장음표시 사용
381쪽
tenet oram cognominis insulse, quam Danubius prope Posonium in duos diuisus aIueos facit, a Septentrione veniens influit Vagus: cuius ripa supra Galgoctu,quq arx est familiit Thuretonum, nunc maxime nobilitata est calidis, non propter vim earu salubrem latum, qua omnes alias in Hagaria calidas superare existimantur, sed etia propter varium,planeque mirabilem eorum ortum. . Non enim ullum certu fonte habent, sed alueum
fluuij sequuntur:& viis excrescit & decrescit, ita
aut recedunt aut accedui. Solent autem, quo magis exundant,hoc longius recedere. eoq; qui lauare volunt,subinde alias atq; alias scrobes fodere,& quasi puteos aperire coguntur. Id, cum intra alueu est fluuius, fit in glarea, quod ipsius solu est: cu vero exit, in terra solida,& argillosa, Ain qua alioqui non restagnate fluuio, nihil pene humoris
existit. Neq; tame in ripa tantum eruutur calidae, sed etiam intra amnem , si fundum eius pedib. suffodias. Calent autem immodice. nec sunt idon
balneis,nisi temperentur, quod admistione Egidae de proximo hausta in proeliui est. sed quia
magis salutares esse creduntur sine mistura, qui medicinam inde petunt , deseruere eas sinunte quod pro temporis ratione alias thrius, alias citiisus fit. Nunquam tameo ac deferuent, quin,qui in eas descendunt, tegete,cespiteue, aut ramis in fundum scrobis iniectis, imas corporis partes aduerissus ebullientis caloris vim munire cogantur. Esse autem eas aduersus diuturnos, ac pene desperatos morbos essicacissimas, multis experimentis cogni-
382쪽
NGARIAE AQUIS . cognitum est , de adhuc in dies magis ae magis cognoscitur. Sunt calidae aliae non longe a castro Trincinio
quod ad eiusdem fluuij Vagi ripam est, supra
Galgocium. Illae suam ter calent,&lunt limpidi simae: atq; ideo iucundissimi secessus loco fuerut Comitibus Zepusiensibus, qui paulo superiore P. tate Trincini j sedem habuerunt. Nec multum recedunt a Vago calidae ad arce
Baimocium,quq ite est Thurronum: quibus hoc honoris habuit Alexius Thureto, qui in ea familia nomen illustre,& secundum regiam aliquamdiu summam potestatem apud Hungaros obtinuit, ut eas quadam quasi cisterna ex ouadratis facta lapidibus, qui etiam descendetibus scalarum& sedilium usum praebent, includendas et asse rit. Etsi vero minus spaciosae sint, tamen manifestum in ipsis est discrimen caloris: eoq; diremptariunt muro . & quae moderatius calet, delicatoribus tantum patent: aliq vulgi usibus sunt reiiciae. In Comitatu Thurocio, qui eodem in tractu est, lunt pari pene interuallo a Vago distantes calidae ad otubnam vicum, qui est ciuium Cremni
censu He instar insule sunt. claudutur enim rivo,qexbppinquis montib. delabes, aqua velati grata lauatibus, cu sitiunt. Na ad te peranducalida; pus quam, nisi quis recentibus aquis admissis com nuo lauare velit,adhibentur: idque etiam tum sit modice, quod per se minus in temperate caleant. Non dissimiles sunt his calidae aliae inter Cr
niciam & Semniciam, quae sunt duo praecipua
383쪽
oppida inter montana:de quibus supra dixi. Manant ex rupe,dic nata,vt lauantibus tectu & vmbram praebeat.
Nec tantia ipsae in rebus salubribus habentur, sed etia coenum earus quod Plinius quoq; inter calidarum utilitates retulit 3 medicam vim creditur obtinere. Itaq; in eo quidam, ulcerosi praeseitim, ibi prope qua fluunt, volutari solent. Sunt etiam Semniciq calidae, quae vocatur Roselinter in quibus canales, per quos fluunt,3c sedilia ex lignis facta, sic sunt accreto lapide ceu cortice tecta. ut prorsus lapidea videantur.
In Comitatu Liptouiensi,ad pagum qui vocatur Diui Ioannis, thias est tepidaru:ad quem ple runque confugiunt, quibus i cabie, aut psolis foedata est cutis. Exilit vero is, & magno impetu emiaculatur potius,qua emittit aquas, qua vago ortus & cursus est ex propinquis motibus, qui Carpati caput esse existimantur. Nusquam enim auties sese attollunt, nusquam plui ibus de horridioribus iugis a surgunt hi montes, ad quos Carpatum pertinere dixi, Altitudinis indicium est, nix in his perpetua, unde accolis Germanis montes nivis vocantur: asperitatis, quod ijdem montes sunt imperui j .Slauorum lingua appella inr Tatri, hoc est,Tatari, quod in regionem Talarorsi, qui veteribus sunt Getae,vulgi opinione protendantur. Hungari vocant Tarcetat, quod nominis lingua eorum a nudo,seu deraso vertice duetum e
se videtur. Nihil enim aliud qua eminentissimi,& prorsus nudi scopuli sunt,hi montes. Ego ru- 'pes
384쪽
IVNGARIAE AM S 38 pes Sarmatiae esse crediderim, quarum mentio fit apud Solinum, quo loco Germaniam inter Hercynium saltum & rupes Sarmatarum extendi ait. Nam ex Sarmaticis montibus, neque ita longe
ab his rupibus Vistula, quem Plinius alio nomine Vistillum, alij I tulam vocant, ortum ducit: quo amne, praeter Solinum, plerique alij Germaniam finiunt. His veto rupibus subie inim est Zeputium, ubi aquae sunt, quae & ferrum erodunt, talapidescunt, & animantes potae enecant: de quibus, quae alio ad te scripto complexus sum,
Et ut ab ea, cui consumendi ferri vis inest, oradian haec est ad amo iniciam, quod oppidum ad
arce Zepus esem pertinet,intra mores, unde quo , dam metalla eruta sunt. Extrahitur aute haustro,
quale Istrograni esse diximus, quod ab aqua superne illabente impulsum circumactu & raptu funis, cui implicati sunt crebri nodi coriacet, implet fistulas, per quas funi meatus est quibus adiuncti canales, effusam aquam excipiunt, & emiis tu i sub dium in alueos in terra defossos, quib. ferru, sive vetus, siue nouu, imponitur. Vae minora sunt ferramenta, citius adeduntur. Solea ferreae-
qui consumitur intra horas viginti quatuor. Quae vero sunt cassiora, cuiusmodi sunt quae in vicini montis ferrarij s hunc in usum sunt, posticua per aliquot dies aquae immersa iacuerint, ceu limo quodam obducuntur adesa: eoque statis temporib.abluuntur,&purgantur, ut in id quodlupe
est fersutaquae vis essicacius penetret. Quod permeso ia,
385쪽
ela ferro manet, luto simile, cupra es s ipsi vulgo cemetu vocat. Id in fornace cossatur in massam, re deinde oer alia fornace eliquatum fit purius 8c purgatius, Sc ad oes vlus non minus utile, q l fit ex metallo. cui multae sunt fodinae eo de in loco. Non dubium est autem, quin aqua hanc vim avenis metalli trahat, praesertim a pyrite aeris (vulgus Marchesitam appellat cui ibi vim in esse acet 1imam, vel ex eo satis apparet,quod aqua pluuia, aut allio aliquo humore terra subeunte,ex ipso id quod vocat vittiolum, quod Graecis chalcanthU, Latinis atramentum sutorium est, destillat, 'ramidatim concrescens stiriae in modum. Hoc vitriolum natiuum dicitur. Est enim aliud factictu, . quod quidem eodem in loco in huc fit modum. Solentsectores metalli ligna intra fodinas tras uersim posita, in quibus itur & s atur, pyrite mi-DUtius caelo conspergere, & eo quasi viam ad firmanda vestigia sternere. Et simulatque penetrantibus in terram aquis permaduerit, innascitur vitrio umeidern que ubi madere desierit, ita consolidatur, & adhaerescit lignis, ut non possit nisi
ferro resecari. Relecantur autem sic concreta, &e sodinis per vires extracta mittuntur in alueos. Hic aqua se ruente supellata vitriola omne, quod pyriti innatum est,resoluitur, fitali, aqua tota viris dis,quae deinde in alia vasa transfunditur, vide-puretur: depurata autem, transfertur in caldarium
plumbeum, in quo supposito magno igne bullit
ad horas octo,aut nouem: donec per evaporationem , quam vocenti densetur: influente tamen vi e et sem
386쪽
' avNGARIA A v Is i88 semper eodem liquore,ut ea de caldaria plena maneant. Post infunditur in cados ligneos, se .i sertae virgae sunt, quibus accrescit. Atque hoc est, quod vitriolu cocitum seu facticiu vocant. Ac tantum quide de aquae ferru rodentis vi & essicacia. Nunc de lapidescente dica, cuius generis mulatae sunt in Zepusio inter quas etiam noli ullae non aliter qua calidae, aut aliae salubres frequentatur.
Et inest his quoq; caloris, vel potius teporis aliquid, quod eualijs temporib. tum per hyemem
manifestius sentitur. Est vero inter eos fons eximius unus ad pagu, cur apud Zepusit eses Germanos a rivi murmure nonae est, qui instar piscinnstagnat,&pIurimam aquam reddit, in quam item ligna iniecta, lapide ceu cortice obducuntur. AI- ter ad pagum, qui vocatur Ioannis. Nam qui angustius scatent, statim atq; paululii profluxesine, lapides cui & ita in tumulos exurgut. cuiusmodixi detur unus ad pagu Diui Andree nomine. alter c teris insignior,prope arce Tepus ensem, ad aedem diui Martini, quae sacratum aedium in Ze- pusio princeps est. Hic scaturit, vel erupit potius, aqua bullieti similis,cu magno intus murmure et strepitu, qui admota aure no sine admiratione auditur. Erupit asino foras tatu,&sub diu: sed etiameatus sub terra querit, & quacunq; vadit, lapis fit. quanqua qui subterranei sunt ei us generis lapi des , pluuirum aquis irrigata humo, &eo madore diutius mancte, dissoluutur. dolant aute accolae hiu se dissolutis & effossis, ad opera cometaria vi
ce calcis uti, Qui vero sub dio nascuturi ipsissimi
387쪽
sunt lapides,tofi dicti, leuitate & raritate non dissimies pumicibus. Et quia veresimile est, ijs aliquid glutinis inesse, qui in propinquo aedificant, libeter hirum ad muros facie dos visitur. eoq; quida illic dictitat, se domos ex aqua factas inhabitare,
Caeterum non minus miraculi videtur habere quibusdam, quod in motate arci contiguo , intra specum quendam aqua per hyemem fluida .aestate ita congelat, ut refrigerandis poculis glacies inde peti soleat. Porro quod ad fontes bibentibus ex eo animatibus letales attinet, eorum unus est ad radices rupium Sarmaticarum, quae, ut dictum est, Eep sio imminent. alii duo hoc famosiores sunt in Comitatu Saros, quasi in conspectu arcis cognominis, cuius ipse prefecturam teneo. Nam qui est sub rupibus, aues tantu ex eo gustates necate dicitur. At alios duos non tantu avibus,sed etia alijs animantibus noxios esse ferunt. Qua ob causam, ne cui pecori ad eos aditus sit, diligentissime caueri solet. Nascitur autem ad alteru eoru, qui propemodum intra Eperiensium nostrorse fines est. plurimum aconiti, cui herbae venenum messe vel v-nicus Ouidij versus arguit:
Lurida terribiles missem aconitamlimet.
Atque hinc qui sim videri potest fons hie virus trahere, Tales enim, ait Plinius, sunt aquae, qualis terra per quam fluunt: qualesq; herbarum, qua lauant,succi . Sed est reuera singularis huius fontis natura, ut qui ae crescente luna augeri, de deficiente minui, atq; adeo in interlunio prorsus deficere
388쪽
hi ne libuerit quidem, an haec aliter sese habe
Fontes acidos,& quas acidulas vocant, consulto praetereundos putabam quod minime rari sunt in Hungaria. Ne non tamen ex his quoque aliquid delibem, celebres sunt in primis, alter incomitatu Zoliensi, ad arcem eiusdem nominis, cui oppida, quae dixi vocari montana, subiecta sunt: alter ad oppidum, cui Mons regius nomen est: vietque spleneticis manifesto sensu mederi dicitur.
Ad oppidum Bistriciam, Germani Meusolam
vocat, ubi fodinae sunt aeris opulentissimae, quae nunc appellantur regi , quod in iis impendio Regis opera fiunt, cuniculus quidam reddit aqua viride: ex qua, ubi sub l edit, chlysocolla colligitur. Quia veto in Comitatum Zoliensem , dum aquas persequimur, ventum est, non possu in praeterire hiatum terrae ijsdem in locis famosum ob pestilentes expirationes, quibus aues superuolates, & quaevis alia animantia extingui constata manifesto eorum experimento, qui eius rei periculum facturi, gallum, gallinamve, aut talem, aut canem longo hastili alligatum, supra eum hiatum, qui septo ad arcendas inde animantes cir cundatus est, protrudere & efferre consueueruta
quibus non aliter vita subito eripitur, quam liltrangularentur.
Est item ad eum sontem, qui potus aues, ut di ctum est,enecat, sub Sarmaticis fontibus acidu-
389쪽
ae quae etsi eandem cum eo ipso fonte originem habere creditur, tamen plerisque ita grata est, ut etiam aegroti inde potum petant. Alia est non longe ab arce Leua in Comitatu Barisiensi,quae nili ab hauriitibus pleno vase perferatur domum,laporem amittit. Itaq; qui occursamibus, ut fit, potum ex ea praebent,vel modice exinanito valet quod reliquum est, effundunt, re ad hauriendum aenuo recurrunt. Addunt quida aliud hoc prodigio fius, sed minus simile vero, Nempe, li pura siit, dum hauritur,& pura permaneat, donec offerat ut aegrotis, qui eam mirifice appetere solen i, quod hoc certissiimum ad salutem signum fit. Sin tu bida reddatur, plane pro deplorato haberi aegrotum. Itaq; eos qui potum tantuinfirmis, non omen petunt, antequam hauriant aquam, turbare solere. Sed hoc superstitiosorum credulitati relinquamus.
Ab hac quoq; rursus acida ilia haud magnis distat spacijs: ad quam etiam prope est fons, qui tumuli in speciem assiugit, &subinde mutat fluxu,
lapidescente nimirum statim aqua, quam effundit,& ideo sic excrescente ea parte,qua aliqUanes diu manarit,ut sese aliam in partem, quae humilior est,effundere cogatur. quod quidem quasi ci cui tu quodam fit per omnem fontis oram. Ad arcem Elim,quae inde in Boream euntibus occurrit,in Comitatu Neograd,specus est,in quo superne destillans aqua,continuo durescit. Ibi vero videas ceu statuas hominum consistere saxa,
ex hac destillatione coctata, Albus his color est:
390쪽
nee per se tantum sunt alba, sed etiam coloris alis bicantis usum trita pictoribus praebent. sunt praeterea ad fines Eperiensium fontes sals,tantae acrimoniae &salsuginis,ut inde sal excoquatur, qui ad omnis generis condituras, & inprimis ad coetura piscium, caeteris utilior esse existimatur. Habetq; locus nome ab his fontibus: Hungaris enim Sohar, hoc est, Salisburgum dicitur. Nam & arx eius nominis supra eum locu fuit, meae item praefectum subiecta, antequam dirueretur. Esse autem salis vim magnam in aliqua eorum montium parte n quibus promotorij instar arx extat, vel hoc magno est argumento,
quod in aduersa quoq; eorum parte salsi fontes sunt, qui item sua appellatione insigni ut locum. Sed quod in eo inquirendo aut eruendo minus elaboratum est,id no negligentia hominum, sed
proculdubio Regum prouisione euenit, ne immodica copia salem vilescere contingeret. Abundatenim Hungaria sale nativo, qui lapidicinarum modo caeditur in Maro marusio. Item
in Transbluania, ubi etiam piscinae fallae stagnant a quibus omne pecus arceri necesse est. compertum est enim, earum immodico haustu, qui falsugine incitatur,enecari. In sunt tamen in
his alicubi pisces. quod minus mitiam videri posset, cum ipsum quoq; mare piscium parens salsusit. nisi hic non in aqua salsa, sed in ipso pene sale
vivere viderentur. Sunt autem sapidissimi,came duriuscula. dc ita impatientes aquae dulcis, ut in militiexanimentur.