C. Crispi Sallusti opera, omissis fragmentis, omnia; ad optimorum exemplarium fidem recensita

101쪽

Egrederetur, equitatum omnem in ea parte, qua regis adventus erat pro castris 'agitara jubet et portas et proxuma loca tribunis dispertit deinde ipse pem ad oppidum,

atque, ut superiore die. mrum adgreditur. Interim Jugurtha ex occulto repente nostos invadit qui in proxumo locati fuerant, paullisper territi perturbantur reliqui cito subveniunt. Neque diutius Numidae resistere labuissent, ni pedite, cum equitibus permixti magiiam cladem in congressu secissentci qui biis illi freti non, ut equestri praeli solet, sequi, dein inderes; sed advorsis equis concurrere, implicare ac perturbare aciem ita expeditis peditibus suis hostis paene victos dare. LX EODEM te inpo I apud Zamam magna vi certabatur. Ubi quisque legatus, aut tribunus curabat, eo acerrume niti; neque alius in ullo magis quam in sese spem ha re pariter oppidani agere obpugnare aut parare omnibus locisci avidius ulteri alteros sauciare, qtiam semet tegere clamor permixtus hortatione, laetitia gemitia; item strepitus armorum ad coelum ferri tela utrimque volare. Sed illi qui moenia diosensabant, ubi hostes paululum modo pugnam remiserant intenti Praelium equestre prospectabant eos, uti quaeque augurthae res erunt, laetos modo, modo pavidos animadvorteres ac, sicuti nudi-ringuis, aut cerni possent, monere alii, alii hortarii aut manu significare, aut niti corporibus, et huc illuc, quasi vitabundi, aut jacientes ela ' Utare. 'od ubi Mario cognitum est nam is in ea parte curabat consulto lenius agere, ac dissidentiam rei simulares pati Numidas sine tumultu regis praelium visere. Ita illis studio suo'-- adstrictis, repente magna vi murum adgreditur et jam scalis maggressi milites prope summa ceperant, cum oppidani concurrunt, lapides, ignem, alia Praeterea elix inge-

102쪽

r L Nostri Primo resistere deinde, ubi una atqueaverae scalae conisainuuin qui supersteterant Gieti sunt ceteri, quoquo modo potuere pauci integri, magna pars consecti volneribus abeunt. Denique utrimque Praelium nox diremit. LXI. movi. , postquam videt frustra inceptum, neque oppidum capi neque limribam nisi ex insidiis, aut 'suo loco pugnam facere, et jam nes tutem ellaCtam esse, ab Zama discedit; et in his uritibus, quae ad se desece rami, satis iue niuiuiae loco, uut incenibus erant, praesidia imponit. Cetorum ororcitu in in provinciam rata proxuma est Num ullae hiemandi gratia collocat. Neque id tempus ex Minmini more, quieti aut luxuriae concedit: sed, quoniam armis olim parvi procedebat, insidias regi per amicos pridele et Eorum perfidi pro iirmis uti Parat. Igitur Bomilcarem.' ii Romae cum augurina su- erat, et inde vadibus datis, Mn Mus ivno do nece judicivin sugerat, quod ei 'ter uxumam amicitiam maxuma copia fallendi orat multis pollicitutionibus adgreditii ; ac primo essicit uti ad se colloquetuli gratia occultus veniat: in fido data, si augurii, m vivum aut necatum tradi disset, fore, ut illi senatus impunitatem, et sua omnia concederet, ' tacito umidae orsuadet cum ingonio infido,

tum metuenti De F, Pax Cum Romanis fieret, ipse Perconditiones ad supplicium tr deretur. LXil is, ubi primuinis ori rivim augurinam anxium

ac miserantem ortunas suas accestit: nione atque lacriImans obtestatur, uti liquando sibi libet isque et genti diuini mam, opinio merenti, provideat: ninibus praeliis sese vicios agrum vastatum, mulios mortalis captos

aut occisos, regni opes commini ita ess satis saepe damet virtutem militum, et fortunam tentatam : caveret, ne,

illo cunctante, Numdae sibi consulant.' iis atque tali-

103쪽

bus aliis ad deditionem regis animnu impollit. Mittuntur ad imperiit minui legati in Nugurtham imperata iacturum, ac ' sine ulli pactione sese regnumque suum in imus fidem

tradere.' Metellus propere cunctos sonatorii ordinis exhibernis arcessiri jubet eorum atque aliorum, quos idoneos docebat, consilium habet. Ita more Mum iam, ex

consilii decreto, per linio augurthae imperat argenti

pondo ducEnta millia elephantos omni . Equorum et amorum aliquantum. R iae postquam in mora iacta sunt, jubet omnes perfugas vinctos adduci eorum magna pars, ut jussum erat, adductici pauci, una primum deditio coepit ad regem Bocchum in Mauretaniam abierant. Igitur augurtha, ubi armis virisque et pecunia spoliatus, cum ipse ad 'imperandum Tisidimu vocaretur, rursus coepit nectere animum sinim et ex mala conscientia digna timere. Deniquo muliis diebus ps dubitationem com8umptis cum modo taedio reritin advorsarum omni Ello potiora duceret interdum sectini ipse reputaret, M'm gravis casus in sera uitim ex rogno oret mulus magni que praesidiis ne inidquam perditis, d integro bellummit Romae senatus de provinciis consultus Numidiam Metello decreverat. LXIII. R idem tompus Uticae sorte Mario, per hostias dis supplicanti niagna atque mirabilia portendi haruspex dixerat: proinde quae animo agitabat. -- tu das ageret fortunam quam saepissume experiretur; At illum jam antea conmal tus ingens cupido exagitabat ad quem capiundum, Prae ter vetustatem familiae, alia omnia abunde erant indus tria, probitas, militia magna scientia. 'animus belliingens, domi modicus, lubidinis et divitiarum victor, tantunainodo gloriae avidus. Sed ' his natus et omnem pueritiam 'Ar

pini altus, ubi primum aetas militias patiens filii, spem

104쪽

. ditiis gese exercuitri ita inter arti honas integrum ingenium brevi adolevit. Ergo ubi Primum tribunatum nullin--ia populo petii, plerisque aciem mus uno uirus,saei te otus per onuia tribus declaratur. Dein te ab eo

magistratu alium post alium ibi peperit semperque in Potestatibus eo modo agitabat, ut ampliore, quam gereruit, dignus haberetur. Tamen is, vi id locoriis talis nam postea ambitione praeceps datus est consulatum petere non audebat. Etiam tum alios magistratus plebes consulatum nobilitas liue se per miliis tradebat. Novus nemo tam esurus neque tam eoegiis secus erat, quin 'his indignus illo honore viritu agi pollutus haberetur. LXlV. Icietua ubi Marius haruspicis dicta eoden intendere videt, quo cupido animi hortabatur, ab Metello petundi gratia missio om rogat cui quamquam virtus,

gloria atque alia optancita bonis superabant, tamen inerat contemtor auimus et superbia commune nobilitatis malum itaque primum omnUtus insolita re natori ejus consilium, et quasi per amicitiam monere ne 'amir

va inciperet neu super fortunam animum gereret non omnia omnibus cupiunda esse et debere illi res suas satis

placeres postremo caveret id potere a populo Romano, quod illi jure negliretur.' Postquam haec atque talia dixit, aeque animus Marii flectitur, r spondit 'Vibi primum potuisset per negotia publica facturum sese, quae peteret. V Ac postea saepius eadem postulanti fertur dixisse, ne sestinare abire t satis matur illum cum filio suo consulatum petiturunt ' is eo tempore contuberni Patris ibidem militabat rinnos nuius circiter Raae res Marium cum pro honore, quem adsectabat, tum contra M tellum vehementer accendor Ita cupidine atque ira, pessumis consult0ribus, rarassaria ne sue iacis ullo,

105쪽

ueFe dicto abstinere, quod modo lambitiosum seret -- Ities, quibus in hibeamia praeerat, laxiore imperio, quam

antea, habereri apud negotiatores quorun magna multitudo Uticae erat, ' crimini se simul, et magnifice de bella loqui: dimidia prer exercitus sibi permitteretur, p-cis diebus augurthau, in catenis habiturum imper

tore consuli trahi, quod horno inanis et 'regiae superbiae imperio nimis gaiaderet. uae omnia illis eo firmiora videbantur, quod diuturnitate belli res sanxisti m corruperant, et 'animo cupiensi nihil satis sestinatiis.

LXV. ERAT praetero in exercitu nostro Numida qui dam nominem una Mastanabalis filius, Masinissae nepos, quem Micip/u estauieuto ' secundum heredem scripserat 'morbis consectus, et ob eam caussam mente paullum mi illi uia. Cui Metellus petenti, more regum utitiellam Juxta poneret item postea custodiae caussa turmam equitum Romanorum utrumque negaverat bonorem, quod eorum modo oret, quos populus Romanus reges adpellavisset praesidium, quod contumeliosum in eos foret,

si equites Romani satellites Numidae traderentur. Hunc Marius lanxium adgreditur atque horiatur, iiii contumeli

rum 'Imperatoris cum suo auxilio poenas petat homi nomo morbos animo paruit valido secunda orati'ne ein tollit illum regem, ingentem virum MasinissRe nepotem esse : si augurtha captus aut occisus, imperium umidiae sine mora linhitiarum 'id adeo mature posse evenire, si ipse consul ad id bellum missus Oret. V Itaque et illum, et equites Romanos milites ei negotiatores, alios ipse, plerosque spes pacis impellit uti Romam ad suos ne-aessarios aspero in Metellunt de bello scribant, Maritim imperatorem poscant. Sic illi a multis mortalibus ho-- tissum suffri Otione consulatus peierustis. sina ut ea tempestate plebes, nobilitate sus per legem Mamiliam, novus extollebat. Ita Mario cuncta Procodere.

106쪽

bellum incipit cum magna cura Parare omnia, Ustinare, e gere exercitum civitates quae ab se defecerant, Brita-ilino aut oste indoi uenua adsectare nunire mini-- -- , tela, Mia, quae spe pacis amiserat, 'reficere,ant' commercarici servitia Romanorum adlicero, et eos ipsos qui in praesidiis erant. Pecunia tentare e prorsus

nihil unactum, neque puerum pati: '-- --. glitur a Mes, quo Meteilus initio augurtha pacificante,

praesidium imposuerat fatigati regis gula pliciis neqxae antea voluntate alienati principes civitatis inter se con-jurant: nam vigus, uti plerumque solet, et maxume Nisemida n. ing nio nobili seditiosirin amne Viscordi lini

erat, cupidum novarum rerum qu el Et OtIO Bdvorsum.

Dein compositis inter se rebus, diem tertium constituunt, quod is ustus celebratusque per omnem Africam, Iu-

dum et lasciviam magis quam semidinesti ostentabat. Sed, ubi tempus fuit centuriones tribunoηipi milliares et in

sum praefectum oppidi T. Turpilium Silanum alius Hisos domis suas invitanici eos omnis praeter Turpilium, inter epulas obtruncant postea milites palantis, inermos, quippe in tali die ac sine imperio adgrediuntur idem plebes facit, pars edocti ab nobilitate alii studio talium rerum incitati quas acta consiliumque ignorantibus, mmulis ipse et re novae satis plaCPbant. LXVI l. ROMANI milites improviso metu incerti ignarique quid potissumunt sicerent. epidare ad arcem oppidi, ubi signa et scuta erunt: pra idium limitum, pomtae ante Clausae tig iri prohibebunt : ad hoc mulieres puerique pro tectis aedificiorum saxa, et alia quae loeus praebe bat, certatim mittere ita neque caveri ceps malum, neque a forti uinis iussistissimi generi resisti posse juxta boni malique, strenui et imbelle inulti

107쪽

obmincati. . In ea tanta asperitate, saevissum duini dis et oppido mulique clauso Tyr ius uinos ex omnibus Italicis profugit intactusci id misericordiane hospitis, an

Pactione, an casu ita Evenerit, parum comperimus nisi,

quia illi in tanto malo turpis vita fama integra Postior, improbus testabilisque videtur.

LXVlII. ΜETELLUs postquam de rebus Vagae actis comperit, paullisper moestus conspectu abit deinde, ubi Mira et aegritudo perinixta. cum maxuma cura ultum ire injurias festinat. Legionem, cum qua hiemabat, et, quam plurimos potest, umidas equites pariter cum occasu solis expeditos Educit et postera die circiter horam tertiam pervenit in quamdam planitiem locis paullo superioribus circumventain. Ibi milites sessos itineristia agnitudine, et jam abnuentis Omnia, docet oppidum Vagam non amplius mille passuum abesses decere illos reliquum laborem aequo animo pati, dum pro civibys suis, viris sortissumis atque miserrumis, poenas caperent praeterea 'praedam benigne ostentat. Sic animis eorum arrectis, equites in Primo late pedites quam artissume ire, signa occultare jubet. LXIX. Lognsgs ubi animum advortere, ad se vorsum exercitum Pergere, Primo, uti erat res, Metellum rati. Portas clauserea deinde, ubi neque agros vastari, et eos,

qui primi aderant, Numidas equites vident, rursum δε-gurtham arbitrati, cum magno gaudio obvii procedunt. Equites peditesque repente signo dato, alii volgum y eL susum oppido caedere alii ad portas estinare pars turris capere' ira atque praedae apes amplius, quam las' situdo posse. Ita Vagenses biduum modo ex perfidia laetati civitas magna et pulens poenae cuncta, aut

praedae fuit. Turpilius, quem, praesectum oppidi, unum o omnibus profugisse, supra ostendimus, jussus a Meier

108쪽

Io caussati dicere, postquam sese parum expurgat, condemnatus, Verberatusque, capite poenas solvit: nam is civis ex Latio erat.

LXX. En idem tempus Bomilcar, cujus impulsu Iugurilia deditionem quam metu deseruit, inceperat, suspectus regi, et ipse eum sus Piciens, novas res cupereri ad perniciem ejus dolum qu uerereri diu noctuque Aueare animum denique omnia tentando, ocium sibi adjungit Nabdalsam hominem nobilem magnis opibus, carum acceptumque popularibus suis qui plerumque seorsum ab rege exercitum ductare, et omnis res exsequi solitus erat, quae Iugurthae sesso aut majoribus adstricto 'su. Peraverant: ex quo illi gloria opesque inventae. Igitur utriusque consilio dies insidiis statuitus cetera, uti res Posceret, ex tempore parari placuit. abdalsa ad exercitum profectus, quem inter hiberna Romanorum jussus

habebat, ne ager inuliis hostibus vastaretur. Is postquam magnitudine facinoris Percitisus, ad tempus non venit, metusque rem impediebat Bomilcar simul eupi. dus incepta patrandi, et 'timore socii anxius, ne omisso vetor consilio, novum quaereret, litteras ad eum per

homines fidelis mittit,' mollitiem se cordiamque viri accusare testari deos, per quo juravisset ' praemia Mo-telli in pestem ne converteret Iugurthae exitium adesse, ceterum suane, an virtute Metelli periret vid modo agitari proinde reputaret cum animo suo Praemia, an cruciatum, mallet. LXXI. SED, cum hae litterae adlatae, sorte Nabdalsa exercito corpore sessus, in lecto quiescebat ubi cognitis Bomilcaris verbis, primo cura, deinde, uti aegrum animum solet somnus cepit. Erat ei umida quidam, negotiorum curator, fidus acceptusque, et omnium consiliorum, nisi novissumi particeps Qui postquam adlatas

109쪽

litteras audirit, ex consuetudine ratus opera aut ingenio an opus esse, in tabernaculum intrφmu dormienis illo epistolam super caput in pulvino temere positam, simul ac perlegit dein propere cognitis insidiis ad regem per-- Naydalsa, post Paullo experrectus, ubi v'que e S- tolam reperit, et rem omnem, ut, lacta, cognovit, primo

vindicem persequi conatus post a nam id frustra suti, Jugurtham placandigratia accedit quae ipse paravisset, perfidia clientis sui praeventa: 'lacrumans obtestatur per amicitiaii, perque sua antea fideliter acta super tali scelere suspectum sese haberρt. LXXII. Ame recutiter atque animo gerebat, placide responditi Bomilcare aliisque multis, quos socios insidiarum cognoverat intersectis, iram oppresserat; ne qua ex eo ri Egotio editio oriretur. Neque post id locorum Jugurthae dies aut nox uua quieta ueres neque loco, neque mortali cuiquam, aut tempori sati , crederes civis, hostis juxta metuere ' circumspectare omnia et omni

strepitu Pavescere isti atque alio loco, gaepe Contra decus regium noςtu requiescereri interdum somno excitus, arreptis armis tinnultum secere ita se ridii e quoi

vecordia . exaratari.

LXXIII. Iairua Metellus ubi de casu Bomilcaris Et indicio patefacto ex perfugis cognovit, 'rsus tamquam adlatur in binum, cuncta para sestinatque Marium, si ligantem de prosectione, simul et invitum, et offensum sibi, parum idoneum ratus domum diinuti Et Rom e

plebes, sitieris quae de Metello ac Mario missae erant, cognitis, 'volenti animo de ambobus acceperant imp

ratori nobilitas quas ante decori, invidia essa ' illi

alteri generis humilitas favorem addideratis cet'rum in uiroque minin 'studia partium, quam bona, aut mala simmo ala Praeterea, seditiosi mamiratus volgum e R. '

110쪽

Marii virtutem in majus celebrare. Denique plebes sic accensa, uti opinees agrestesque omnes, quorum res fidesque in mani- sitae erant, relictis operibus, movienuserent artuitu et sim necessam post illius honor en due rent. Ita, perculsa nobilitate. post muItas tempestates novo homini consulatus mandatur et postea populus, a tribuno plebis, Manili Mancino rogatus -- -- cuma uires aκLL--Minoa isequens Marium jussit. Senatus paullo ante Metello decreverat ea res frustra

tuit.

LXXIV. Eois tempore augurilia, amissis amicis; quorum plerosque ipse necaverat, ceteri somnidine, pars ad Romanos, alii ad regem Bocchum Profugerant cum neque bellum geri sine administris posset, et novorum fidem in tanta perfidia votorum experiri periculosum duceret '' artus incertusque agitabat neque Illi res, neque consili uua, aut quisquam hominum satis Placebat itincra

praesectosque in dies mutare modo advorsum hostes, insordum in solitudines pergere saepe in fuga ac post paullo spem in armis habereri dubitare, virtuti populari- uiri, an fide minus crederet ita, quocumque intenderat, res advorsae erant. Sed inter eas moras, repente sese Metellus cum exercitu ostendit. Numidae ab Iugurtha pro tempore parati instructiques dein praelium incipi. tur in parte rex 'adsuit, ibi aliquamdiu certatum: eeteri omnes frius milites primo concursu misi simil-que Romani signorum et armorum aliquanto numero, hostium Paucorum potiti nam s erme Numidas in omnibus praeliis pedes mi aps quam arma via sunt. LXXV. ΕΑ fuga ligurtha 'impensius modo rebus suis siffidens, cum perfugi et parte equitatus in solitudines, dein τbalam pervenit, in oppidum magnum et opulen-