Philosophia rationalis sive logica, methodo scientifica pertractata et ad usum scientiarum atque vitae aptata

561쪽

quam aster vero plurium veritatum cognitioneserit structas, ater aut iuvenire μ' resis verit; qui auctores novit, non a lati me derigere abi, 'νι quam qui plures noverit. Etenim um ille ratiocinationedi ad veritatem latentem detegendan requstam inchoare atque comtinuare valet, ibidem fieri potest ut hic eandem vel inchoare,

vel inchoatam continuare nequeat. E. gr. Si qm reddere iubetur rationem, cur iniis vim exestra inverstare aqua prosus pleno una a=craque gutta es ιat, idem vero

ignoret, aerem ejusdem densitatis eum externo habere vim elasticis ponder atino thaerico aequalem iratiocurationem ad illam detegendum i equisitam ne quidem inchoare valetiuot g. 728.). Quodsi eandemno rit, ratiocinationem bene inchoabit ast ubi in progressu ignoraveriti aut saltem non recordetur, si corpus aliquοά.viribus inaequalibus fremdam contrariam directionem urgeatur, morum sequi versus eam pancri, ubi minore vi urgetur illam absolvere haud quaquam poteriti f. cit. l. Contra si quis utramque propositionem noverit, is rati0einationem a inchoabir,4 absolvet. Patet idem ex ceteris exemplis supra alba

Dpὸntor in Hinc porro sequitur, inventorem in uno sciemiaringerere, uno g gr. Mathesi, non ideopos invenlorem agere in altero.Etenim scientissrμm ni inflauctus fuerit veritatum multarum cognitione ad alte-

c. si ἡ.' rum stientiarum genus q)ectantium, nil ipsi proderit ars avdim niendi, quam in uno c. gr. in Mathesi exercet s. 739. .

Experientia dicta confirmantur , quae felices progressus in stas scientiarum genere conjunctos cum lapsu in altero loquitur.

g. 742. orbuit, fi Inde tandem conficitur, Uronem non debere inventoremetum in v ri', sed aliorum inventa primum sibi peinpecta reddere Ut vero Araici V si ueritatem proprio Marte inveniendam sepraeparet, plicandor Phἔμ' ui a noti, traditas inquireν debet, quomodo in inveniripotat ut

Quoniam analysis demonstrationum easdem prorsus sequitur lego, quas in veritate investiganda sequi tenemuri β. 728. demonstratidon autem mathematicae, quales praesertim a nobis traduntur in Elemea tis Matheseos universae, absque ulla dissicultate eo, quem praescripsemui I ssi in se q. ,modo resolvi possunn, studium Matheseos analysi

562쪽

definitionibus judiciis a priori. 37

demonstrationum diligenter instituta dabit exercitia , quibus uro. nes ad veritatem inveniendam praeparantur. Quod etiam philoso- phleae nostra demonstrationes eidem instituto inserviant, identitas earum cum mathematicis probat g. g. est. .

CAPUT L .

DE LIBRORUM DIFFERENTIA.

ve proponuntur Dymata, seu veritates universales. Plura librorum librorum objecta dari non posse facile probatur Quic fundamen. quid enim cognoscimus , illud vel singulare est, vel uni tum. versales propositiones particulares discussis ignorantiae nebulis genus quoddam universialium constituunt f. 249.4 seqq. o antequam ea ad universales revocantur in libris vix ure locum inveniunt. Enimvero propositiones ingulares mantur de factis naturae atque hominum , universales vero de eo , quod rebus pluribus commune. Atque adeo fieri nequit, ut in scriptis aliae Occurrant, quam propositiones s tutares de factis naturae atque hominum , vel universales , aut ob desecthum cognitionis particulares de eo , quod rebus pluribus est commune, quae dogmatum nomine compellamus.

563쪽

Equidem dogmatis nomen subinde strictius sumitur pro propositione universali , cujus notitia ad telicitatem generis humani utilis: quo sensu Theologi dogmata vocant vel propositiones singulares bo mini salvando creditu necessarias. Enimvero nobis eommodius bdetur, ut veritates dogmaticas historicis opponamus, discrimine in trinseco ex ipsa propositionum indole petita.

f. q. Libri secla recensentes dicuntur hi risi. Et propositio-

historisorum nes singulares, si fuerint verae, veritatum historicarum nomiatd nitio veniunt. E. r. si quis observet caelo linis ac lueente Sole apparvis irrim e sacrum idem recenseat, is veritatem historie im proponii. Et historieus erit Iiber, in quo plura istiusmodi facta recensentur.

Disserotia Libri recensentes facta naturae dicuntur historiae natura librorum hi ses; quae destribunt opera artis si latetes ipsas , his riae arsim, floricomm quae recensent facta hominum, historiae abiblute appellantur.

Facile hinc colligitur. historiae nomen primunt soli narrationi si ctorum hominum fuisse tributum deinde vero ob sim litudinem, quae gener eonstituendo susiicit, etiam ad descriptionem operum naturae atque artis fuisse translatum.

f. 6. Historia ni istoria naturalis in varias abit partes pro diversitate o, turalis varia ectorum, circa quae versatur. Ita Historia caelesti appellatur, si ciso quae phaenomena coelestia describit. Historia meteororum est, quae meteora ex obsiervationibus describit resona anm lium est, quae animalia describit, in specie resoria γένη, avium, uectorun, quae de piscibus, avibus, insecticam msoria morborum est, in qua morbi , quibus corpus humanum obnoxium est, delineantur. Pertinet huc quoque Ληaunus, quae est historia structura corporis humani ; Boianua , c ira est historia plantarum χθιλ ia empirica, quae est historia mi

rua Sc. Non omnes fixum vneum significatum tuentur. .e . iam amin Historia, quam vocat, coelesti Brittanpie non modo observationi

564쪽

De libroruisdimerentia. 339

phaenomenorum celestium describit , quas in observatorio regio Grenovieensi ipse Astronomus regius celebravit; verum etiam e talogum fixarum longe amplissimum exhibet, immo in nova editione multa alia ad Astronomiam speeuntia adjecit. Enimvero etsieensoria virgula non noremus Autures meritis in scientiam Martem eminentes, ubi in libris suis plura deserint, quam tirulus promittit; non tamen aequum de iis judietum obstat, quo minus in Logie ixum vocum atque determinatura meamur significatum Solent quoque partes speciales historia naturalis a nonnullis nominibu Gra, cis insigniri, veluti historia meteororum :c tur Meteorographia; libstoria pistium Iehumographii histo ita anim ilium Gographia S ita 'porro Non improbamus hunc morer . etsi ab iis terminis absti

neamus, ne eorum multitudine memor in lectoris Graecarum prin

sertim literarum ignari nulla urgente necessitate oneremus.

Ad historiam naturais referri quoque debem descriptis Experim mnes experimento um, si in iis solis acquieseas, nec ulterius ad ta, quatenui reddendas phaenomenorum rationes progrediaris, atque artificia od historiam experimentandi una edoceas. Eleuim experimenta versantur sit μυ- circa facta naturae, etsi non nisi opera nostra intercedente con f πη tingant. Facta autem naturae Dromiscue omnia sunt historiae naturalis objectum f. 745. . uuatenus vero rationes phaen rnenorum redduntur, ea, quae cum historia naturali combina tur ad scientiam naturalem pertinent. Artificiorum experimentandi deicriptio ad artem inveniendi spectat.

Cum in eonseribendis libris inprimis habenda st ratio lectoris, ipsime experimenta non nude describimus, sed singulorum quoque phaenomenorum rationes reddimus Martificia experimentandi sedulo annotamus cum historia expcrimentali constanter conjungentes phiAsephiam experimentakm , quae ex experimentis propositiones in usum philosophandi de rebus naturalibus condit arque easdem ad reddendas phamomenorum sequentium rationes applicat.

Eodem modo historia artium pro diversitate Objectorum,st,hia a diversia sortitur nomina. Ita beare machinarum nomine vul tium potio. go venit historia machinarum , in qua machinae huc usque YHWa inven-

565쪽

inventae vi ad varios vitae usus applicatae describuntur. Tu sane sunt hisoriae artium speciei, quot artes diverse.

Artium historia hactenus valde impersecta, etfrutilissima , quem admodum alibi ostendimus.

eminentiam Isii ream ct literariam, quibus privata additur mussis statum Mict pq sata regnorum4 erump. atque res gestas summorum ii perantium Leeelsostica statum fata ecclesiae Miteraria statuae ac fata orbis literarii ; privata denique secta & fata hominuae privatorum deseribit quo pertinent Biographiae, seu vitarum

descriptioneS. Nos non plura tradimus, nisi quae Logie usus a nobis strandus postulat. Neque enim nobis propositum est docere quae in seriptis historicis eoneinnandis spectanda; sed saltem leges Logicae observanda praestribunt. . Atque adeo rentia scriptorum historieorum non addimus.

f. 7SO. Libri dogma Dbem dogmarim a nobis dicitur, qui dogmata, seu verbisti. finitio. universales proponit.

F. gr. Euclides domara sundamentalia ire magnitudines A Gguras inflementis suis demonstrat. Elementa igitur Euclidea in saemerum librorum dogmaticorum reserenda. Similiter Doca bri nostra dogmata de dirigendo intellectu in cognitione veritatis pro ponit, atque adeo S ipsa ad libros dogmaticos spectat.

f. II. Librorum Libri dogmatici vel dogmata tantum recondent oli adsum degmatico mum argumenta , quibus probantur, indicant vel eadem de rum divisim monstrant, aut probant. Illos dicemus libros dogmatico bi' ricol hos vero libros dogmaticos siciantificor.

E. gr. Euclides theoremata & problematum resolutiones in Elemea tis non tantum reeenset; verum etiam demonstrat. Elementa igitur elidea inter scripta scientifica reseruntur. alletus in Geometri Practica praxes geometricasin eodetieas tantum deseribit, demost strationes vero omittit. Ejus itaque Geometria practica .in nura

566쪽

De librorum disserentia. S I

ram seri orum dogmaticorum histor coram referenda. Nos in Logica veritates logicas non modo exponimus verum etiam easdem probamus , argumenta , quibus nituntur , non tantum indicando, verum etiam evolvendo. Logica igitur nostra in numerum fri rum sientificorum reserenda. 752.

Utraque species pro diversitate objectorum, circa quae adiri is versatur, in diversas abit species inseriores Huc pertinent eorunum diuersae bl ophiae partes in discursu praeliminari recensitae. Sed a scopo nostro alienum est illam dinerentiatu hic expendere. Etenim nee de scriptis dogmaticis plura tradimus, quam quae usus Logicae a nobis commonstrandus postulata

DE CONSCRIBENDIS LIBRIS HISTORICIR

, 7 3 γ, ini ejus duplex est vel ingenerare animo leo naturarctoris rerum naturalium notiones, unde nobis oblatae agnosti possunt vel imbuere ea ηdem principiis, quibus in ratio-e is de rebus naturalibus habemus opus.

E. r. In historia animalium vel tantummodo describitur eorumdem species externa ct , qu e verbis describere nequit Autor e sche male aeri vel ligno inciso hauriuntur vel simul explieatur structura interna, enarrantur actiones animilibu propriae describitur victus, reeensentur alia ad eorum eognitionem quomodocunque spectantia. In priori casu Autor animo lectori tantum ingenerat deam animalium, ut eidem oblata at eodem agnosci ab aliis discerni possint; in posteriori eundem imbuit Principiis, quibus utitur philosophus in physica specialissima H Ummus in eonjectindis hominum mori-hus, Orator, Poeta, alius in allegoriis, metaphoris, emblematis tondendis Oeeonomvis in re oeconomica, venatoria, piscatoria,& ira porro.

g. 75 Eodem modo patet f. 7 8. , duplicem hunc finem Finis his.

eonvenire quoque historiae artium, ita ut autor vel intendat Asararum

567쪽

animo lecturis ingenerare rerum artificialium notiones, unde nobis oblatat agnoici possunt, vel eundem imbuere principitis,qurbus

de operibus arti ratiocinatur opui habemus. Ε. gr. Ponamus describi artem Nographicam. Aut igitur aequi. seimus in describendo omni apparatu, quibus typothetae, typographi habent opus, ut is agnosci & ab aliis rebus artificiaLbus db stingui possit vel simul explicamus principia, quae de opere typo graphorum judicaturis utilia sunt.

g. IS. In Via m Quoniam historia civili status rerump. ct silmmonimam Oilis finis perantium describitis. 749. I in ea suppeditantur exempla, qu bus dogmata politica conmmantur g unde principia prudentiae

civibs derivantur, nec non jurasummonum impetrantium decidum iur. In historia universali, eaque generali intendere quoque possumus , ut noninis quaedam miro feriri emporis lectoris ammingeneretur, in usum historiae sipecialis finium modo in medium allatorum consequendorum gratia pertractandae. .

Finis recte Eodem modo Cf. 749. patet, in historia ecclesiastiea νο- floris poni exempla, quidius dogmata de regimine eulsasse con mamiur c unde principia prudentia ecclesiasticae derivatitur. g. 757. Fiui priua Nec minus liquetis. 749. , bisoriam privatam suppeditae. tare exempla virtutum vitiorum, quibus praecepta dirigendi actiones ad Lam aliorumque elicitatem confrmantur e uiae principia prudentiae privatae derivanori

Finistitera Quoniam in historia literaria status orbis literati sese iris bitur in ea docetur progressus stientiarum 2 artium liberalium s 7 9 h adeoque in ea intendimus docere lect rem , undenam eritatum inuemarum haurienda st utiliore principia supperitamus ad locupletandam artem invensensi proficis.

568쪽

De conscribendis libris bifloruis. 43

Commemoramus scilicet fines historiar primarios,ad quos respieere debemus eam vel condituri, vel de condita ab aliis judicaturi. Alios usus, quos historia habere potest, hic recensere, ab instituto nostro

abhorret. Fieri autem utique potest, ut aurores alios quoque usus in historia seribenda intendanti adeoque iidem innumerum nnium alla-rmanrur. Enimvero patebit ex inferius dicendis, fines ceteros a prim riis istis. quos recensuimus, pendere, ita ut, si istis ex asse satisnat, his quoque simul satisfactumst, aut certe non dimelle, quae a nobis ingratiam illorum priecipiuntur, ad hos quoque utiliter transverre. Quae enim Logica suppedita subsidia, numero pauca suntis generalia.

Quoniam historia civilis recenset statumis fata rerump. tui, quia eum rebus gestis summorum imperantium; ecclesiastica statum damgenera-

S sata ecclesiae urivata facti fata hominum f. 7 9., ex si his is

collatione factorum datorum leges providentiae divinae inno-HIeunt Unde intersne historiae in genere reserri debet, quod adiges providentiae diorvae Mulcendia manducat.

Usum hune historiar maximi esse momenti per ea patet, quae in moralibus de officiis erga cum demonstramus. Erenim ostendimus, attributa divina distinctea ceu denter agnita fieri motiva omnium nostrarum actionum atque eo ipso , quod attributa divina motivisaeeedant, virturis studium non modo facilitati, sed ipsam quoque virtutem longe aliam formim indue e quam si motiva ab intrins ea actionum monalitate durives. Dum vero leges providentiae bvinae ex fatis rerump. ecclesiae atque hominum privatorum scrutamur, novi continuo argume uis attributorum divinorum cognitio perinde eonfirmauar, ae in utrologia finium contemplatione Primeipita nostris et physei', motalibust moliticis instructiis non s- ne animi singulis voluptate in perscrutandis ex historia legibus providentiae divinae utiliter versibitur.

Serorum historicum conditurus id agere debet, ut I. non quaenam in narret, nisi vera , a singula eo quo se invicem secuta fuere, scripto hi ordine exponat, nec 3 quicquam eorum praetermittat, quod is ρως 'ad finem historiae consequendum cognitu necessarium. τμη Possunt haec automatum instar sumi.Etenim in scripto hist

rico recensemus secta sive naturae, sive hominumis 7 3. 44 A

569쪽

certorum finium consequendorum gratia 733 S seqq. Ponamus igitur illud conditurum narrare a veritate aliena, nec singula eo , quo se invicem secuta fuere, ordine. videns est, cum non narrare facta , sed ex proprio ingenio conficta quod defitutioni scripti historici repugnat 3. 44. . Pon nau porro eum quaedam praetermittere, quae ad finem historia consequendum cognitu necessaria sunt eundem lector mini. me consequi poterit, quacunque attentione adhibita, omnibus licet subsidiis meditandi in inructus, quae lectione praecedente exposuimus. Erit igitur hiiloria vel usus nullius , vel mino. ris, quam fieri poterat id quod principiis moralibus repugnare sito tempore patebit.

Nos nimirum non admittimus principiis nostris moralibus eonvenienter ullam rerum cognitionem, quae non tandem tendat ad liberarum actionum determinationem atque adeo in selicitate generis hil mani terminetur. Abunde idem patebit ex ceteris philosophia parti bus a nobis eadem methodo tradendis,qua Logicam nune ea sui u. Cumque omnem cognitionem ad hunc finem dirigere conitanter eo nati fuerimus , ipso facto didicimus, nullam dari, quantumvis ab stractam atque sublimem rerum cognitionem , quae non ad prominuendam generis humani felicitatem transferri possit. Erit dies v Deus voluerit, quod idem luculentissime demonstraturi sumus.

d. 76Ι. quanam Isstoriam naturasem conditurus , i, ut rerum naturo, bis' inae animo alterius ingeneremur I objecta minime obvia aetat ' I iusime delineat atri incidi ac suis nativis cossoribus depingi eu-bahdisidiis rei a parte singulas se iisdem disicernibiles propriis suis noni, γὰρ ηdum indigitet, aut, si nulla prostent, attenta smilitudine eualavivio rerum rebus aliis nova imponat 3 quae in partibus singulis denuod naturalium cerni possunt, eodem modo enumerare studeat, donec ad palaideat tium partes observabiles ultimas perveniatur quae ad 'oculo non patent, beneficio microscopii detegat Q. Quo os dine partes singulae se mutuo excipiantis quomodo inter . cohaereant, sedulo explicet. Etenim ubi lector attentus ob

jectum obvium oculis suis ipsemet subjicit, vel eos in mori obrii

570쪽

obvii imaginem prototypo suo simillimam convertit, ratione praeseripta notionem objecti adipiscetur, quantum fieri potest, distinctam sic adaequatam s. 68a 683 68 in ceteris vero, quae distincte exponi nequeunt, claram, utut confusam β.6880. Finem adeo ab autore intentum consequi potest lector, qui

sumientem ad illius striptum affert attentionem.

Nemo non videt, solutionem problematis generalem ad quamvis partem historiae naturalis specialem applicari posse. E. gr. Si iridis historia tradenda, delineandus erit arcus, qualis in aere coinparet. Recensendi sunt colores eo ordine, tuo se invicem consequum tui Indieanda est ratio latitudinis ad altitudinem non rati. latitudinis eoiorum ad eandem altitudinem I ratio latitudinis sim gulorum eolorum inter se. Quodsi singuli colores in ipsa areus ec, testis imagine picta exhibeantur. eorum claram nanci etur ideam, qui iridem nondum vidit, vel olim visi non satis recordatur. Quoniam pponimus in iridis descriptione non alium autori propositum esse tinem, quam ut ejus ideam animo lectoris ingeneret,quantum fieri potest, distinctamci aliorum phaenomenorum mentionem nullam injicimus , illi notandorum . qui iridis theoriam physeam condere debet. nimvero non inutile nobis videtur unum adhue alterumque cire problematis piaesentis solutionem moneri

Consequitur hinc, historiae naturalis scriptores in cellaean Cur Mure dis ae depingendis objectis esse debere exercitatos. Neque enim Trulis fieri potest, ut semper iis praesto sit pictor arte excellens nec qui lucri gratia opus perficiunt, eam in eouem perficiendo col-

locare solent operam, qua ituntur Veritatis amore ducti Quo his rum vero nonnisi consulam notionem habemus, ea cum altero

stlis verbis eommunicare non possumus 3 88 89.

Ita Ludovicus Feuilis, Religiosus ex familia Minimorum, Mathem,tieus violanicus Regis christianissimi, iter in Americam meridiona . nalem & Indiam occidentalem historia quoque naturalis gratia faeiensae in delineandis & pingendis objectis excellens, ipse Uria manu plantas atque animalia exotica delineavit in Aribus nativi illa-misavit. Immo Ioannes Hevelius, Astronomus superioris se lipriestantissimus, selenog apbiani conditurus Lunae phases non modo ipse in charta accurarissime delineavit, verum etiam eadem industria