C. Plinij Liber secundus De mundi historia

111쪽

ro S COMMENT . IACO. MIL.

scuriores conspiciuntur. Sed alia ratio est dissimilii tudinis colorum, quae in eclipsata luna conspicitur: tunc enim luna alienum lumen quod e Sole excipit, amittit,&natiuum suum& congenituin lumen retinet, quod prositu ipsius non eodem modo comparet. Quando enim ipsa eclipsatur, vicina terrae existens, tum conspicitur veluti nigro colore deformata, quia in densam umbram tunc fertur: quando vero in altiore parte sui circuli existit, tunc per umbram rariorem&minus densam fertur, ita magis subrubet. Verisimile autem est illam colorum dissimilitudinem quae in eclipsata lunae conspicitur inde fieri , quod natiuum lunae lumen miscetur cum aliis at* aliis umbrae partibus, quemadmodum infra in cap. de Eclipsibus dicetur. Cur autem non eodem modo in reliquis stellis maculae conspiciantur, causa est & magnitudo corporis lunaris, & quia terris est proxima. Reliquarum vero stellarum corpora sunt puriora &aequabiliora, quae uniformiter lumen recipiunt, unde nullae maculae aut notae in illis existere possitiit, atd etiam si quid

inesset, tamen propter summam distantiam non clare conspiceret Ur.

Hic de Via Lactea quaeritur, quam Aristoteles censuit esse meteoron ex constipato igne in regione clementari ignea: sed quia eius species est perpetua & immutabilis, etiam posteriores Peripatetici non secuti sunt Aristotelem, sed dixerunt esse accidens corporis aetherei ob initu meram multitudinem stellarum ibidem existentium, quae adeo sunt

minutae, ut a nobis sigillatim perspici nequeant, simultamen conspiciuntur confusa omnia earum lumina, quae nostris oculis candorem illum referim t. Vel fortasse ea pars

coeli densior existit, in quibus lumen stellarum refraAum

CAPUT DECIMUM.

De desectu Solis dc Lunae.

112쪽

J Esectus autem suos & Solis, rem in tota Con

templatione naturae maxime miram,& ostento si- Ciuta g-milem, eorum magnitudinum umbraq; indices exi- clipsium, stere. Quippe manifestum est Solem interuentu Lunae occultari, lunamq; teriae obiectit, ac vices reddi, eosdem Solis radios Luna interpositu suo auferente terrae, terraq; Lunae. Hac subeunte repentinas ob duci tenebras, rursumq; illius umbra sidus hebetari. Neq; aliud esse noctem, quim terrae Vmbram. Figuram autem umbrae similem metae ac turbini Vmbeae si, inuerso, quando mucrone tantum ingruat, neq; Lu- ιμ- nae excedat altitudinem, quoniam nullum aliud sidus eodem modo obscuretur,&talis figura semper in mucronem deficiat: Spacio quidem consumi vim bras , indicio sunt volucrum praealti volatus. Ergo confinium illis est abris terminus, initiumq; aetheris.

Supra Lunam pura omnia, ac diuturnae luci Splena: Alli, diue- A nobis autem pernoctem cernuntur sidera, vi re- DR

liqua lumina 8 tenebris. Et propter has causas nocturno tempore deficit Luna. Stati autem atq; menstrui non sunt viriq; defe- Cur non eius, propter obliquitatem signiferi, lunaeq; multivagos ( ut dictum est o flexus, non semper inscrupu- Eesu, fiunt. Iis partium congruente siderum motu.

Orditur in hoc capite doctrinam de Eclipsibus, quam suo more magis inchoat quim absoluit. Est enim harum rerum longior doctrina quam qtiae in hac de mundo epito- me comprehendi possit, sed tamen insigniores ac illustriores locos suo more decerpsit, in quorum explicatione sic commoratur, ut inde facile tota Eclipsium ratio cognosci

113쪽

ac intelligi possit. Extat apud Ptolemaeum integra doctrina& iusta Methodus de Eclipsibus. Hic enim autor artem integr8 tradit , ad quam intelligendam haec elementaris tractatio plurimum lucis ac utilitatis afferet. Proinde studiosi initio haec elementa quae sunt satis plana & locupletia

discant, deinde totam artem a perfecto artifice petant. Cum autem tam certa harum artium doctrina existat,&res ipsa praeter maximas utilitates suauissimam cognitio- item ac certitudinem contineat, debent studiosi summis viribus tantarum rertim noticiam expetere, ac multum operae ac laboris in haec studia conferre, qiuae reuera plus fructus in recessu continent, quem prima fronte pollicentur. Ned patiantur se absterreri clamoribus quorundam non tam indoctorum quim etiam improborum hominum, quiliis artibus maledicunt, ac conuiciis aspergunt, propter nulla aliam causam, nisi quia ipsi cum sint imperiti ac ignari omnium disciplinarum, optarint omnes homines sui esse simili mos. Et profecto si unqtiam alias opus fuit adhortatione ad veram doctrinam& virtutem, hoc invenusto & b-αο r1et u seculo inprimis opus est,& optarim doctores harum artium id& crebro& cum autoritate facere, ut adolescentes isitelligerent suos errores, & utilitatem & fructum harum artium aliquanto accuratius perspicerent. Vtilitas autem est maxima: tradit enim haec doctrina rationem certam motus corporum coelestium, sine qua cognitione milla certa discrimina annorum, mensium, testatis atque hyemis, existere post uni, nullae vices dierum ato noctium, millae operarum leges, ut plantandi, serendi at exercendat

terrae: praeterea malia certa descripta temporum ratio extare posset, milia his oria, nullae annales, nullae antiquitatis series, siquidem mallus esset certus annorum numerus. Si quis a item negat haec ad publicam utilitatem , aut ciuilem statum pertinere, cum illo non admodum contenderim , sed medicis relinquam, pharmacis magis curanduna quam

Tationibus docendum. Praeterea si milia esset alia utilitas

114쪽

horiam studiorum , tamen studiosi deberentia iit artim rerum noticiam expetere tantum propter ipsius doctrinae Scueritatis suauitatem. Haec summa certitudo, qua ad praescript tim& certum die in , imo momentum teinpori S praedicuntur Eclipses, debebat magiatim calcar esse studiosis addiscendum : est etaim ditiinitatis particista, futura certo praedicere. Duentiis quod eodem modo non possunt esse obscuri, siquidem omnium seculorum consensius id inter- . Pretatur, quo compertum es h eclipses semper habuisse tristes euentus. Sed relinquam haec monendae& docenda praeceptoribus, qui has artes in scholis docent. Breuiter exponam causas eclipsium , postea texiti ordine interpretabor.

DE ECLIPSI LUNAE.

In praecedenti capite dictum est lunam non lucere proprio lumine, sed alieno quod st Sole mutuatur. Cum enim ipsa constet corpore dissimiliori, partim videlicet raro Sctranssucido, partim vero denso & opaco, seqttitur eam n5, eodem modo illuminari e Sole: partes enim transiueidae plenum lumen excipiunt, reliquae vero vix tinguntur tenui & obscuro lumine. In coniunctione itacue milia Eclipsis lunae fieri potest, quia eius pars luminosa e terris auersa est. In oppositione vero pars rara ex aduerso Soli opponitur, itaque radium ex diametro excipit, quo tota ipsius pars nobis obuersia illuminatur, pleno itad lumine lucere conspicitur.

Est ita 3 Eclipsis lunae defectus seu priuatio siue prohibitio luminis alieni, quo illuminatur & lucet luna. Causa est fgheo vero huius priuationis est diametralis oppositio luminarium, quae essicit, ut luna mergatur in umbram terrae, quae

semper®ulariter in oppositam soli partem secundum rectam lineam fertur. Ergo in superficie plana eclipticae existit, nec usquam ad latera mundi deflectit, nisi secundum quantitatem sitii semidiametri, quae in aliis locis maior in aliis minor existit, est enim figuraκωrecim, quemadmodum insta dicetur. Ergo deliquium lunae tantum iuxta naturaecursem

115쪽

cursum ordinatum in oppositione ad Solem fieri potest. Non autem in omni oppositione fit Eetipsis, quia non in omni oppositione ex diametro Soli opponitur: fertur enim Luna in suo circulo, qui utrinq3 ab ecliptica ad latera mundi excurrit satis ampla latitudine. Nusquam igitur luna per diametrum Soli opponi potest, nisi in duobus punctis, in

quibus se mutuo deferens lunae& ecliptica intersecant, quae puncta nodi, siue iris Ar di, vocant tir. Illorum punctorum alterum quando luna inde discedit dc ad nostrum verticem accedit, vocatur nodus ascendens , vulgo caput draconis, alterum priori oppositum , nodus descendens, vulgo cauda draconis nominatur. iodcunque horum punctorum Luna in oppositione tela tuerit, tum mergitur in umbram terrae, quae mersio Eclipsis lunae vocatur. Quae etiam fieri potest quando luna vitra vel citra nodos abfuerit, tanto videlicet spatio, qua tum constituit semidiameter lunae visibilis coniuncta semidiametro umbrat, hoc est, spacium fere si minutorum. S midiameter enim apparens lunae maxima est i 8 minutorum& secundorum. Vmbrae vero semidiameterest o minutorum & sp secundorum, qui numeri iuneti efficiunt minut. tantum etiam termini ecliptici utrinq3 il nodis excurrunt, intra quos luna existens in oppositione eclipsatur, sed dissimiliter, aliquando tota cum mora, aliquando tot abstue mora, aliquando vero tantum particular ipsius. Unde Luna singulis inensibus non eclipsiatur, etiamsi oppositio recurrat, quia habet latitudinem ad latera mundi utrinque extra eclipticam, sed quando in oppositione latitudo minor est aggregato semidiametrorum Lunae & umbrae, hoc

est, quando intra terminos eclipticos opponuntur luminaria. Quando itad centrum Lunae in oppositione habet latitudinem ets minutorum, tunc quia totum lunare corpus intra umbram sertur, tota quidem luna obscurabitur, sed non manet obscuratae in altera enim parte statim extra

umbram emergit, ac oculis se videndam exhibet. Quando

vero

116쪽

vero centrum lunae minorem latitudinem habuerit as minutorum, tum obscuratur tota, & aliquanditi obscurata latet, dc vocatur Eclipsis cum mora. Nam quanto humilior fuerit, & quanto nodis in suo deferente propior, tanto

diutitis commoratur in umbra. Et rursus quanto remotior ab alterutro nodorusu, tanto nainus obscuratur, donec egressa terminos eclipticos non amplius in umbram terrae incurrere potest.

Hic autem inprimis distendum est, quae sit proportio

transitus lunae ad ipsam umbram: dictum enim est umbr, esse pyramidalem, ergo diameter ipsius secundum varios situs multipliciter alterature nam infra circa basim est latior, supra circa mucronem angustior. Et hic est praecipuus fructus hiuius doctrinae, ex veris artis principiis diametros horum corporum inquirere ,& ipsorum proportiones explorare: inde facild colligi potest quanta sit latitudo umbrae in loco transitus lunae, quae apud Ptolemaeum & Co-

pernicum accurate sunt demonstrata.

Revertamur autem ad causas morae, quam diximus esse, quando Luna velut in medium umbrae incidens, ali- qtuandiu obscurata permanet,& talis eclipsis cum mora fit, quando prorsus carens latitudine luna in ipsis nodis existit, Graeci vocant et(λDrep -λω ix, quae quanta esse pos sit, inde aestimari potest: diameter apparens lunae secatur in duodecim partes, quae puncta Ecliptica vocantur siue digiti, de t amen tanta est latitudo umbrae in loco transitus, ut

huiusmodi digitor si ir. possint obscurari: Ergo diameter umbrae est sere duplus ad diametrum lunae: Non itaque est

mirum, quando per mediam umbram transit, eam aliquandiu delitescere, donec rursus ex altera parte egrediatur. Discendum etiam hic est, eam umbram ingredi ea parte, qua ortum s spectat, & rursus, quando umbram egreditur ea parte, qua in occalam tendit, primo lumen recipere. Luna enim motu proprio in ortum fertur, & celeritate

sui motus longe Solem superat: Vmbra vero ad motum H Solis

117쪽

Solis mouetur, qui cum sit duplex, quemadmodum resi- quorum Planetarum, alter proprius, sed tardior, alter per accidens, quia st primo mobili uni circumagitur , sed umbra magis accidentaritim quem proprium motum Solis sequitur, ergo umbra celerius ipsa Luna mouetur: has autem motuum vices ex tabulis studiosi petant,&nos infra exemplum subiungemuS. Quandocunq; igitur latitudo lunae fuerit tis. minuto-rtim, tum prorsus milia sui parte lumine priuatur, sed tantum semidiameter lunae stringit semidiametrum umbrae absq; vlla obscuratione. Si vero latitudo centri lume in op politione intra o S minuta constiterit, tunc aliqua ipsius lunae pars obscurattir, & vocatur Eclipsis particularis, Graecita leni vocant. Haec autem parS tanto es minor, quanto latitudo maior fuerit ,&rursus tanto maior quanto latitudo minor fuerit. Vt si latitudinem tanto minorem habuerit semidiametro umbrae, sicut est semidiameter lunae apparens, tunc quidem tota luna obscuratur, sed absque mora. Si vero habuerit latitudinem parem semidiametro umbrae, tunc dimidia tantum luna obscurabitur. Si vero latitudinem maiorem umbrae semidiametro habuerit, particula aliqua dimidio orbe minor obscurabitur. Si vero latitudo praecise fuerit 6 s. minutorum, tum Lunae corpus circumferentia sua umbrae extremos limites attingit, &nulla pars lumine priuatur. Si vero latitudo maior fuerit, tum aliquo interuallo luna umbram praeteribit. Si vero latitudo maxima fuerit quin integrorum graduum, tunc

ab umbrae circiumferantia g. graduum & quadrantis fere interuallo distabit. Termini itaq; Ecliptici secundum Ptolemaetim sunt 1s

grad. min. 11. ό nodis, intra quos consistens Iuna tempore

oppositionis obscurari potest, quia in hoc interuallo potest habere latitudinem, de qua supra diximus. DE ECLIPSI SOLIS. Solis

118쪽

Solis lumen est ipsius corpori natiuuin & congenitum, ergo illud nunquam amittere potest, sed impediri potest, s lib. quo minus ad nos pertingat, sicut videmus illud impediri noctu, quo minus nostrum hemisphaerium illuminet. Est ita* eclipsis Solis, auersio siue derivatio luminis ipsius, quominus ad nos pertingere possit. Fit autem haec auersio per Lunam, quae interp osita inter aspectum nostrum & Solam, radios ipsius excipit ac prohibet eos ad nos v 3 pertinge re. Dictum autem silpra est, Lunae corpus esse densium &compactum, nec undiqii ad transucidum : quando itaque in coniunctione, Luna in nodis vel circa ipsos fuerit, tunc ex diametro supponitur Soli, & ipsitas pars transsucida versus Solem, altera vero pars opaca nobis obuersa est, quae non sinit radios Solis penetrare, sed illisos sursum regerit, itaque quibusdam terrae partibus lumen Solis illo tem p ore

adimitur. Quanquam autem corpus lunae minus multo sit corpore solari, tamen propinquitas lunae ad terram huius rei causia est. Cum enim propior nobis sit, facile potest totum Solem , etsi multo maior ipsa sit, nobis tegere, quemadmodum manus admota oculis res maximas aliquandolia occultat, ut prorsus conspici nequeant. Quanquam reuera Solis corpus multo maius sit lunari: nam lunae diam ter continetur iu solari diametro propemodum decies no-nies , tamen inaequalis utrius, luminis distantia diametros

visuales alterat. Solis enim diameter apparens in Apogaeo suo continet 3I. minu .ao. secunda. In Perigaeo vero g3. minu . & io. secunda . Sic lunae diameter apparens cum est altissima, continet 2'. minui cum est terrae propinquissima

36. min.& g. secvn. Ex his facile intelligi potest, quod luna,

cum est in eo loco, ubi superat diametrum apparentem Solis, facil8 potest suo interuentu totum Solem visui nostro adimere. Quia vero huiusmodi diametri tantum ad visum nostrum proportionantur, sequitur lunam adimere quide lumen Solis posse uni parti terrae, sed non omnibus terris. Cum enim retiera Sol magnituditae sua multoties superet, Het lunam,

119쪽

Iunam, non ita adimere lumen Solis Luna potest, ut omnes

in eodem henii sphaerio siti illud amittant: sed pateticulam

tantum terrae, non integruin heini placerium inuoluit. Hunt autem solares eclipses tantum in coniunctione: tunc enim Sob, Luna & visus noster in una recta linea consistunt de luna ex diametro inter Solem & nostru in aspectum inedia interponitur, Id quod non in omnibus coniunctionibus accidit iupter declin alionem lunae, & quod luna pleruli 3 extra eclipticam fertur indeclinatione, quae res dia-Inetralem coniunctionem prohibet. Et quemadmodum in Luna dictum est, alias seri tota-letn, alias partialem obscurationem. Ita hic qiuod discendi im est alias fieri Eclipsin solarem totalem, quando dia meter lunae visualis maior fuerit diametro Solis visuali, &ambo luminaria in recta linea cum uostro visu collocata fuerint. Haec autem eclipsis totalis semper est sine mora, quia etiamsi totum Solem eripere potest obieetu sui corporis, motu tamen proprio celerior progrediens ab occassaiae ortum , statim eum itertina retegit. Et quemadmodum tureae defectus fit maximus, quando centra trium corporu, Solis, Terrae&Lunae in una recta linea constituuntur, sic etiam Sol maxime obscuratur, quando centra lumi suiri &visus in una recta linea existulit, quae educitur ex oculis no stris ad centra luminum, Si haec conitinctio visibilis siue apoparens vocatur, quae il vera differt. Fieri enim potest, ut Luna ex superficie terrae visa in alio coeli loco conspiciatur quem reuera sit, inde fit, ut visibilis coniunctio aliquando veram praecedat, aliquando vero subsequutur: atque haec differentia inter veram & visibilem coniunctionem voca tur diuersitas aspectus, hoc est, aberratio quam noster visus facit et in alio enim loco coeli luna ex superficie terrae visa conspicitur,&in alio loco ex centro terrae. Haec aspectus differentia causia est, ut aliquando plurimum Solis obstu retur, aliquando vero minimum , & eadem causa est cur

tormini Ecliptici in Sole sint inaequales. Quando enim lunais habet

120쪽

habet latitudinem Borealem, tum potest obscurare Solis aliquam partem, etiam cum abest i nodis et o .gr dibus, Quando vero habet latitudinem Australem, vix aliquam partena Solis obscurat, cum abest a nodis a I. gradibus, ido accidit, quia nobis, quorum habitatio longius in septentrionem extenditur, locus Iunae apparens perpetuo a vero semper in meridiem declinat, ideo luna satis amplo interuallo e nodis & Ecliptica dissidens facile totum Solem,vel saltem aliquam eius partem obscurat, quod in latitudine meridiana non fit, spacio enim minore distans faci-ld praecurrit Solem, ita ut vel nullam vel admodum exiguam partem ipsius obscuret. Et ut Lunares Eclipses variat vera ipsius latitudo, sic

Solares apparens latitudo. Si enim latitudo apparens maior fuerit 3 s. minutis, quae constant ex semidiametris apparentibus utriusue luminaris, tunc luna Solem praetervehitur absq; vlla obscuratione: si vero latitudo apparens minor sit S s. minutis, tunc semper aliquam partem de Sole obscurat. Vt si fuerit aequalis apparenti semidiametro Solis, hoc

est, I . minutorum, tum centrum lunae extremam oram

Solis continget, atque ita dimidium Solem obscurabit: si vero nulla prorsus latitudo visibilis fuerit, Sol totus obscurabitur, sed non uniuersialiter, & sine mora, quemadmoduex iis quae supra dicta sunt, & ex tabula, in fine commen thriorum adiecta, intelligi potest.

Eorum magnitudinum umbraeq; indi

ces existere. Primus & praecipuus lociis huius capitis de magnitudine horum trium corporum, quae prorsus non constaret, sicut reliquarum stellarum , nisi certa ratione ex eclipsibus

esset deprehensa, ideo inquit, Magistra Luna docuit defectus suos etiam Solis, qui defectus sunt indices & commonstratores eorum inagnitudinum, & etiam quantitatis Vm-