De Clemente presbytero Alexandrino : homine, scriptore, philosopho, theologo liber.

321쪽

Ac primum quidem hominis naturam in duas dividi partos Aristoteles diserte docet, priorem rationis participem, eXpertem alteram ). Hanc autem constare vult in homine L. του θρε κου S. PUTtκου και του υ=2χettκ0υ; dico vero in homine, quia apud Aristotelem diligentissimo distinguendum est inter animam brutorum animalium, a mente prorsus segregatam, et animam humanam cum mente artissime copulatam. Animae autem humanae divisionem,

quali hic utimur Aristotelea, discimus ex Eth. Nic. I. l3., ubi hoc

etiam animadvertendum, Aristotelem, quamVi S TΥυ αTO TO Uom laeteto ς diligenter Separet, tamen totam vim hominis vitalem significare sola φυχυ voce. Nam ipsius quiris dicit e8Se z0 γ.εν αλ04 6 v, TU ΘΞ λ070v εχ0v, quorum prius item sit duplex. Est enim tol1hv T0υ αλ070υ causa, quod homo nutritur et augetur, id quod cum plantis et pecudibus habet commune. Quid igitur vitale relinquitur corpori 3 Nisi Ogregie salior: nihil. Altera autem ttis ἀλόρου pars est cupiditas vel omnino appetitu S z0 επιθυl 1 etiχ6v και υλως ὀρεκztκ69). Cupiditas enim non est totum et0 υρ εχ et ικον, ad quod etiam pertinet ira, bulati et, et 6 00 Hκ69'). Quinetiam habet tertiam partem p 65ληοιγ'). Sed δούλη οις, i. e. desiderium, ex appetitu nascitur, quatenus hic est in homine, quum ira et cupiditas etiam in ceteris reperiantur animantibus'). Adscribuntur etiam in libris περὶ qui proprie agunt de anima per Se Sine mente, huic

αἰ ab iatς, η00vη, λυ Tu q). Iam quaeritur, utrum hane animam ad scientiam et veritatem pervenire dicat Aristoteles, quae omnibus animalibus quin imo inchoata plantis est communi A, nec ne. BreVi di eam. Sunt animae a plantis ad hominem tres quasi gradus: Is θρῖπικυν, TO Itabri Ttκυν, τυ ορεχztχ0ν. Quorum de altero tantum quaeri potest, quatenus cognitionem attingat. Hoe igitur a tactu ordiens progreditur ad Vim ραυῖα alotc. Quinque enim sensus, in quibus unum inest α θη- et, piti v κ0tv0v, percipiunt, unde movetur; qui motus eSt γαυῖα ία. Ex hac autem nascitur ' νινη 1η q). Nihil praeterea. Quapropter anima ut Solius naturae corporeae proprire et irem Qx Ari8totelis sententia

, Eth. Eud. II..t0. δ) Operae pretium est, hune locum Clementis addere, qui legitur Strom. V1. p. 808: δια του σωμ-κου αρα πνευματος αἰσθανετο ὁ ανθρωπος, ἐπιθυ- μει, ῆδεται, ὀργίζετο, τρεφεται, αυξετο. ') Haec quam brevissime ex libris περὶ ψυχγῆς indicavi.

322쪽

est vis quaedam vitalis quodammodo cogitans; num sorte scientiae quoque et veritatis particeps 8 Minime hoc quidem. Quod quamvis ex eis, quae indicaVi, iam Sequitur, tamen etiam Verba eius asseram, quibus idem sine ulla ambiguitate docet. In eo duntaxat, inquit, quod ratiocinatur, et in eis, quae ratiocinandi facultatem habent, nasci potest scientia) λ). Quamobrem alteram hominis partem, eto λογον ἔχον, consideremus. Animadvertendum eat autem primum, eth λό v ἔχον una

vi praeditus est. Et de eo quidem discrimine, quo aut παθηztκυς

Quorum priori contemplamur talia, quorum omnium principia non aliter sese po88unt habere; po Steriori autem ea, quae possunt'). Itaque ut viam cognoscendi Aristoteleam perspiciamus, iam principia illa cognitionis examinemus, qualia Sint, pro quorum disserentia Aristoteles duplicem etiam του νου veritatis cognoscendae facultatem dissere censet. Haec igitur principia sunt illa ἐναρ7ως ηροα-v61μενα Clementis, quae Aristoteles in Anal. post. modo, ut ille

Quae ut recte intelligamus, illud conSideremus, Omnium, quae fiunt, altera sensibus percipi posse, e0sdem fugere altera β). His autem, ut quibus rerum causae contineantur, nititur scientia. Nam tum Scire nos dicimus unum quidque, quum primam causam nosse nobis videamur h). In eia autem, quae Sensibus percipiuntur, quatenus

δ) Top. V. 1: ἐπιστUιηJ εν λογ ιστικῶ μονον καὶ τοῖς εχουσι λογιστικον πεφνκε γίνεσθαι. Huc quoque pertinet eiusdem desinitio, quam hominis solet instituere in Top: ζωον ἐπιστήμης δεκτικον. η) Eth. Nic. VI. 2. cs. Metaph. α. 1, ubi τῆς ημετερας ψυχης ὁ νους haud dubie

est το τῆς ψυχῆς λ0γον εχον. Haec aΗtem fragmenta, e quibus i. α constat, quoquo Pertinent, Sunt Aristotelea.' Eth. Nic. VI. 2. Ibid.: υποκεισθω δυο τὰ λογον εχοντα, εν μενω θεωρουμεν τὰ τοιαυτα τῶν ὁντων ούων ta αρχμη ενδεrοντω αλλως εχειν ' εν δε φ τα ενδεχόμενα. - Metaph. A. 8. τῶν δ' Oντων τα μεν αἰσθητὰ τα δ'ουκ αἰσθητα. Haec omnium philosophorum sententia ab Aristotele hoc loco probatur. ) Metaph. A. 3: τοτε γαρ εἰδεναι φαμεν εκαστον, οταν την πρώτην αἰτίαν οἰώμεθα γνωριζειν. es. α. l: ουκ ισμεν δε το αληθες ανευ τῆς αἰτίας. 2: τοτε γαρ εἰδεναι οἰομεθα, οταν τα αἴτια γνωρισωμεν. cf. Anal. post. I. 2. II. ll. ete.

323쪽

sunt huiusmodi, causae non insunt. Quare se si nihil est praeter etα καθ' εκαστα i. e. etα α tu brieta δ), nihil etiam fuerit vortetou, Eed omniaci sed etα neque cuiusquam rei scientia, nisi sorte quispiam

αισθησιν dixerit esse scientiam δ). Sed ad rerum causas, quae Sunt τα voηῖα, Vel alio modo τα καθολου, eis, quae Sensibus percipiuntur, neglectis, non penetramus. Nam quum sint τα καθολου, ad quae ι λοὶ , ὀ vους pertinet, simpliciter απλula, i. e. ρυσε t) quidem priora, at Vero cognitione seth Iuvia at in priora τα κατα την αἰ- obhotv β): cognoscendi initia Sumenda erunt ex sensibus. Etenim quum rem Sciamus, cau8a, qua talis est, cognita, sedicimu8 Scire nos demonstratione. DemonStrationem autem dico eam, quae ad scientiam ducit, ratiocinationem q). Rutiocinatio autem flagitat προτερα και Iu Dptμ. υτερα, eX quibus concludendum est. Atqui quod

est prius et magis cognitum natura, id nobis minime prius et magis cognitum, sed id potius, quod propius est a Sen Su, a quo longius est illud, quod simpliciter est prius et magis cognitum.

Longissime autem ab eo Eunt τα καθολου, proXime et καθ' εκαστα β). Quae Vero proxime Aunt a Ben Su no8tro dum Sentimus et percipimus, nondum scimus. Quia eni in haec Sunt καθ' εχαστα, scientia Rutem Versatur av et , καθολου, Sciri 6ι' αἰσθήσε0M non dicimus h).

Attamen ex sensu ad scientiam via aperitur. Quid enim 3 Quum priora nobis et magis cognita fiunt ea, quae a Sensibus Sunt propiora, demonstratio autem in Stituatur Oportet ex priu8 notis: nonne haec ipsa cognoscendi initia a sensibus' erunt petenda 3 Et sane quidem ex eis, quae nobis notiora Sunt et certiora, via patet ad ea, quae sunt natura notiora et certiora . Nam quoniam non eadem et nobis et simpliciter nota sunt; DeX et 8, quae minus certa sunt natura, nobis vero certiora, ad certiora natura et notiora pro-

γ Metaph. B. 1 quaestio movetur, ποτερον τας αἰσθητας ουσ ίας εἶναι μονον φατεον, quam Solvendam c. 4. aggreditur his Verbis: εῖτε γαρ μ η εστι τι

324쪽

grediamur necesse est δ). Iam vero haec nobis prius notiora et certiora non demonstrantur ipsa quidem, quum rationatio ex eis, ne eodem identidem revolvatur, ordiatur Eine demon Stratione; nam demonstrationis principium minime demonstratio μ λ . Sunt autem partim nece 88aria, ut quae non aliter sese possint habere, partim

opinabilia tantum svel etiam verisimilia, probabilia), quae possunt ita Sese habere, ut creditur, possunt etiam aliter δ); vel ut aliis utar verbis: demonstrationis) oprincipia Sunt partim ex neces Sitate, partim probabilia q). Omnis igitur ratiocinatio aut ex necessariis propositionibus, aut ex eis, quae plerumque recte Sehabent, verisimilibus); quodsi propositiones necessariae sunt, etiam

conclusio erit necessaria, Sin eae, quae Plerumque Verae, etiam conclusio erit huiusmodi β). Ex necessaria conclusione autem

Aequitur scientia, ex opinabili opinio q). Et hoc quidem loco intelligitur, cur Aristoteleg eto λοὶ ιν εχον, υούν diviserit in duas par

p6υλευεοθαι proficiscitur ' δυξαλ). Sed haec hactenus; logica

enim, quae accuratiorem cogno8cendi viam describunt, eXponere non

est propositum. Quod autem ad vitam attinet, Aristoteles quoque homines ad philosophandum et quidem ad philosophandum ratione demonstrata quasi naturaliter duci docet. o Admirando enim, inquit, homines et qui nunc eunt et qui antea fuerunt initium philosophandi posuerunt, initio quidem dubia ante pedes posita admirati, deinde paullulum ita progressi etiam de maioribus dubitantes, veluti de

lunae assectionibus Solisque ceterorumque astrorum deque huius rerum univerSitatis generatione. Dubitans autem et admirans se

) Phys. I. l: πεφυκε δὲ ἐκ τῶν γνωριμωτερων νημιν η ὁδῖς καὶ σαφεστερων ἐπὶ τα σαφεστερα ταὶ φυσει καὶ γνωριμωτερή ου γαρ ταυτα ημιν τε γνωριμα και

) Anal. post. II. 19: αποδείΑεως αρχη μυκ αποδει1 ις. Sed totum caput legere sorte iuvabit. Cf. I. 3 sqq , ubi prima sint sine demonstratione credibilia necesse esse, nisi omnis evertatur demonstratio et Scientia, probatur. φὶ Anal. post. s. 33. cf. Top. I. i, ubi τα αναγκαῖα appellantur αληθῆ κH πρωτα, τα ἐνδεχομενα Vero αHως εχειν dicuntur ἔνδοξα. ) Anal. post A. 32: αἱ αρχαὶ αἱ μὲν ἐό- αναγκης, αἱ δ'ἐνδεχομεναι. q) l. c. 30: πας γαρ συλλογισμὸς mi δι' αναγκαίων at δια των ἐπὶ το πολυ προ- τασείον καὶ εἰ μεν αἱ προτασεις αναγκαιαι, καὶ το Gυμπερασμα αναγκαῖον, εἰ δ'ώς ἐπὶ το πολυ καὶ το συμπερασμα τοιουτον. q) Anal. post. A. 33.7) Eth. Nie. VI. 2. cf. Λual. l. c.

325쪽

ignorare putat Ut autem efffugiant ignorationem, philosophantur homines etc. Jὶ.311. Do Clomonto philosopho epilogus. Iam vero si quis et Clementis et Aristotelis philosophandi rationem probe a nobis ac sincere expoSitam esse largitus suserit, is, quominus Clementem appellemus Aristoteleum, nihil prohibebit. Sin me in expositione errasse quoquomodo dixerit, hoc, credo, demonstrabit. Nec tamen Clementem Aristoteleum esse ratus, hoc ita affirmaverim, ut eum, omnium philosophorum comparatis philosophandi rationibus, Aristoteleam optimam visam elegi 8Se contendam; quin etiam omnino, quomodo ad eam probandam commotus vel adductus sit, non discernam. Quaerenti autem, uter philosophando prosecerit plus, Clemensne an Aristoteles, haec dixerim. Ingenio philosopho Aristotolos sacile evadit superior, at vero antecedit Clemens sine beato. Namque Evangelii luco adiutus multo altius, , ,physicis illis, quae continentur ex os sectione et ex materia ea, quam fingit et sormat effectio R),

relictis, ad alium duplicem essentiarum numerum ascendit, qui deum complectitur creatorem sui ipsius conscium et mundum creatum OX nihilo, nisi divina cogitatione. IIuno vero mundum quum tripartitum agnosceret, pervidit unam quidem essentiam in eo quoad creationis conditionem, hane unum autem divisam in tres diversas nec vero contrariaS, naturam, animum, hominem, hune compositum et constantem ex natura animoque. Atque animum tantum a natura differre voluit, ut solus esset simplex et immortalis non essentia AO-lum, verum etiam Sui conscientia, non dei natura, sed divina

imagine et similitudino proposita eXcellens. Quum ita porro esset ei persuasum, propriam hominis nobilitatem, interiorem animi libertatem, libere agendi saeuitatem accuratius, subtilius, sortius desendit, unde non potuit non definire huius vim ad veritatis cognitionem. Et hac quidem desinitione non solum hominem iustis effert laudibus, quibus diutius in philosophia suerat orbatus, sed etiam, humanis viribus et per se et mutua actione adiuvante penitus cognitis, qualis

inter essentias cognoscendas et vim humanam cognoscentem ratio intercedat, plane nerspexit. Veluti Sensus nescio an artius, quam

Aristoteles, ipsorum circumscripserit terminis. Quamquam haec singula enucleare hic non est in animo mihi : progrediendum potius ad id, quod propo Siti est reliquum.

326쪽

Quid theologuml 1. distinguat a theologo brevi

exponitur. Quum propositum sit nobis, ut de Clemente disseramus theo-Ogo: primum, quanam re theologum a theologo discernamus, brevi dicendum est. Quod si quid habent theologi uniuscuiusque proprium et χαρο χτχὶρ laeti κhu, id ponimus in via et ratione, quam inter deum quomodocunque se revelantem et vim cogno Seendi humanam Statuunt. Atque ratio sponte evadit duplex, duabus in divina revelatione rebus nostram cognoscendi aviditatem excitantibus, revelationis facto et eiusdem argumento. Vis enim cogno Scendi nostra et ad revolationis factum sit huic loquendi modo venia; reddo autem nostrum D in burmagὁthalia che)- tam creationem quam redemptionem dico revelationis factum, - pertinet, et ad revelationis argumentum O inburungd in hali). Quamobrem haec disputatio nostra per so dividitur in duas potis-Simum partes, quarum prior, possitne ex Clementis Sententia revelationis saetum utrumque a nobis cognos ei, quaeret; altera eXponet, quatenu8 revelationis argum oratum a mente humana percipiatur. Singulae autem utriusque partis generalis partitiones, quae utrique

Quomodo revelationis factum cognoscatur in

creation Q.

Ac primum quidem, quid est, quaerere, utrum in creatione dei revelationis cuiusdam factum cognosci possit, nec ne 3 Certe nihil aliud nisi quaerere, utrum, deum esse, ex hac rerum Uni Versitate cognoscere p088imus, an minus. Nam si de creatione

327쪽

loquimur, ipsa voce factum dei creantis agnoscimus. Sed factum illud is cognoscet, qui per hunc, quem cernimus ae percipimuS mundum, perviderit deum creatorem. Etenim deus, antea quasi velis obtentus ex aeternitate, creaturus progreditur, ut ita dicam, evelis, non ita quidem, ut rei cuidam ipsi quoque ex aeternitate se revelaret ad eam formandam et illustrandam. Deus enim none X materia aliqua mundum fabricatus est, sed ex nihilo creavit; id quo nulla vi aut neces Sitato coactus, sed sua sponte et voluntate instituit. Neque vero ulla alia fuit causa, quae illum ad opus creationis impelleret, nisi ut

rebus, quae ab ips0 essestae essent, b0llitatem suam impertiretur.

Revelationis igitur factum prius esse incipit, quam ei, qui hoc agnoscant, id quod tamen non impedit, ne sit revelationis factum, quod etiam in historia mundi et fi ἐνεγ)εt ' ἀυτου procedenS Semper aperit dei, qui creavit, maiestatem. Sed qualis deus ex his, quae

oculis tum corporis tum animi cernimus, perspiciatur, hic non quaeremu8, neque quomodo quae vel ad ipsius essentiam vel ad rationem inter ipsum atque mundum pertinent mente comprehendimus. Talia enim quaestionis de revelationis argumento Sunt propria. Quae quum ita sint, huius quidem inquisitionis summa ineo inest, ut, quid Clementi de deo per hanc rerum univergitatem cogno Scendo creatore visum fuerit, explanetur.

Utrum deum ex hoc mundo cogno Sci a nobis posse Cloniens doceat. Quid Clementi de deo per hanc rerum univergitatem cognoscendo creatore visum fuerit, eXpogituri, primum Cohortationem eius ad Graecos mecum Velim inspiciatis. In qua quum magnum phil080-phorum numerum re8 creatas habuisse pro creatore eXemplis confirmasset, pergit his verbis. At ego vero Dominum spirituum desidero, Dominum ignis, mundi opificem, delim requiro, qui soli lucem largitur, n0s opera dei. Quem Ue Strum Dan ciscar inquisitionis huius adiutorem 3 Platonem quidem, si tibi videatur, haud omni ex parte repudiamus. Quo modo igitur, o Plato, deus investigandus 3 Patrem enim ot essectorem huius rerum universitatis et invenire difficile est, et quum in Veneris, ut eum prorSUS eloquaris, fieri nequit. Quare tandem, quaeso, per ipsum Θ Nullo modo enim potest enuntiari. Euge, o Plato,

attigisti veritate m, ne igitur defatigere, sed una mecum

328쪽

suscipias boni inquisitione mi omnibus enim simul hominibus, inprimis autem eis, qui in litteris sunt versati, instillatum est aliquid divinitus effluens ἐνεσzακet citet ις απ0 0tα θεὶκη). Quapropter vel inviti, unum es Se deum,omn ea concedunt, interitus ortusque e X pertem, qui supra coeli dorsa alicubi, in sua propria specula Vere semper Ver Setur δ). Quibus verbis Clemens disertissime contra Platonem posse deum unum ex hac rerum universitate cogno Sci, quinimo cognosci vel ab invitis od απυργο tetv et tu et baiκη v. Sed pD8- sit in hoc offendere quispiam, quod de ἀπογγοια quadam θε κη Sermo est. Attamen haec quidem ἀπογγι tet neque, ex universa divinae mentis essentia animos nostros carpi hauririque, Significat, - quod vetat diserta Clementis doctrina, - neque pertinet ad revelationem,

Est autem illuminatio quaedam, qua animi oculus roboratur et acuitur, ut per res e flectas cernat essectorem; est nihil aliud, nisi gratia, quam ecclesia tenet in s delibus donatam praevenientem et adiuvantem excitando, illuminando, corroborando, pertinentem eam ad voluntatem quoque. Quamobrem Clemens etiam, Menandrum, qui soli do deorum cognitione gratias agendas e S Se Opinatus Sit, refutans haec addit: Neque enim sol unquam ostendet deum verum, Sed Logo S Salubris, qui Sol 08t animae, per quem solum intus in profunda mente ortum ipsius mentis oculus illuminatur β). Nam is quoque, qui Sine revelatione Super

) Reete discernimus revelationem theologiamque naturalem et Supernaturalem. Naturalem enim diei mus eo sensu, ut eam, prout seri hominis natura, e rerum natura Reeurate eonSiderata acquiri censeamus. Itaque in hae theologia naturali

quum Omnis rerum a sensibus intelligentiaque Begri f0 disiunctarum cognitio Abiele Solida, quam de rerum utounque pereeptarum natura instituerimus, Consideratione et ratiocinatione exsurgat: tum mentis nostrae naturam, i. e. naturRlem CognoScendi vim atque modum, qualis natura nobis insitus est, haud excedit. Supernatur alem autem vocamus eam, quae altius evolat, quam nudae mentis nostrae naturae ei neeSSUm eSt; quam potius revelationem, hanc rerum naturam praeterVecti, everbis vel lactis eius, qui ipse est supra omnem naturam creatam deducimus. - HRe

definivimus, ne in quotidiana notionum omnium confusione, dum attributis istis utor, alius aliud sibi fingat.'9 Pro tr. p. 59: ουδε γαρ ἐυος ἐπιδείξει ποτ' αν τον θεον τον ἄληθῆ ' αλλ' ὁ hoc sine dubio in codd. nonnullis servatum restituendum est pro oυδε) λογος ὁ υγιης,ος εστιν τὶ λιος 'pugiῆς, δι ου νονου ενδον ἀνατείλαντος εν τω βάθει του νου καὶ

329쪽

naturali ad deum pervenit, nunquam eo cognitionis progreSSu8 eSSet, nisi Christus per gratiam, omnem hominem venientem in hunc mundum illuminantem, id ei meruisset. Haec igitur regita se habet. Atque Clemens sibi ipso consentaneus et constans, deum sui ipsius conscientia praeditum ab omnibus et poetis et philosophis diligonior cogitantibus croditum suisse ubique ponit, inprimis Strom. l. V. dimidio ultero. Cognoscunt autem philosophi deum creat O

rem freto triet v), non Patrem δ). Res enim creatae postulant creatorem: post creationem essecto em desideramus η). Sed quum rerum, quae sensibus sexteriori et interiori) percipiuntur, genus Sit duplex: unum, quod sensu exteriori percipitur, - totus hic mundus, quem his cernimus oculis quique omnino quoad effectus

sensui exteriori subiicitur, i. e. natura corporea, tu Ita θη TOV' alterum, quod cadit sub sensum interiorem, eto vhηetou, quod animo Scomplectitur: quaeritur, utro genere duce secundum Clementem ad deum cogno Scendum perveniatur. Respondendum: iitroque. Nam quod ad naturam attinet corpoream: hac diligenter contemplanda deum eiu Sdem effectorem agnosci et saepenumero et apertissime docet. Loquitur autem plerumque eiusmodi locis de totius mundi contemplatione. Et hac quidem via Pythagoram, Socratem, Platonem eo cognitionis processisse assrmat, ut doum esse intelligerent. Hi onim dei se vocem audire dicunt. Clemens autem, quae Sit VOX

illa, inquirens, quum in illud Moysis: dixit et sactum est, incidat, dei vocem nihil aliud osse profitetur, nisi dei opus, hune

mundum. Mundi igitur et creatione contemplanda et conservatione illos ad dei cognitionem penetrasse. Pythagoras, inquit, Socrates, Plato, qui dei se vocem exaudire dicunt, dum huius rerum universitatis fabricam, quam deus et socii

persecte et continet perpetuo, con tem plant ur, illud quidem Moysis: Dixit et fastum est, audierunt, quo dei

verbum opus ipsum esse declarat. Utrum Clemens philosophorum dicta hic recte interpretetur, an minus, nihil refert; ab ipso vero mundum es Se tanquam dei Verbum, quod deum testetur atquo revelet, doceri, in promptu est'). Porro autem hic locus, quem iam

330쪽

Sum transscripturus, minime est negligendus. Est enim alioqui homo ita natura genera fus, ut ad deum se habeat familiariter. Quemadmodum igitur equum non cogimus

arare, neque venari taurum, sed trahimu A potius unumquodque animal, ad id, ad quod natum est: sic hominem,

ad coeli contemplationem natum, vere plantam coele Stem, ad deum cognoscendum hortamur atque, ut Viati cum Sibi in omnia secula suffecturum, dei cultum, comparet, proprium ipsius, excellens singulareque praeceteris animantibus comprehendentes suademus. Da, inquis mi agri culturae operam, si es agricola: dum autem agros colis, cognosce deum ly) Et haec quidem Clemens, postquam antea eum, qui de Logo nihil unquam audierit, excusationem erroris sui habere inscitiam docuit, quum addiderit, sequitur, ut his ipsis prior sententia generalis nonnulla saltem ex parte finibus circum Seribatur. Nam hinc nominem sanae mentis, nisi crediderit, PTOT SUS eXcusari po88e consequitur. Sed hoc attigisse satis est.

Contemplatio autem coeli loco illo idem valet atque via ad dei cognitionem, id quod inde apparet, quod Clemens eam ipsam ob causam hominem hortatur, ut deum cognoscat, quod ad coeli contemplationem natus sit. Deum igitur natura contemplanda cognosci posse Clementi placere hoc testimonio egregio confirmatur. Quinetiam hac via Abraham ad dei cognitionem a8cendisse contendit: Abraham, inquit, ex coelorum contemplatione tranS-scendens ad fidem in deum etc. R). Eandemque viam omnibus gentibus, ne omnino i inpii fierent et ab ipso alieni, adeo es Ee datam.

Haec enim ipsa via, ait Clemens, data fuit gentibus, ut

per astrorum cultum deum suspicerent- .

ωσπερ ουν τον ιππον αρουν ου βιαζόμεθα, Ουδε τον ταυρον κυνηγετεῖν, πρὸς οπεφυκε δε εκαστον των ζφων περιελκομεν ουτως ocuελει κοὰ τον ανθρωπον ἐπὶ την ουρανου γενομενον θέαν, φυτὸν Ουρανιον coς αληθως, ἐπὶ την γνωσιν παρακαλουμεν του θεου, το οἰκεῖον αυτου καὶ ἐξαίρετον καὶ ἰδιωματικὸν παρα τα αλλα ζωα κατειληuμενοι, αυταρκες ἐφοδιον αἰωνων, θεοσεβειαν

παρασκευαζεσθαι συμβουλευοντες. γεωργει, ταμεν, εὶ γεωργος εἶ' αλλα γνωθι τὸν θεον γεωργῶν. ) Strom. I. p. 334: 'Aβρααμ, ἐκ τῆς τῶν Ουρανίων θίας μετιών εἰς την καταθεον πίστιν R. g. 1. cf. VI. p. 780. l. c. VI. p. 795: οδος γαρ τὶν αυτη δοθεισα τοις φονεσιν, ανακwραι προς θεον δια τῆς τῶν αστρων θρησκειας. es. p. 807.