Institutiones philosophiae moralis

41쪽

- gationem aliquid permittendi, reddendi aut non auferendi. Hoc porro factum vel est ipsa hominis natura et existentia, vel est aliquid naturae iam in Suo esse constitutae accedens eamque in individuo determinans Hinc autem oritur divisio iurium in congenita et acquisita. Priora sunt illa, quae e confert homini simpliciter quatenus et quia homo St, sive eo ipso quod naturam habet humanam qualia sunt ius tendendi in ultimum finem, ius ad vitae conservationem, ius ad sui perfectionem, ius independentiae in licito suarum facultatum exercitio, ius

defensionis, ius acquirendi sibi stabile dominium proprietatis etc. Haec iura nascuntur cum ipso homine, in eoque neceSSario reperiuntur ex Solo nativitatis facto hinc merito congenita Vocantur. Posteriora vero sunt illa, quae

lex tribuit alicui ob specialia facta vel personalia adiuncta

seu ob particularem statum vel conditionem, in qua homo ille reperitur qualia sunt iura, quae licitum propriae activitatis exercitium praesupponunt, vel etiam illa, quae alteri u actionem con SequuntUr, e . . actuale dominium

proprietatis in hunc agrum vel in hanc domum ex facto occupationis vel hereditatis XSurgen S. - Iura congenita dici etiam solent iuuata, absoluta, primisit a vel naturaliariura autem acquisita Vocantur etiam adzeutitia, hypothetica secundaria vel positiva. Porro iura haec, sive congenita sive acquisita, o habent dupliciter. Quaedam enim sunt ipsi subiecto iuris necessaria ad aliquam, qua tenetur, obligationem implendam quale est . . in patre ius ad obedientiam filio rum, quod scilicet ius est patri necessarium ad implendum naturale ossicium, quo adstringitur, convenientem filiis educationem praebendi. Sunt autem alia iura, Uae non sunt ad aliquam obligationem implendam subiecto iuri neceSSaria: quale . . est ius postulandi a iudice

42쪽

prietatis in domum vel frumentum. Iamvero prioris generis iura sunt necessarii seu obligatorii exercitii, secus ac alterius generis iura, quae Sunt liberi exercitii. Rursus prioris generis Ur i sunt ualleuabilia G. e. eorum iurium subiectum nequit ea facere aliena laaec enim est vis verbi, alienare seu in alios tran Smittere, ita ut eorumdem subiectum esse desinat. Quemadmodum enim nequimus obligationes, quibus legitime tenemur, transgredi, sed de bemus eas implere ita debemus serVare iura, quae ad eas implendas sunt media Vel in Strumenta neceSSaria, nec

proinde possumus nosmetipsos iis iuribus spoliare i). Alterius vero generis iura sunt alienabilia . . aliena fieri queunt. Sic possum in alium tranS ferre ius proprietatis in agrum vel frumentum quod si faciam, iam non sum iuris illius subiectum, sed contra terminus fio iuris in altero existentis. Ex quibus satis patet divisio iurium in alienabilia vel inalienabilia, quae Sic Vocantur, pro Ut ipsa iura fieri aliena possunt vel SecUS. Divisio IV. Sed ipsum iam iuris subiectum consi deremus. Subiectum iuris est persona illa, in qua residet potestas moralis inviolabilis seu ius. - Consulto dixi pera0uam nempe hypostasim Seu suppositum rationale a). Nam subiectum iuris est eo ipso terminus obligationis ad eum nempe, in quo ius inest, alii habent morale debitum se officium. Atqui morales debitum se obligatio

i) Quando un ritto e stromento necessario per complere u dovere, Sara ritto inalienabile: iacchi : hi 'alienasse, si por-rebbe in necessit: di violare ii overe. Ita Taparelli, Orso elem. di at diritto t. a. c. 3. Um. 9. 2 En per subsistentiana completum vocatur suppositum quod Si suppositum a ione sit praeditum, appellatur pers na, eiuSque Sub-sistentia dicitur pyrsonalitas. .

43쪽

noianis ad personam seu ad ens intelligens haberi potest I), ut de scio agentes magis explicabimus. Quoniam vero duplex distinguitur persona, Sicus et individuum et moralis seu plurium hominum in societatem congregatio, hinc fit, ut ius distinguatur in illud,

cuius subiectum proprium Si perSona aliqua physica et in illud, cuius Subiectum est persona aliqua mora S. In primo casu ius habetur individuale, in altero autem casu Sociale. Sic v. g. iu proprietatis tum in individuo residere poteSt, tum etiam in humana societate qua tali in priori casu ius proprietatis dicitur dominium pri Patum seu individuale, in heroe casu publicum Seu sociale. Hic autem animadverte, eum etiam, qui rationi usu careat, posse aliquibus pollere iuribu Seu eorum esse subiectum. Qua in re discrimen exstat inter osscium et ius. Etenim ad hoc, ut quis adstringatur ossicio, oportet

ante omnia ut ossicium cognoscat si quidem voluntas ne

qui obligari, nisi per legem ei ab intellectu propositam

atque applicatam. Ad hoc ergo ut quis ossicio teneatur, rationis in eo usus praerequiritur. Verum ad hoc ut quis

iure Sit instructus, necesse Solum est, Ut ceteri cogno

Scente legem, quae moralem illi potestatem confert, teneantur traditam illi potestatem non impedire, immo practice eam revereri. - Itaque haec duo sunt inter se distinguenda, ipsum ius et iuris exercitium ad hoc alterum USUS rationis prae requiritur, non vero ad illud primum a).

i Ad rem Tapareui suggio doret dissere. II cap. III. umi- remmo no con termine proprio, che i tremuoto a diritto ad at- terrare e case, o che il lupo a diritto a divorare te pecore Certo che no dritto e voce di ,rdine morale e per non a uogo se non fra esseri intHlligentiis.

2 Hinc idem auctor, . c., sic pergit: α δ basta che abbiano i principio di agione a potere serotiare uia ritto ipsum clus aet

44쪽

Div Is Io V. Ipsum tandem iuris terminiim inspiciamus. Terminus iuri est perSOna, quam tu reSpicit, quaeque morali tenetur obligatione, ne ius in alio existenς violet. - Dixi rursus personam. Etenim terminus iuris est simul subiectum verae ac propriae obligationis moralis. Atqui subiectum verae et propriae obligationis 1 ι0ralis non est nisi ens libertate praeditum, ac proinde intelligens seu persona libertas enim supponit intelligentiam, a qua Scilicet pullulat. Hinc rursus cum persona distinguatur dupleX p sica et moralis, ius distingui potest in illud, cuius immediatus terminus est persona physica, et in illud, cuius

terminus directe est persona morali Seu communitaS.

Sic prout quis proximi vitae vel communitatis incolumitati consuluit, ius erga individuum vel societatem directe acquirit ad convenientem praemii retributionem Postremam hanc iurium divisionem innuit Aristoteles I hisce verbis: Distinguuntur autem iusta et iniusta seu iura et iniuriae tum respectu ad duas leges se divisio a nobis primo loco posita, iuris nempe naturalis et positivi, prout ius ducit principium a naturali lege vel positiva), tum ratione eorum ad quos regeruntur, dupliciter

iuris exercitium sunt sane inter se distinguenda) il aget operante da paeta non fercita dr ito alcuno bencia possa realineule averIo,. come a realmente i principio delia agione senZa averne ' eser-cigio I dritto e unque secondo te nostre de proporZionale allaragione chi hacia agi, ne uolaver ritto, chi harus delia agione, pub ave rus de dritto. Cf. Tongiorgi Eth. particul num. 336. i Rhetor. I. 3. Cuius rei paulo post affert hoc exemplum:

τTOMTEυο αευO τό χ ut ἰυ. Qui enim adulterium tacit et verberat unum aliquem certum laedit, qui vero miLtiam detrectat, i pSuna commune.

45쪽

9. SCHOLION. Post traditas multiplices iuris acceptio nes ac partitiones iuverit pauca subiicere de iniuria.

si Iniuria, inquit Ulpianus I), ex eo dicta est, quod non iure fiat: omne enim, quod non iure fit, iniuria fieri dicitur, hoc generaliter. Specialiter autem iniuria dicitur

contumelia et c. Itaque vox haec iniuria, quemadmodum

vox ei affinis iii iustitia, modo generaliter, modo specialiter usurpatur Generaliter definitur iuris alieni violatio quae violatio habetur, sive laedatur ius illud, quod est obiectum iustitiae generalis seu legalis, sive laedatur ius illud, quod obiectura est iustitiae particiι laris distributivae vel

commulat illae. Specialiter autem iniuria est laesio iuris seu iusti illius, quod est proprium iustitiae conantistativae obiectum. Et merito quidem Si quidem in hoc iure seu iusto, in hac iustitia commutativa plenius inveniuntur tria illa aequalitas debitum alteritas), quae de notione iuri Sunt, de conceptu sunt iustitiae. Hinc iustitia commutativa communius simplici nomine iustitiae intelligitur. Quae omnia satis sunt e dictis manifesta. Iniuriae autem hae sic praecipue dividuntur. - I. Aliae sunt in bonis fortunae, aliae in bonis famae et honoris, aliae in bonis vitae et corporis. Iniuriae in bonis fortunae Sunt fitrium, . . occulta ablatio rei alienae, dominorationabiliter invito a): rapina, i. e. ablatio rei alienae per vim seu violentiam facta 3): simple damni catio, quae contingit, quando domino rationabiliter invito ali

quod infertur damnum, quin damni illator aliquid sibi

a Dig. 47. it. io qui est de iniurii l. I.

a Ita s. h. . . . o. a. 3. 3 in rapina praeter iniuriam realem, per vim insertur etiana iniuria perso=K. Iis. Sic enim dividuntur iniuriae, in reales quae alteri inferuntur in bonis extrinsecis, et personales quae directe inseruntur

alterius perSonae.

46쪽

accipiat, Secu ac venit in furto et rapina. Iniuriae in bonis cunae et honoris sunt detractio, i. e. laeSi inihi Sta famae seu bonae existimationis, quam habent homines de vita, moribus aliisve dotibus alicuius contumelia, . . laesio iniusta honoris alteri debit iit licium emerarium,

i. e. firma sententia de malitia alterius, levibus tantum motivis inniXa. Iniuriae autem in bonis vitae et corporis Stant praecipue occisio, mittilati et verberatio. - . Hae porro iniuriae graves sunt vel laves, prout e iis proXimu grave patitur damnum, vel tantum leve formales Sunt vel materiales, prout scienter vel voluntarie fiunt, aut ab Sque cognitione et consensu Voluntariae in se, vel voluntariae ii alio, vel solum permissae, prout directe eueXpreSSe intenduntur, vel intenduntur in directe seu incauSa, Vel mere permittuntur. Sed de iniuriis plura suis locis trademuS, praeSertim de onere quod inducunt et imponunt redint rationis seu restitutionis. Duabus tantummodo quaestionibus brevem addemus responsionem. - uaeri primo poteSt, utrum iniustitia, nocumentum, damnum, Ostensa sint omnino

idem ac iniuria. Respondemus iniustitiam et iniuriam communiter confundi. Et merito. uemadmodum enim iustitia est adaequatio iuris alieni, ita iniustitia est iuris alieni laesio sed laesio iuris alieni dicitur iniuria iniustitia ergo et iniuria idem esse videntur. Nihilominus, plureS docent auctores I), iniustitiam potius accipi pro laesione activa alieni iuris iniuriam vero accipi pro laesi orae passiore.

si Ita Struggi, . it. q. VII. a. I. Eadem scilicet iniqua actio in ordine ad agentem dicitur iniustilia, in ordine ad patientem iniuria: Sic. . . fur dicitur perpetrare ipse iniustitiam et inferre alteri

iniuriam.

47쪽

Manifeste autem O nocumentiιm itemque damu uni i)atque iniuria valde disserunt. Nam nocere vel damnum inferre modo quidem illicitum est, modo Ver licitiam, e . . licet nocere hostibus in bello iusto at semper illicitum est inferre alteri iniuriam. Demiam Y osse ista latica patet quam iniuria offensa enim est id, quo aliquis fit rationabiliter alienus et inimicus Hoc autem contingere poteStetiam sine laesione stricti iuris a). Si e g. amico flagitanti commodato equum, quo tu carere ficile ad tempu potes, ille vero valde indiget, firmiter denegas, offensam ei inferS, non tamen iniuriam, quia nullum eius ius laedis. Quaeri Secundo potest, utrum verum sit Titum illud, scietati et olenti non si iniuria. Affirmative respondeo, qUia olens cedit e iure suo hinc domino, qui libere consentit in combustionem sui libri iniuriam non facio librum comburendo. Duo tamen animadverte Requiritur Z Ut CeSSio iuris sit voluntaria omnino et libera quod non erificatur

in casu con Sentientis X errore, metu Ut neceSSitate, qUOscilicet in casu consensus est in voluntari US, Saltem Secundum quid nec proinde omnino liber. Insuper J ii casus Sunt X cipiendi, in quibus homo quantumvis volens iussi Iuxta Varronem, . . L. 36. damnum a demptione, cum minu re factum, quam quanti constat. n Sic damnum fit per u et una, detractionem, mutilationem eici deluuntur enim a proximo divitiae, bona existimatio corpori integritaS. s. S. h. 2. 2 q. s. a. II. . Omne Superfluum in his, quae ad iustitiam pertinent, u-

a Ad rem Struggi, Theol mor tract. VI in VII a G. num. I. Iniuria a simplici fusa differt per hoc, quod iniuria sit laesio iuris alieni, simplex offensa vero sit solum laesio beneplaciti alieni Seu irritatio voluntatis alienae, qua quis alteri contra eiu voluntatem molestiam infert, et quasi ius aliquod tribuit ad iram quin tamen ratiqnos ius proprietatis laedat. Ita communi Doctorum.

48쪽

suum cedere nequit hinc qui bona aufert pupilli, licet cum eius consensu, iniuriam inseri pupillo, qui scilicet valide et efficaciter cedere iuri suo nequit.

ARTICULUS III.

D notione officii eiusque cliviSionibus. THEsis III. O cium est morali debili in agendi aliq/ι id a ι aliquiae omittendi in alterius auxilium vel obsequium. Multiplex autem est a varia osscii partitio. Io. DECLARATIO. Duo illa, quae de iure deteximus, sunt etiam de scio inquirenda, Videlicet, quaenam

Sit vera eiu notio, et quaenam Sint praecipuae eiusdem partitioneS.I. Haec vox vicium est a verbo incio I). Verbum autem osscio ex ob pro obviam et jacio proprie est facio me obviam alicui impediendi et obsistendi causa a in in

malam enim partem Semper accipitur. Hoc pacto eleganter dicimus, aemulum suis dolis insidiisque officere et obstare nostris con Silii S, SUScepti S commodi et c. IamVero eruere X inde possumus notionem incit, illud primo loco animadvertentes, quod cum verbum osse io

1 C orcellini lex in h. V. a Pulchre Cicero Tuscul disp. V. 32. si Diogenes liberiuS, ut Cynicus Alexandro roganti, ut diceret, si quid opus esset, Nunc quidem paululum inquit, a sole secerat videlicet apricanti. Et l. II. de Nat. D. I9. Umbra terrae soli ossciem noctem essicit D

49쪽

in malam, ut iam diximuS, partem Sumatur, contra Omen osscii inde derivatum in bonam Semper partem accipitur. Itaque officium, Si spectetur in corrcret , est aliquid agendum aut omittendum auxiliandi alicui vel ei

obsequendi causa sin autem consideretur tu abstracto est

morale debitum seu moralis obligatio agendi aliquid aut aliquid omittendi ut alteri auxilium vel obsequium impendatur. Hinc elegante sunt hae locutiones, exsequi ossicia, implere officii sui partes, meminisse Ossicium suum,

deesse officio, ossici ducere facere aliquid vel dicere.

Ossicium in concreto spectatum fere idem est ac iust tui in secunda iuris acceptione): et officium in abstracto consideratum fere idem est ac oblioalio moralis. Hoc discriminis has inter voces esse videtur, quod officium in concreto inspectum exhibet debilum et alteritalen potius quam aequalitatem, contra iustu tu dicit aequalitatem potiusquam debitum ei alleritatem ossicium autem sumptum in abstraclo exhibet alteritalem magi S, quam eamdem exhibeat in suo conceptu moralis obligalio. II. Ex tradita officii notione pronum omnino Si praecipua eius partitiones detegere. Aliae scilicet et aliae exsurgunt divisiones, prout in officio consideratur,

vel radicatile id a quo officium procedit - vel ormaliter id, in quo officium consistit, vel materialiter illud quod est ex officio praestandum, vel relatiυ perSOna illa, in cuius bonum debet officium persolvi. DIVIS lo I. Ac primo quidem spectemus in ossicio id a quo virtualiter morale debitum procedit, se ipsum con Sideremus principium ossicii. - Huiusmodi principium est lex. Cum autem te distinguatur duplex, naturalis nempe et positiva hinc duplex etiam distinguitur ossicium naturale Scilicet et postlisum, prout a naturali lege procedit vel imponitur a lege positiva. Sic e g. naturale est officium colendi Deum, honorandi parentes positi-

50쪽

- vum est officium servandi tali die ieiunium, talem pecuniae summam principi in tributum solvendi. Quae porro differentiae legem inter naturalem et positivam intercedunt, eaedem, ut patet, inter Sunt officia inter naturalia et positiva. De quibus differentiis cum iam in superiore parte actum sit, nihil est hoc loco addendum. Illa praesertim recolantur principia, quae Statuim UScirca quaeStionem de ii ore seu lenitale obligationis legis natUrali et o Siti Vae, atque consequenter etiam officii I): utrum officium sit ex obligatione implendum tunc etiam,

qUando cum eius custodia coniunctum sit pericu im Vitae

Vel alterius gravis nocumenti quale est magna infamia vel ingens divitiarum iactura , an vero huiuscemodi gravis nocumenti periculiun excuset ab obligatione officii implendi. Di X gravis neque enim dubium Seu quaeStio esse pote S de quocumque parvi etiam momenti malo. Si enim, ut recte animadvertit Liberatore 2 in quodvis malum imminens puta levis calumnia, parva bonorum amiSSio, contemptus nonnullorum ab implendis officiis

nos X cu Saret; non Solum libero virtutum Xercitio, Sed

omni plane morum honestati valedicendum es Set. In praesenti enim vitae statu adiecta praesertim improborum malitia fere impossibile est virtutis Xercitium Sine Ocietate nonnullorum malorum.

Divisio II. Sed iam officium spectemus oraualiter nempe in officio consideremus ipsum morale debitum, in quo consistit. - Morale debitum, quod lex alicui imponit, vel respondet iuri in altero X istenti, vel non. Si non respondet, tunc debitum seu officium dicitur pure