementer illustria.
Summissus orator nuquam debet a uerbis quotidianis discedere,verum in eo laborare,ut uerba quibus utitur,l usitatissima sint. Hoc est quod ad Petuscribens ait Cicero . Epistolas quotidianis uerbis texere solemus. Praeterea translationes quibus tenuis orator utitur debent esse quam mollissim sine aut maiores sint quam causa postulat, aut minores. tales sunt illae: Ebutio sextu iam aspergit,hanc sextulam illa mercedem isti esse uoluit assiduitatis, Θ molestiae, si quam susceperat: iste autem hac sextula se ansam retinere omnium controuersiarum putat. Hic enim tres metaphorae sunt, satis molles: asperis gere sextulam,suscipere molesti am, retinere ansam. Sed huius generis sunt infinitae. Poterit etiam hic tenuis orator uti sententiarum exornationibus, il- Iis praecipue quae non sunt uehementer illustres.tales sunt comparationes, inis terrogationes permissiones,dissimulationes, dubitationes, ec aliae plurimae, quibus etiam in familiari collocutione frequenter utim uri
Non faciet rempublica loquentem,nec ab inseris mortuos excitabit nec aceruatim multa frequentans, Una complexione deuinciet. Duas hoc loco pulcherrimas exornationes rhetoricas tangit, quas ait sum amisto oratori no esse accomodatas: hoc est Prosepopoea,qua Cornificius consormatione uocat: θc Synathrisinu, qua ide frequentatione appellat. Prosopopoea dicitur a Quintiliano,sctio posionam, a qua ait oratione mire uariari re excitari, sed magna quanda uim eloquentiae desiderare. Falsa enim inquit Nincredibilia natura,necesse est aut magis moueat, quia supra uera suntiaut pro uanis accipiant,quia uera n5 sunt. in hoc genere deducere deos,et inferos ex citare concessum est.urbes eua, populi liuoce accipiunt. Cicero contra Catil.
i.Etenim si mecu patria, qtis mihi uita mea multo est charior si cuncta Italia si omnis vesp. sic loquatur, M.Tulli quid agis 5 quae sequuturi In cade oratione est audacius etiam pro popoeae genus: ne tecti Catilina sic agit, ec quodammodo tacita loquitur,nullum iam aliquot annis facinus extitit nisi per te, rec. In oratione pro Caelio, excitat Appium secu ab inferis,ut Clodia adulteram reprehedat: Existat igitur,inquit,ex hac ipsa familia aliquis, ac potissimuCaecus ille. minimu enim dolorem capiet, qui ista non uidebit. qui prosecto si
extiterit, sic aget, ec sic loquetur:Mulier quid tibi cu Caelio ec quae sequuturii 1 Haec