Aloysii Antonii Verneii ... De re metaphysica ad usum Lusitanorum adolescentium libri quatuor

251쪽

L ra ER QUARTU s. anhmquam tales effectus experti sumus . E contrario cum semper experti simus , nivem refrigerare , lenem calefaeere , dicere debemus , hos effectus ab illis caussis oriri. Praeterea, qui clarius & certius est, hominem generare hominem , quam ignem generare

calorem Ego certe nihil video. Cur igitur pro certo ponunt, patrem reapse generare filium; S du-hitant , an ignis reapse faciat calorem Praeiudicia

Illud certum est, ab omnibus pro explorato habe-iri, utrumque reapse ab corporea caussa pro Uenire

Agunt igitur S ipsae et quod sine Ionga oratione facile intelligitur . Et de caussit Oeessionalibus satis ι .

eodem modo , vel perfectiori modo non fit. i . Perspicuum est enim , caussam dare non posse . quod non habet Habet igitur οῦ quoa dat: SI 'cavsiasa est creata, eodem modo, quo dat, habere potest: quod Scholasti ei voeant, continere formaliter effectum . Sic calor calorem smilem procreat. l l . Si caussa est increata , ut Deus, continet quidem effectum , sed modo longe perfectiori, ut minus in maiori , detractis nempe iis, quae limitationem prae se serunt: id vocant Scholastici, continere

eminenter: quae duae voces eommode, ac faciliter rem eκplicant, si recte definiantur. ' . . . ι- I. Animus noster inteIligit omnia, quae si successive objiciuntur ; non tamen omnia , quae

intelligere potest, simul intelligit: item cetera , quae sunt perspicua, clare cognoscit; se, suasque operationeS clare non cognoscit. Ergo dicere deberi, E e mus,

252쪽

mus , Deum , qui animo vim intelligendi dedit, Beipsum esse intelligentem . Sed cognoscere successive , est limitate cognoscere ς non posse se clare cognoscere, est limitatio ς neutra igitur est in Deo , qui, cum sit absolute infinitus , seu limitibus carens, Scomnia uno intuitu , ct se ipsum clare cognoscere debet . 2. Item habemus vim movendi cetera corpOra . Igitur & Deus. Sed nos movemus corpora superficie corporis nostri ea inpellentes , atque ab uno ad alium locum moventes, S novum locum e pore nostro occupantes e quae clare demonstrant limites corporis nostri. Deus vero infinitus , Se inmensus, nec superficiem Sc limitationem habet, nec a loco ad locum movetur. Movet igitur longe perfectiori modo, nempe inmotus, ct volenS motum . 3. Item caussae corporeae habent quasdam facultates . Ergo & Deus . Sed ut eas Deo trihuamus, s

parare debemus quidquid limitationis habet , quod

in Deum non cadit et quare divisitii litatem , mobilita.

tem , figuram , ceteraque, quae corpus finitum fa-eiunt, nullo modo habetr sed eminenter tantum , quatenus dat naturam talem , quae dividi potest Haec vera sunt et sed quo modo, quave ratione in

Deo rerum creatarum proprietates contineantur, omnino ignoramus miseri mortales, quia naturam

Dei intelligere non possumus et ipse solus, qui habet, intelligit . Sed rem obscurissimam indicasse satis su rit , de qua sustus in Theologia erit dicendum is . . Iam vero Ca sa effectrix multipliciter accipitur . I. Alia dicitur caussa prima , alia secunda Prima est Deus , qui secundas condidit, eisque vim dedit faciendi aliquid . a. Alia est universalis, nem

pe Deus , qui res omnes primo efiicit; alia parti

253쪽

effectus. Alia est totalis , quae sola facit effe

ctum et U. g. cum una manus corpus eXternum mo

vet; alia particularis , cum duae manus id movent . . Alia est principalis , ut homo , qui cultrum adhibet ad aliquid caedendum t alia instrumentalis , ut e ulter ipse , quo utitur ad secandum . Hae alio nomine vocantur caussa mediata , S inmediata. s. Alia est caussa per se , a Ita per aeeidens . Per se est, quae secundum voluntatem , si sit intelligens , aut secundum destinationem naturae , si intelligentiae expers , aliquid essicite v. g. cibus, qui est eauta per se nutritionis. Per accidens est, quae praeter voluntatem , aut destinationem aliquid faciti ut nimius cibus , qui nocet sanitati . 6. Alia est caussa uecessaria , ut ignis , qui , si debito modo applicatur , semper procreat effectum et alia libera , ut v

re , vel calo habere. 7. Alia demum est eaussa pD-fica , alia moralis . Physica est, quae vere agit essectum t ut quaelibet ex iis, quas hucusque memora vimus. Moralis est, quae tantum est oeeasio, ut aliquid stati ut consulens homicidium , caussa mo-3 ealis est homicidii ab alio patrati, quod secundum hominum iudicium etiam consulenti tribuitur . Ad

hanc refertur etiam caussa inpulsua et V. g. cum pauperi auxilior motus eius inopia . Sed haec vel intel- leditis vocabulis intelliguntur, atque adeo nihil disputationix habent . Aliis minus necessariis divisi nibus supersedemus , si primum monemus , euilibet' eaussae suum effectum ejusdem generis respondere, sunt enim correlata , talis caussa , talis effectus . Peripatetici vero secundum Aristotelem aiunt .

254쪽

aeto DE RE META PHYSICA caussarum quatuor esse genera , Materialem , Porrimalem , Veientem , Finalem . Sed nescio quid iamentem venerit Aristoteli , ut Materialem , For-1νalem , Finalem in caussas reserret. Exploratum enim Philosophis est , immo & ipsi Aristoteli erat, Materiam nihil mutationis effcere posse: Formam. item non aliquid essicere, sed esse modum materiae estini enim res omnes corporeae arte facta pulcerrima a Divino artifice summo consilio sabricata , in quibus , ut in ceteris . ab homine factis , sorma non estens a materia distinctum . Sic dum annulo ceram signamus, ct imaginem aliquam exprimimus , nec

cera ψ quae est materia , aliquid .essicit, sed i potius recipit S patitur mutationem: nec imago aliquid es- scit sed est ipsa mutatio , quae essicitur ab annulo ceu caussa effectrice . Finis etiam nihil facit re ipsa ἔsed tantum occasio est, cur aliquid fiat Nec etiam memplar , quod Plato pro quinta caussa ponit, L Ialiquid facit; sed est illud, quod agens ratione praeditum in artefactis suis sibi proponit imitandum . Neutra igitur est talis cui ea ulsae nomen aptari possit. Sed de his sequenti capite abundantius .

, i CAPUT XVI.

De Fine , Exemplari.

EX tremum est vocabulum extremum mensipiar , de quibus hoc libro dicendum esse videtur. Haec duo ipsa sunt relativa. Finis definitur , id cujus gratia aliquid fit. v. g. Si pergo in Alba-

sid Seneca Epist. οὐ

255쪽

L I 2 1 R Q U ARTUS. 22IAlbanum castrum , ve lusculum, ut aere puriori me recreem , animum a curi S gravioribus relaxem', tu in demum sanitati meae serviam , haec recreatio ,

S sanitas fisis est cuius gratia iter conscio .

- . Jam multiplex est diviso Pinis. i. Alius vocatur finis cujus , alius finis eat . a. Alius finis primarius , alius j cundarius.' Alius proximus, alius Femotus . - . Alius subordinatus , alius ultimus . Quae omnia exemplo supra posito facile demonstrantur . Itaque eonfectio itineris in Albanum habet pro fine enses , - lavare animum , ducere spiritum puriorem ; id enim . est cujus consequendi gratia iter conficio : pro fine vero cui , habet me ipsum , cui tam dem & animum curis vacuum, & conservatam sanitatem opto. Item habet pro fine primario , proximo , subordinato , tranquillitatem animi liberi negotiis , haustum acris purioris δε pro fine vero secundario , remoto , &ώItimo, sanitatem vel recuperandam, , et conse vandam e haec enian tam dem en cujus gratia i Ila mihi paro. Verum cum sanitas corporis ad alium finem dirigi possit, nempe ut facilius in rem fami Ita- rem , vel in litteras incumbam, vel in aliud i haeorsum alterius gratia optari possint, nempe ut honores , ut divitias mihi parem et hae denuo ad alium finem, nempe vel ut conjunctis, vel amicis, vel pauperibus prosim , ceteraque : propterea nihil in Yebus creatis, si diligenter consi cleratur, pro fine ultimo generatim haberi potest , sed tantum quod

ad certas leges . Solus Deus clare cognitus in caelo est finis ultimus ; qui ad nullum alium refertur, per se amatur, in eoque quiescimus .

Est praeterea alia diviso finis. Alius dicitur fimnis artis alius finis arti eis. Artis est id , quod

256쪽

aeta DE RE M E T AP Y s I e Aars sibi proponit faciendum . v.g. Finis Logiere est, tradere regulas accommodatas ad inveniendum verum non modo in omnibus disciplinis , sed etiam in omni vitae parte. Finis Rhetoricae artis est, regulas exponere, quae omnino ad persuadendum accommodatae sunt. si J Quod dico de arte , dico etiam iJ Sunt qui dieant , finem Logicae esse invenire vertim ς Rhetoriea vero audientem persuadere . Sihoe significare volunt , finem proximum esse accommodate ad inveniendum verum , accommodate ad . persuadendum ἔ remotum vero invenire verum ,

persuadere Γ quo sessu O nos in Logica usurpaviamus 3 recte loquuntur e Meeus intelligant , omnino prave. Utraque enim regulas tradit, qua ad ideo equendum idonea sint. Vernutamen homiuires in qualibet disciplina , quam eoIit , rexulis Logicα

apte uti ad explorancum verum. Proptereaque invenire verum es proprium unisse usque discipliasa. Item dare regulas ad persuadendum , es proprium Rhetorica et persuadere autem, est finis ora-- roris , vel cujuscumque hominis , qui Oratoris pamres Hi sumit et qui tamen si non persuadeat , non ἐμιieo habendus es maius orator , modo opposite os persuadendum dicat; sed non omnino bonus . Nam

prater scientiam regularum , requiritur in oratore vox , ct latera , ct vehementia ,-di Itas quadam. θ' Iepos, facetiae .vesuo dlanae , O alia multa , qua, qui habuere , plurimi, etsi do- urina medioeres , in bonis Oratoribus habiti fuerer qui vero caruere , ut ut doctrina exesIti , lix in inror mediocres potuere referri. Aerem enim orato

rem pDiuiti co by CO le

257쪽

L I E E R QSA R T V s . 22Ietiam de Logico . ct Rhetore , ut artis suae execuistores sunt. Quod vero Logicus interdum verum non inveniat, quod Rhetor non persuadeat auditorem , non arti vitio dandum eth, sed artifici, qui leges ad singulos casus recte flectere nescit. Finis ariari seis est, quidquid ipse praeter artem sibi consequendum proponit: veluti si Logicae arti, si oratoriae aliquis det operam ut divitias inmodicas sibi paret , ut alios decipiat , ut turbas in republica moveat ; haec non arti proposita sunt , sed ab animo pravo artificis proficiscuntur. II

Exemplar autem , ut ante diximus , est , ἐs quod artifex stibi proponit imitandum . e. g. Seulptor , qui marmorea statua Petrum ex vero imitandum Proponitis ut hie Romae passim videmus in monumentis , ct aliis publicis Iocis , ubi statuas viistis inlustribus positas videmus , habet pro fine sta.

tuam marmoream condere e pro exemplari Petrum

ipsum , quem ad effgiem Ueri exprimere cupit. Sed haec , quae de fine , ct exemplari diximus hucusque , vel auditis vocabulis ab eo , qui linguam intelligat , sine ullo labore intelligi possunt. Ut mirari satis non possim eos , qui haec nobis pro exqui sita eruditione , pro Philosophia reconqita jactanter venditant , quae ad Grammaticam potius, quam ad

rem , edi vehementem ,-incensum , canorum

Hrum , Deiem , concursus bominum requirit. Legite Cieeronem de Claris oratoribus , qa; haec'se , o erudite ,-occurate , de more , inlustrat.

258쪽

224 DE RE METAPHYsICA ad Philosophiam, pertinere videntur . NOS ea , quae necessaria videbantur, ut Philosophorum sermonem facilius intelligeremus, tetigimus et cetera iis

relinquimus disputanda, qui res subtiles , ct quae nullo modo intelligi , nulli disciplinae opitulari ponsunt, delicias suas vocant, easque pro bona Philosophia habent. Physicas vero disputationes, &Τheologicas , quas hic non nulli addunt , tamquam ab hac disciplina alienas praetermittimus , suisque loeis disputandas reservamus . C A p u T XVII. De Disciplinarum omnium , quibus Ontologia inservire potes , ordine , atque nexu .HActenus , Adolescentes , praecipua ontologiae

decreta tradidimus, quae non modo vos doceant , qua ratione singulas disciplinas recte tractarre queatis, verum etiam commonefaciant, quid vitare debeatis , ut id ipsum cum operae pretio emcere possitis : quod ego in praecipua parte scientiae habendum puto . Nunc pauca veluti appendiculam adiungam , ex quibus intelligatis, quam late pa te at usus Ontologiae , quotque disciplinas complectatur, ut, ad quamcumque earum animum adiungatis , non omnino ieiuni, Se rerum , quae ne cessariae sunt, expertes & inopes accedatis . Q deo consilio faciendum existimavi, ut ii , qui haec studia veluti inutilia contemnunt ,- atque intra limi

tes Philosophiae Ontologiam consistere sibi persuadent, plane intelligant , quam inepte iudicent ἔSed ad rem venio . . Disti-

259쪽

LIBER QUARTUS. 22sDisciplina omnis homine liberaliter educato digna , vel est Naturalis , vel ArtificiaIis . I. Nat

ratis est, quae res a natura conditas percenset, Sin vestigat. Haec vel sensibus , vel ratione compa ratur . Quae sensibus comparatur , & res externas

explorat, vocatur Plasiologia , seu historia Naturalis , quae in sex partes dividitur e Meteorologiam , seu historiam phaenomenorum caelestium ; 'drologiam , seu de Aquis; ΛΓ rerologiam , seu de Mineralibus , Pistologiam, seu de Plantis; mologiam , seu de Animantibus; PBehologiam Empiricam , seu de adfectibus hominis . inae vero rationem sequi.

tur, in explorandis viribus internis rerum creatarum , earumque comparatione cum aliis occupatur . Haec varia est pro varietate argumentorum. Altera vires & facultates rerum creatarum persequitur, & vocatur Ph ea : quae si de corpore agit , Pissea carpaxunx: ai de spiritu humano , Fbsea spirituum, seu PDebologia Rationalis vocari

solet . Altera magnitudinem ipsam corporum generatim considerat: haec est Mathemattea Simplex, quae rursum pro varia differentia magnitudinis diversa nomina habet. Nam quae considerat magnitudinem divisam , vocatur Arithmetiea , cujus duae sunt partes, Anablica , & Algebra . Quae vero considerat magnitudinem continuam, vocatur Geometria , cujus sunt partes Trigonometria , Conica , Sphaerica . Tertia relationem hominis ad suam selicitatem pervestigat, quae duplex itidem est r nam vel considerat selieitatem hominis naturalem, &ea Ethlea est, seu Naturalis religio , ex qua profluit Iurisprudentia tum Politiea , tum Civilis equarum prima nihil aliud est , quam applicatio praei F f cepto-

260쪽

ceptorum Ethices ad utilitatem reipublicae r altera ad utilitatem singulorum civium. Vel considerat felicitatem hominis supernam , ct en Theologia Revelata , ex qua Ponti is Iuri prudentia itidem emanat, quae disciplinam exponit, quam Catholica ecclesia ad se licitatem nostram tum temporariam , tum aeternam consequendam utilem esse judicavit .

II. obii talis autem disciplina est, quae notiones naturae lumine adquisitas ad varia genera rerum Physicarum applicat, quo facilius earumdem proprietates , & caussas cognoseat. Haec ruris sum vel argumentum homini internum persequitur , vel externum . Prima est , quae mentis vires S operationes explorat, quoque modo aptari debeant ad verum investigandum constituit. Haec vocatur Logies orti talis . Ex qua emanat Outologia , quae est applicatio Iegum Logicae ad argumenta omnium disciplinarum communia .

Quae argumento externo occupatur, vel res

ipsas persequitur, quae restis ς vel signa rerum, quae θmbotiea nuncupatur . Realis vel proprietates abstrusiores corporum ignis praesidio examinat rhaec vocatur Gemia , ex qua nascitur magia Naturalis . Vel differentiam quantitatis corporum ex mathematicae Simplicis praeceptis explorat, & haec

Pro Varia natura corporum alia S alia nomina invenit. Hinc si ad motum corporum applicatur, vocatur Mechanica: secundissima ea quidem Mathematicae pars , & quae in plures partes dividitur. Nam si perquirit qua ratione corpora dura machinarum ope facillime moveri possint, vocatur Me-ebantee stridie accepta . Sin qua ratione corpora