Praecepta artis rhetoricae lectissimis veterum scriptorum latinae atque italicae linguae exemplis illustrata in usum tyronum ven. seminarii auximani cura et studio Josephi Ignatii Montanari 2

311쪽

nisi aperiatur, infructuosa sutura sit ejus oratio. Procibus adjungendum est studium, adjungenda est diligentia et assidua lectio Sacrorum Librorum; sine qua, qui nobilissimum dicendi munus Sibi assumunt, ag-cidit saepe, ut in Varios errores, et in confusi0nem incidanti consilio etiam doctorum hominum uli de-bct, cum potest, ut ea dicat quae sunt dicenda: alia in aliud tempus rejiciat. η Augustini Valerii des Rhetoriea Eeelesiastica lib. 3. cap. 5. PIlaec pauca de Sacra Eloquentia disserui, quoad mihi saeculari homini melius lucidiusque evenire po-luit, non ut Sacerdotes docerem tantum enim numquam sum ausus ) sed ut tyronibus viam ad hanc provinciam, non meis Verbis, sed doctissimorum virorum doctrina patefacerem Quod si, Deo bene adjuvante, id quod erat in volis sum assecutus, ex animo gaudeo; Sin vero tenuitatis meae causa quod cupiebam assequi non detur, veniam mihi lamen a Sapientibus facile impetrandam esse confido.

Quid dicendum est de Pronuntiatione R. Postremam esse quidem oratoriae facultatis partem, si ordinem in tractando consideres; sed tanti lamen momenti, ut primas, Secundas, et tertias ei Demosthenes murito ct jure tribuerit. Quid esι Pronuntiatio pB. Est voeis gestuumque, pro rerum verborumquo Vari elato, apta consermatio. Quanta porro sit illius vis ot utilitas, docet Tullius, eum ait, insantes et

312쪽

indisertos homines, actionis dignitate, eloquentiae saepe fructum palmamque tulisse: disertos vero bene multos, actionis deformitate, insanies suisse judicatos.

Hinc Pronuntiatio recto vocatur ab eodem Tullio, Ouaedam eorporis eloquentia; et alibi, Sermo eo poris ab eodem etiam appellatur. Quot res sunt ad recte pronuntiandum neeessariae R. ΤreS: memoria, vox, et gestus. Est enim memoria quasi sundamentum actionis, do cujus vi gratioqiae multum de pereat necesse est, si memoriter non pronuntietur oratio, et si orator non possit a commentariis oculos et vultum avertere. g. I. De Memoria.

Quid est Memoria 'R. Memoria, ut est eloquentiae pars, definitur a Tullio, Firma rerum ae verborum recordatio. Est autem duplex memoriae genus. Alia est artificialis, alia naturali S.

Quid est artifieialis Memoria PR. Artificium mem0riae a veteribus traditum, eonstat logis et imaginibus. Loci se habent instarchartae, imaginus vero instar scripturae. Qui ergo mem0riam artificio volent cxcolere, haec serme observabunt. Ouaenam sunt Irtificia Memoriae 2 R. Haec oratoribus assignantur praecipue.1. Animo cogitabunt locum aliquem amplum, speciosum, multa partium ac rerum varietate distinctum; cujusmodi serme est templum, basili ea, sorum vel aliud nobile id genus aedificium.

313쪽

276 2. Locus illo debet oratori n0lus esse ac persamiliaris, ita ut nota magis nulli domus sit sua. Firma quippe, et plusquam firma debet esse rius rei memoria, quae aliam juvat ae sirmam reddit. 3. Loci illius partes debent modicis quibusdam intervallis esse disjunctae: ne Si nimis consertae sint, confusionem pariant: distrahant Vero, Si I0ngius distent.

4. Hujusmodi res ac parte S Sunt serme ostium, senestra, caminus, columnae, anguli, parietes, Sta

tuae, h0rtus, laus, collis, imag0, labella, aliaque id

genus.

5. Variis hisce, quos diximus, locis commendanda sunt, et ordine committenda Scripta vel cogitata, quorum recordari cupis; sed notata naturalibus quibusdam signis, quao memoriam illorum statim et facito refricare possint: v. g. si sit de re militari, vel donavigatione, vel de agricultura, vel de literis dicendum; rei militaris imago erit gladius; navigationis, anchora; agri culturae spica, Vel aratrum; literarum, Iiber, etc. Satis est enim ut genus ipsum videatur. Sed et metaphorica satis superque admonent; ut lupus, Sus, asinus significant primum de alicujus rapacitato, deinde do sordibus et immunditia, postremodo stupiditate tractari oportere. Item ovis, turtur, ciconia, mite ingenium, castitatem, et pietatem erga parentes repraesentabunt. Atque ita do aliis. 6. Utendum est, inquit Tullius, imaginibus agentibu , acribus, et insignitis, quae celeriter occurrant animo, illumque validius seriant.

T. Cum pronuntianda memoriter erit oratio, supradicta loca recensebis, et reposces quod unicuique credideris.

314쪽

2728. Denique imagines illae pro rerum varietate mutari subinde poterunt, locis iisdem remanentibus. Verrum, ut ingenue dicam quod sentio, artificium illud nonnullam habere poterit utilitatem ad multa nomina ex ordine repetenda, vel ad res diversas ordine complectendas. Ast ad singula perpetuae orationis verba perdiscenda, parum oppido Vel nihil admodum pro

dest; quia singulorum Verborum imagines memoriae mandaro infinitum esset.

Salius itaque est videre quo pacto juvari possit

Et augeri ea, quam a natura hausimus, memoria, quam operam et oleum perdere in laboriosa illa, quam tradit Barmundus Lullus, locorum imaginumque doctrina, quam meram ostentationem, et venditationem meram ausim appellare.

g. II.

Quae artes memoriam adjuvant. Quibus artibus vere juvari potest Memoria 'R. 1. Ars praecipua juvandae memoriae est ordo Seriesque rerum, et commoda quaedam dispositio, judicio ac ratione facta. Nempe unum facilius est retinere, quam plura: quae autem apto cohaerent inter sese, ea quodammodo unum fiunt; quemadmodum ex pluribus annulis sit una catena. 2. Facit plurimum ad memoriam, si scribatur ora tio. Scripta enim altius descendunt in animum, quam locia tantum, vel audita. 3. Placet Quintiliano, ut ad scripti oram, locis memoratu dignioribus, apponantur aliquae notae, quae memoriam eIcitent: et quo res altius haereant, 'ult

315쪽

appingi anchoram, v. g. si de nave dicendum sit; spiculum vero, Si de praelio, etc. 4. Iuvabit eliam non parum in iisdem quibus primum orationem scripseris, chartis ediscere. 5. Non aspernanda est monitio quam apud eumdem Fabium ibidem legere est. Si l0ngior oratio memoriae mandanda sit, proderit per partes, non tamen nimis exiguas, illam ediscyre. 6. Si prae nimio pudore metui e titubet vacillans tyronis memoria, cogitet de humanitate audientium; nec tam universos sibi proponat quam singulos. 7. Denique, si quis unam et maximam mem0riae quaerat artem; labor est, usus et cxercitatio. Ut enim observat Fabius, ct ut omnes una Voce ac mento consentiunt, nihil est quod magis cura augeatur, negligentiaque intercidat quam memoria; quae si excolatur quotidie, majorem in modum c0nfirmabitur, et invalescet: sin v cro negligatur, minuetur SenSim, et

Quantum autem natura simul studioque valeat memoria, testes sunt Themistocles, et Hortensius: testis est Mithridates cui duas et viginti linguas, quot nimirum gentibus imperabat, notas misso traditur: testis ilem Cyrus, qui suorum omnium militum etiam gregariorum nomina tenuisse perhibetur.

g. III.

De Voce.

Ouid de Voee dicendum est 'Il. . Id actionis usum ae laudem, maximam sine dubio partem voae obtinet, inquit Tullius de Oratore,

316쪽

279 neque tam refert qualia sint quod dica3, quam quomodo dicantur. . Igitur circa Vocem tres hasce potissimum leges diligenter observabis. Prima lex haec est ut dilucida, articulatim et sincere pronuntietur, ita uti integra verba, syllabaeque omnes proserantur. Nolim lamen syllabatim sic pronunties, quasi si litteras computando annumerares; quod esset molestum ac putidum. Ad eamdem legem pertinet etiam, ne volubili quadam praecipi lique celeritate dicendi incitata seratur oratio; sed Vox respiratione recreetur, et spiritus inter diceridum suspendatur identidem, et auditori. bus spatium aliquod cogitandi relinquatur. Hoc nimiae volubilitatis vitio vehementissimo laborabat Fla-therius ille, quem idcirco sui puminandum esse laeeledicebat Augustus, sumpta a curribus cleganti metaphora. Est enim sulsamen retinaculum rotae turrentis. Unde etiam quoties peroraret, s0lebat a tergo servum adhibere, qui properantem, tactu Vestis, Opportune moneret, ct eurrenti quoddam vel uli Dae num injiceret. Secunda lex haec esto, ut pro argumenti, motuumque praesertim Varietate, Vox etiam Opportuno varietur, et utcumque se asseclum videri volet orator, et audientium animos moveri, ita eliam cerium vocis sonum adhibeat. Iracundia postulat vocis genus acu tum, incitatum, crebro incidens: miseratio et moeror

nexibile, plenum, flebile, interruptumi voluptas ossu- sum, leno, tenerum, hilaratum: metus demissum, haesitans, abiectum, etc. Praeterea mutanda tibi vox erit pro variis orationis partibus. Aliam enim vocem stagitat Exordium, aliam Narratio, aliam confirmatio, aliam Peroratio.

317쪽

In Exordio, nisi sorte indignatione conflat, voce utendum submissa ac verecuit da . Nec debet orator simul ac dicturus prodiit, perfricare frontem, et in

verba statim erumpere. Ceteroqui futurum est ut se-roculum Oratorem jure omnes aversentur. Sed oportet, ut paululum cogitatione quasi defixus moretur: idque tum quod auditores haec oratoris cura delectet, tum ut interea ipse se colligat, et ad dicendum componat. Ita Ulysses apud Nasonem Metamor. L. i5. paulisper consistit, oculis in terram defixis, priusquam suam eloquentiam torrentis instar effundat:

. . . . oculos Paulum tellure moratos Sustulit ad proceres, expectatoque reSolvit Ora SODO, neque abest facundis gratia dictis.

Ab Exordio paulatim insurgit vox: ac in narrandoquidem, voce utimur aperta simplicique; qualis seroost in sermone familiari. In Confirmatione et in argumentatione praesertim, Voco utimur acriori. In Peroratione demum, quasi parta victoria, vox solet esse excitatior, ut ita ostendat orator se uiti boni- tale causae, magnamque siduciam tu auditorum probitale, prudentiaque collocare. g. IV.

. De monotonia et cantu.

. Quid huie gratae varietati opponitur ZR. Gratae huic varietati opponitur o diametro unus illo insulsusque vocis tenor, quem Graeci monotoniam vocant, et qui non modo dicentem enecat, sed etiam audientes exanimat, et unde omnis orationis decor ac venustas deflorescit,

318쪽

Ridetur, ehorda qui semper oberrat eadem, inquit Iloratius. Quis enim aequo animo Ierat non alio vocis sono pronuntiari tragicos illos Senecae

erSUS: Soror tonantis hoc ei thra solum mihi Nomen vel cluin e St semper nlicuum Jovcm Ac lcmpla Smiami vidua deserui aetheris, Locuinque, loco pulsa, pellicibus dedi.

Quam iSlos Τerentii versiculos in Andria:

Vos is laec intro auferte: abite. SOSia, .. Adesdum, paucis te volo.

Nec aliter dici lamentabile illud magnificumque: In-

semiscite, Heroum animae, ad Plateas victi sumus cluam hoc levi gulum: Imreus summus meus eι popularis Geta heri ad me venit. Huic, quam tantopere commendamus, varietati, opponilur etiam cantus, qui nihil aliud est, si quaeris, quam clamosa quaedam, et uno serme tenore subsultans naenia, similis forme tabulis illis, quas, monochromata, seu picturas Unicolores appellamus. Hoc maxime vitio laboraro solent pueri, qui tragicarum et grandium rerum magnificentia capti, res minulas aut etiam festivas amant eodem illo spiritu pronuntiare, et Virgilii eclogas, aut Theocriti idyllia recitare, non secus ae si Milonianae perorationem, aut caedem Priami, vel Niobes lacrTmas, Orestisve furores declamarent. Qua ratione huic vitio poterit oeeurri ΤR. Huic incommodo remedium adhibebitur, 1. si pueri rebus humilibus ac quotidianis aequabiliter et rotunde pronuntiandis assuescant; neque vero Statim ad tragicam grandi latem procurrant. 2. Si eO

319쪽

rum quae pronuntiant, germanum sensum penitus animadvertant. 3. Si interdum Vernacula, non illa instata, tragicaque, sed simplicia et quotidiana pronuntient. 4. Exerceantur aliquandiu in orationibus illis, quae varios motus ac vocis inflexiones emagitent, ut videant quid submisso ac leniter, quid festive, quid atrociter, quid sedate, quid concil alius dicendum sit. 5. Denique ubi illa pronuntiationis quasi tyrocinia p0suerint, poterunt citra periculum in rebus grandioribus tragicisque VerSari. Tertia circa vocem lex haec est, ut ea, pro amplitudine loci, et auditorum multitudine, vel intendatur, Vel remittatur, sed tamen nec ascendat ad supremum, nec ad extremum descendat. Nam vox si ima sit, Vim non habet; si vero nimium acula sit contentaque, delicatas ac teretes urbanorum hominum aures ossendet.

Seio equidem hoc esse plebeculae rudioris ingenium, ut vocalissimum quemque, et Valentissimum lateribus, ita optimum oratorem iudicet; nullamque putet egregiam nisi quae pontem indignetur, aclionem, in qua scilicet, et clam0sae fauce 8, et v0x Ululans, et rigidi vultus t0rvitas, et pedum supplosiones, et brachiorum remigatio, et totius corporis dissoluta quaedam, intemperansque jactatio, et ilia denique innata rumpantur. Ciceroni vero longe alia mens erat. Aiebat enim venustissime clam080S hujusmodi, latratores veriusquam orat0res, similes esse claudorum qui cum ambulare n0n possint, ad equum confugiunt. Ita illi in illa Stentorea voce, tamquam in jumenio, Suam Omnem apud imperitos fiduciam reponunt; nee magi Shoc nomine possunt oratores dici, quam baiulus P0ssit dici cithar0edus.

320쪽

Sunt contra quorum dispar omnino est ratio; qui sellie et adeo frigide et oscitanter dicant, ut ubi Periclis instar lonare, irasci, fulgurare opus esset, nullos jaciant igniculos viriles, et lectoris tono Τhyestaeas declamationes, decurrani. Hoc vilium ui M. Callidio perstringit Tullius. Cum enim, jurejurando affirmaret Callidius paratum sibi ab inimico quodam Venenum, sed interim rem adeo atrocem remisso vultu, voceque languidula diceret: e Tuus ille miriscus languor mendacium elamitat, inquit Tullius; neque vero in vero erimine, tanIoperd 'Heres: tu istud, M. callidi, nisi fingeres, sic ageres ' a Qui animo sunt ita comparali, dicant sano apud Sinenses, qui Veterum Areopagitarum more, nullos excitari volunt motus, nullas dicendi saces adhiberi; neque oratorem in per0rando, paulum modo esse r-Vescere patiuntur. g. V. De Gestu. Ouid Voeem subsequisur 'B. Vocem subsequi debet Gestus, et varios animi sensus cum illa simul aperire. Qua de re colligemus

ex veteribus ea tantum quae saeculi nostri moribus sunt accomm0data. Multa siquidem ex antiquorum gesticulatione prorsus obsolevisse Videmus. Gestus, inquit Valla, est actio quaedam et quasi pronuntiatio

corporis: seu mavis cum Quintiliano a Gestus est totius corporis motus, et eonformatio nouid in Gestu generatim et universe ea vendum estΤB. 1. Nihil in illo sit esseminalum et molle; nihil nimis exquisitum aut elegans; nihil quod assectatam