장음표시 사용
31쪽
tiis desumptae ; suoq; nunc ordine singulatim
tractandae: argumentorum autem Omnium pri-
mum causa est , id quod per se quivis intelligere potest.
te superiore, quod intelligi memoriaq; t neri potest, repetito est opus, causa est arg mentum artificiale, primum, simplex, absoluth consentaneum, cujus vi, vel facultate, res, i. e. effectum, arguitur esse veΙ existere. Nec male definiatur causa quae dat εβρ rei. cuius autem vi vel facultate, i. e. st quo, quo, per quod, vel propter quod res est, id causa esse dicitur. Res etiam, idem quod aliquid in definitione argumenti, vOX generalis ad- nibetur, quae significaret causam, scut ia reliqua argumcnta, este rerum omnium quae Vel sunt, vel finguntur: nam quae revera sunt 3 quae finguntur, fictas causas habent. Hinc intelligitur rausam siue qua ηοη, quae vulgo dicitur, improprie causam, ia quasi fortuito, dici. ut cum amisi.o rei alicujus dicitur causa reis cuperationis quamvis amissio recuperationem necessario praecedat. Neq; enim causa sic intelligi debet, id quod M Cicero docuit, i. de Fato ut quod cuique antecedat, id ei causa sit, sed quod cuiq;
32쪽
cuiq; emcienter antecedat, i. e. ita ut res vi eis. jus existat. Hinc causa proprie dicta, principium quoq; nominatur a Cic. I. de Nat. deor ; sed frequentius apud GraecOS. Causa autem est cujus vi res non solum est, vertini etiam fuit, vel erit. Ut enim praecepta Logica de omni re, sic omnium praecepta artium de omni tempore intelligenda sunt ; unde M aeterna esse, veritatisq; aeternae dicuntur. Ex definitione autem cavsae tertium illΠd a tis praeceptum, de quo in pnaefatione diximus, consectarium hoc oritur : prim res hirc locus inventio Ois , foes s omnis scientiae sciretq; demum
creditur cuius causa teneatur.
Neq; aliud est Aristotρlis decantata illa demonstratio, quam qua effectum arguitur, probatur , cognoscitur, ponitur. CN causa poliata ', quodcunq; illud demum causae genus sat: ut cum risibile probatur ex rationali ippe, Omnis homo est risibilis, quia rationalis ' eoq; erit clamor demonstratio, quo causa certior, propiore praestantior.
Causa s ρliciens O materia, aut forma Osinis.
Cur sic causa dividatur quasi in duo genera anonyma, infra in doctrina distributionis facilius intelligetur. Quot autem modis alicujus vi res est, tot esse species causae si a tuendum est.Nodis autem quatuor alicujus vi res est 3 ut recte Aristo t. Pus a T. ia nos supra diximus ,vel enim a quo,Vel ex quo, Vel per quod, vel propter quod res una quaeq; est, ejus vi esse recte dicitur. His modis nec plures inveniuntur, nec pauciores esse possunt: reMigitur causa distribuitur in causam a qua, eX qua, Per quam, P propter quam, i. e. essicientem ML 4 Mate-
33쪽
materiam , aut sormam k finem. Esciens est casisa, a qua res est, vel escitur. Ab emciente enim principium movendi est ipsa tamen effecto non inest. iCiceroni omni. causa liciens nominatur: scenim in Topicis primus est locus rerum liciρη-tium , quae cause appellantur : de Fato , causa. st quae id escit cuius est eglisa. Hinc fit ut causatum, a causis licet omnib. ortum habens, sect-Bm tantummodo vocitetur: unde hoc solum intelligitur, emcientem este causam praecipuam atq; primariam , Omnem autem causam aliquomodo emcere. Escientis es, vera genera grusia sive species nobis apparent, ubertas tamen permagna modis qui-,Udum distinguitur. Prima, quod procreet, aut tueatur. . Sic pater ia mater procreant; nutri X tUetur. Huc quoq; omnium rerum inVentores , auctores, conditores, conservatores reserendi sunt. Procreare igitur ia tueri duo sunt modi quibus idem saepe emciens emcere solet: procreando quidem id quod nondum est, ut sit; conservando autem
id quod jam est, ut porro sit.
De uiciente sala, ct cum aliis.
Ucaηήρ, causa esciens sola escit, alit cum aliisis. Earέmq; omnium sepe alia principalis, alia minus princi alis, sive adjuvans O miηφra. Quam cicero, in Partit. causam conficientem vo-
34쪽
cat: ia cujus, inquit, generis vis varia est, se sape aut major aut minor ; ut M illa quae maximam vim habet, sola saepe causa dicatur. Hinc, u Eneid. 9. N us ab Eurialo socio transfert in se factae caedis A culpam M poenam i quasi solus auctor fuerit, quia fuit praeciDuus. Et solitaria causa cum plerisq; M principalibus M sociis, pro Marcello, varie adhibetur. Sed haec duo eXempla vide post finem in praxi analytica.
Causa minus principalis ut quidam volunt
vel est impulsiva, quae princi ealem quoquo modo impellit ac movet, vel est instrumentalis. Impulsiva duplex est Graecisq; vocibuS receptiS, proegumena dicitur , procatarctica. Illa intus, haec extrinsecus movet principalem: M vera si . est, occasio, si ficta, praetextus dicitur. - Sic causa proe g. quae intus movebat infideles ad persequendum Christianos exemplis enim receptis hic utemur) erat eorum ignorantia aut im- PietaS,causa procat. erant nocturni conventu vel Potius quae vis conventicula Christianorum. liminterficiendi Christi causa proeg. erat Judaeorum Zelus ignarus: procat. objccta sabbathi violatio concione'; seditiosae. Notandum autem est ubi causa proegumena, sive interna, non est,ibi causa procatarcticae, sive eXternae,. vim nullam esse. Ad causam autem procatarcticam, ea saepe reserenda videtur, si omnino est in causis numeranda, quae suyra dicta est calisa sine qua non ;siquidem quovis modo causam extrinsecuS movere principalem dici potest.
Instrumenta ρtiam in causis ad)uυantibus connumerantur. Quo argumento Eprcureus, apud cis. I. de nat deor. disputat mundum nunquam esse
35쪽
mus. Instrumenta autem proprie non agunt, sed aguntur aut adjuvant. Et qui causiam adjuvantem nullam nisi instrumenta habent, potest recte solitaria eaoa dici: quanquam lata adre dum instrumenti significatio admittitur ', ut Mpud Aristot. Polit. I. 3. iuiruwρηta sunt aηimata,vιι inaηimata. Quo sensu omnes sere causa adjuvantes ministrae pos uni infrumentales nCmi
Ad hune locum reserendus commodi si me videtur causarum ordo, quo alia dicitur prima, idq;Vel absolute, ut Deus, vel in suo genere ; ut sol, R ejusmodi quippiam ε, alia Ochndaia sic deinceps, quae a prima vel a prioribus pendet, quasi effectum est. Alia deinde remota dicitur, ilia proxima : quo spectat illud vulgo dictum aicquid est euhsu cuhsae, Ut etiam causa causali. quae regula in causis duntaxat necessario inter se Grdinatis valet. Sed hae causarum divisiones in Logica non magnopere sectandae sunt ; quandoquidem tota vis arguendi in causa proXima continetur i, deq; ea sola generalis dennitio causae intelligitur.
TErtio, caosa efficiens pιr θ εjicit, aut per acti dens. Tertium hoc par modorum emciendi est, ab Aristotele etiam M veteribus notatum. Per se sicit causa, q e sua facultate sicit. Id est, quae ab interno principio essedum producit. Vt .
36쪽
Vt qgae natara vel consilio faciunt. Naturalis efficienta est elementorum, fostilium, plantarum, animalium. Consilii exemplum est illa Ciceronis
de se ad Caesarem consesso : nasia vi coactus, Ise dicio meo ac volantate, ad ea arma profectus sum, qvie erant sumpta contra te. Naturae, appetitum 3 consilio, artem nonnulli adjungunt. Sed appetitus aut naturalem, aut ad naturam, aut ad naturae vitium 3 ars ad consilium sne incommodo reseretur: ars n. ia consilium
quatenus aliquid efficiunt, non illa ab intellectu, hoc a voluntate; sed ut utrumq; ab utroq; proficisci videtur: etenim ars sere non invita, non pro&imae saltem invita concilium Prudens ιesensq; agit. Hi quatuor modi efficiendi per se, ad eundem nonnunquam effectum concurrunt: ut chm quis loquitur, natura; hoc vel illad, comsilio simul M appetitu , eleganter, arte. Videtur itaq; huc proprie reserenda etiam causa impulsiva, sive ea proe mena, sue procavlarctica sit, de quibus capite superiore diXimus 3 quae non tam causae sunt erincipali sociae aut ministrae quam modi efficientis, quibus vel affectu aliquo impulsus, vel ex occasione aliqua oblata,
consilio adductus hoc vel illud agit, ut ex allatis ibi exemplis intelligi potest.
Quae autem natura necessario, quae consilio, - libere agunt, necessario agit quae aliter agere non potest ed ad unum quidpiam agendum determinatur, idq; 2lum sua propensione agit quae necessitas naturae dicitur 3 ex hypothesi nimirum. Nisi Deus aliud voluerit, aut externa vis aliorsum impuleris, utLapidem sursum. Libere agit enficiens non hoc dunta'at ut naturale agens, sed
hoc vel illud pro 3rbitrio idq; absolute vel eX hν
37쪽
thesi. Absolute solus Deus libere agit omnia; id est quicquid vult ; M agere potest vel nonagere; Testantur hoc passim sacrae literae: Libere ex hypothesi, illae dunta&at causae quae ratione Mconsilio faciunt, ut angeli ia homines; ev hypothesi nimirum divinae voluntatis, quae iis Libere agendi potestatem in principio secit. Libertas enim potestas est agendi vel non agendi hoc vel il- Isid. Nempe nisi Deus aliud voluerit, aut vis aliunde ingruatis.
Per accideηs efficit causa, qg.e externa facultate Uficit. Id est, non sua; cum principium effecti est extra emcientem , externumq; principium interno oppositum: sic .n. emciens non emcit per se, sed per aliud. Hinc vere dicitur, omne es festum causae per accidens pots retici ad causam per se. . Vr in his quae fiunt coactioηe, vel fortuna. Duo n. haec sunt eXterna principia internis. naturae nempe M voluntati sive consilio, opposita. Sic Aristot. ei. a. ao. cum diMisset, homines facere quaedam non per se, quaedam per se , subjungit, eorum qu e nou per se, alia per fortunam, alia ex neceβitate. Sed necebsitas voX nimis lata est, ut ex supradictis de emciente naturali pateb t. Coictione fit aliquid, cum eiciens vi cogitur ad effectum Ut cum lapis sursum vel recta projicitur qui suapte natura deorsum sertur. Haec . necessitas coactionis dicitur u causis etiam liberis nonnunquam accidere potest..- Sic necesse est mercatori in tempestate merces ejicere, siquidem salvus esse vult. Haec itaq; necessitas miXtas quasdam actiones produXit, quae iacit quis Volens no- lente animo, quod aiunt.
38쪽
Fo rtuna sive fortuito sit aliquid, cκm pr ter βο-pum ejicientis accidit. Non. enim fortuna. sed emciens, quae per sortunam sive sortuito agit est proprie causa per accidens rerum sortuitarum eo quod earum principium, occuli' nimirum iit; causa quam fortunam dicimus, eXtra illam emcientem est: sortuna autem est eventuum eoruni principium, etsi occultum, non per accidens' ramen, sed per se. Fortuna itaq; apud veteres aut nomen sine re esse existimabatur, quo usi sunt homines, teste alicubi Hippocrate, cum se cundarias contingentium causas ignorarent aut est ipsa latens causa: mi Cicero in TOp. cum enim nihil Me causa piat, hoc inum est Ioriana, eventas' obscura easim quae latentes escit. Inter fortunam ia casum haec volunt interesse Aristot. Physet. 6. Et Plutarch. de Placit. Mde, Fato, ut casus quam sortuna latius pateas: sortuna in iis dun-taYat qui ratione utuntur; casus in omnibus tam animantibus suam inanimatis dominetur: sed Io- quendi fere usus fortunae sub nomine casum etiam complectitur, quotiescunq; praeter scopum sive finem emcientis aliquid accidit. Sic casu fortuito, Tulliin, 3. de nat. deor. Pheraeo JUoηi profuit hyses, qui gladio vomicam uis apergit quam medici sanare nou poterant. - In hoc genere calisarum imprsidentia connumerari Diu Sic etiam Aristot. Ea ic. 3. I. videnter non voluntaria se, qβaepe vim avt.*ηora tiam Dηt. Et a Id. a. Trist.
39쪽
c υρηiam, laso namine, casia barit. Durum id esse queritur poeta: coeteroqui binosumitur 'ferumque dorrcatio 3 ct excusationi etiam nonnunquam Iocus hic est. Deprecationis exemplum eri apud Cic. pro Lieario: υηosce patere erravit , lanta e ': non putavit: Et paulo 'postierravi: temere feci: poeηitet 3 ad clemen- ωtiam tuam coηfugio. Fortunae autem nomen, ut supra dictum est, ignoratio causarum confinxit: cum enim aliquid praeter consilium spem; contigerit, fortuna vulgo dicitur. unde Cicero, apud Lactaηtium, Innit. 3. 29. ignoratio rerum atque causarum sortilis nomen indarit. Nec inscite Juvenalis:
Nullam ηamρη abest, si sit prudeηtia e sed te
Nos facimin, fortuna, deam 3 caeluq , locamus. Certe enim ia coelo Iocanda est.sed, mutato nomine, diviηa providentia dicenda. unde A. ri'. Phil. a. q. sunt non Mysii quibus fortuna quidem videtur esse casisa, sed ignota huma intelligeη-riae, tanquam divinam quiddam. Et cic. Acad. r. providentiam Dei qu.e ad homiηιs pertinet, ηθη-ηκηquam gaidem fortuηam appellaηt, quod eoiciat malia improvisa Eec .inata ηοbis propter obscuritatem ignorationemq; causarum. Sed providentia rerum omnium prima causa est, sive notae sive ignotae sint earum causae secundaria': M provide tia si necessitatem adjungas, fatum aici solet. Vertim de providentia melius Theologia quam Logica disceptabit. Hoc tantum obiter ; satum sive decretum Dei cogere neminem malalacere ;L M
40쪽
k exhypothesi divinae praesti tiae certa quidem ege omnia, non necessaria. Non eXcusandus it que Cicero, pro Ligario, cum ait, fatalis quaedam talumitas incidisse videtur O improvidas hominam meηtes occupavi'; at nemo mirant debeat humana consilia divina ηεcessitate esse s ρrata. Nullo rectius alibi, a tur quidem ορηia necestati; sed necestati, quae insitato εscientis r*ugnat, O
MAt ria est causa ex qua res est. Uscientem
ordine naturae sequitur materia emcientis effectum quoddam est; praeparat enim efficiens materiam, ut sit apta aci recipiendam so mam. Ut autem effciens est id quod primum movet, ita id materia quod primum movetur, hincessiciens, agendi; materia, patiendi principium 'appellatur. Haec autem disinitio materiae apud omnes eadem sese occurrit. ER caasar materiae enim vi affectum est. Illa autem vis particul, ex qhu significatur: quam haec vulgo non materiae solum nota est, sed nunc emcientis, ut, ex ictu vulnus: nimc partium, ut, homo constat exanima O corpore; nunc mutationis cujussis, ut, ex eandido sit niger. Res r nempe quam arguit; effectum stilicet materiarum; ut intelligamus materiam etiam esse omnium entium ia noti e tium communem; non rerum sensibilium co