De Clemente presbytero Alexandrino : homine, scriptore, philosopho, theologo liber.

331쪽

Nec .vero natura solum duce ad deum licet progredi, Verum etiam animo contemplando. Nam ex divino, quod est in nobis, causam efficientem, quoad eius fieri potest, una contemplamur δ). Quibus verbis Clemens expἐicare Vult Apostoli illud: Videmus nunc per speculum. Per Speculum enim Videmu8 κα et ανακλα stv per luminis reflexionem), quae e Stineo, nosmetipsos cognoscentes δ). Quale est igitur speculum, per quod deum hic videmus 3 Divinum illud, quod est in nobis, τυ cu 'i v θεῖο v, i. e. animus, in quo, quum ad imaginem dei et similitudinem factus sit, deum, ipsum imaginis ἀρχεῖυπ0v, κατ'

agentem voat, dum τὰ νοητα animadvertit, intelligitque vim suam viventem multaque et patientem et efficientem: cognoscat 8e ut

cauSam assectionum omnium suarum et actionum neces Se e St, nec tamen ut Solam causam ex nulla alia re pendentem, Sed neee8sario, dummodo pergat cogitare, non Solum ad naturam eXtra Se, verum etiam ad deum ducitur, causam finλ ω ex Si Stentem, quam Vocamus absolutam. Et sic quidem deus per animi speculum non Solum tanquam causarum ultima atque summa videtur, sed etiam ut deus vivus ac verus sui iuris et congcius. Atque hoc e Si SpeCU-lum, per qu0d deum cognoverunt, quotquot inter Graecos subtiliter sunt philosophati . Per imaginem, inquit, repercus Sam et translucentem καt Iu ραο tu δε καὶ feta καὶ 3J 6tά ρα citu, qua S VOeeruaccurate latine reddere nequeo), deum pervident, qui apud Graecos subtiliter sunt philosophati. Nam imbecillitate nostra fit, ut imagines nostrae dol) verae sint tales, quales in aquis cernuntur, et quales videmus per alia corpora pellucida atque perspicua'). Est autem hoc speculum tam sincerum et pellucidum, ut, eo qui utatur, deum non

possit non videre: quicunque cognoverit Seipsum se cognoScendo deum simul cognoscet. Videtur autem maximum, quod homines didicerunt, suis se illud: 60gh0Ssere Semetipsum; na

συνθεωρουμεν.

332쪽

seipsum si quis cognoverit, delim solet, deum Ver O. sciens similis si et duo ἔ).

Sed quum nihil sine revelatione supernaturali cogno Sci, nisi demonstrando, Clementi persuasum sit, ad dei cognitionem vel natura vel animo duce per demonstrationis viam perveniri arbitretur oportet. Et sane quidem considerandum est et examinandum. Quum Sit autem, ait Clemens, vera dialectica philosophia cum veri

tate permixta, res 60nsiderans, p0tentiasqlle et p0 testates eXaminans trans Oendit ad praestantissimam 0mlliam essentiam; quin etiam con allir liltra pr0gredi ad huius rerum universitatis deum, non rerum

qui dein mortalium prositens notitiam, sed divinarum coelestiumque Scientiam δ). Ex eis enim, quae sunt vel κατ'

aliis pendente ad absolutam transscendatur δ). Quod si deus ex Clementis sententia mundi creator potest cognosci, eX eiusdem etiam perSua Sion e mundum creatum, i. e. revelationi s saetum quoddam cognosci ab hominibus oportet.

c ληθης διωλεκτικη, επισκοπου G α τα πραγ τα, κοὰ τας δυνάμεις κῶ τας ἔξουσίας δ οκιμαζου σ α υπεξαναβοάνει περὶ την πάντων κρατίστην ουσίαν τολμα τε επεκεινα επὶ τον των Oλων θεον Ουκ Fμπειριαν των θν των, ἀλr ἐπ σταὶ μην τίον θείων καὶ ουρανίων ἔπαγγελλομενη. q) Iam fore spero, ut, qui haec legerit, eorum levitatem agnoscat, qui deum esse X Clementis sententia demonstrari non posse dictitant. Labuntur autem hi viri egregio errore, quod ea, quae Clemens de dei essentia disputat, nihil iudicantes ad eam quaestionem, utrum deuS Omnino Sit, nee ne, perverse reserunt. Sed Ritterum audia

i perben, cidit uber habe teincia Cruab. ' Quibus igitur, deum esse, non posse demonstrari probetur, liace verba transscribit: ἀλλ ovδε επιστU ιη λαμβάνεται τῆ ωτοδεικτικὴ - αυτη γαρ εκ προτερων καὶ γνωριμιωτερων συνίστατω , του δἐ αγε Vτουουδεν προυπιχρχει. Strom. V. p. 695 - 696. Quorum haec: του δε ἀγεννήτουουδεν προυπαρχει, minus recte versa sunt his verbis: is oti fiat letnen Si unb. Nam si ad verbum interpretamur, sic dicendum: eo, quod non est genitum, nihil est prius. EX Prioribus quidem demonstrandum esse Clemens docet, sed haec priora omnis demonstrationis initio necesse est εταργως φω μενα Sint, nee vero causae. Consequitur autem eX verbis illis nihil aliud, nisi deum essentiae suae causam non extra se habere. Quaproptrr essentia eius a nobis nullo modo prorsus po-

333쪽

ῆ4. εPossitne re vela tionis divinae factum quo dd am cognosci ab homine in redemptione.

Iam Vero ventum est ad revolationem divinam in redemptione factam sive ad revelationem supernaturalem. Quam agnosci a Clemente reapse esse saetam primum erit demonstrandum. Nam hanc si negaverit, de ratione inter ipsam et humanam cognoscendi facultatem statuenda sermo iam erit nullus. Sed antequam hoc aggredimur, inquiramus rursus oportet, utrum revelatione SVPer- naturali nobis opus fuisse dodeat; deinde videndum est, factam ne eam esse perSuasum habeat; denique, possitne, factam eam es Se,c0gno Sci, eXponendum.

Revelatione supernaturali OpuS QSSe. Id igitur, quod quondam, num die an nocte, nescio, nonnulli S in mentem venit, Clementi nullam probari revelationem Supernaturalem, nihil impedio, quominus in nugis numeretur. SiVe enim Protrepticum legeris, sive Paedagogum, sive Stromata: nihil facilius ad intelligendum, nihil evidentius, nihil certius, quam inter revelationem naturalem et supernaturalem discrimen maXime definitum.

Ac primum quidem hominibus revelatione supernaturali opus esse Clementi est persuasissimum. Probat igitur ubique Clemens hane sententiam: Ea est humanae mentis et intelligentiae

ratio, ut, quum alia multa, quae ad divinarum rerum 60gnili 0llem pertinent, ipsa per se, magno adhibito labore et diligentia,

investigaverit ac cognoverit, maximum tamen illorumpnrtem, quibuS aeterna Salu S comparatur, cuius rei inprimis causa homo conditu A utque ad imaginem et similitudinem dei creatus est, naturae luini ne illu-test comprehendi. Alterum autem, quod magis reprehenderim, in eo consistit, quod Ritterus locum, qui est de dei natura cognoscenda, et cognOScenda quidem ex Seipsa, ex sui ipsius evidentia, ad eam quaeStionem reseri, qua, possitne, deum esse, demou-strari, an minus, disceptatur. Cuiusmodi alter locus hic est: ο μεν Ουν θεος, α ναποδεικτος ων, Ουκ ἔστιν ἐπιστημονικος. Strom. IV. p. 635. Sequitur enim: ὁ δε υἱος σοφία τε εστὶ, επιστ*ψὶ καὶ αληθεια .... καὶ δη καὶ αποδειξιν καὶ διεξοδον. Est igitur sensus: Nemo novit Patrem nisi filius et cui voluerit filius

revelare.

334쪽

strata Aolain cognoscere aut cernere nunquam potuerit. Quare fit, ut pauci tantum viri praeclari veritatis quidem assequantur aliquantum, Vulgus autem prorsus iaceat in tenebris, duplici obtentum αθεο trieti: priore, quod deum, quum eum, qui vere est deus, minime agnoscant, ignorant, altero autem hoc errore, quod eos, qui non sunt, e S Se arbitrantes hos deos nominant, qui vere non Aunt, nihil aliud, nisi nomen a 8Secuti δ). Nec Vero Solum pauci sunt, qui veritatern attingunt, sed ne hi quidem plenam ac totam invenerunt. Graeca philosophia non comprehendit veritatis magnitudinem*). Se iungitur Graeca Veritas i. e. ea, quam Graeca philosophia investiga

vit) a nostra christianain et cognitionis magnitudille, et demon

stratione praestantiore vique divina et similibus.). Gravissima enim dogmata ignorat. Neque de dei Filio, neque de ea, quam regit Providentia, ot κο volitet similiter, atque nos, disserit sphilosophia)' . Quae autem cognoscit, ea neque tam accurate, neque tam distinete exponit β). Neminem sore spero, cui huiusmodi loci mea egere videantur explicatione. Ad verbum enim, quae sunt probanda, probant. Quibus ita comparatis, non solum plerique philosophia ad Salutem pervenire pror-Sus nequeunt, Verum etiam pauci isti, qui veritatem aliquam suerint nacti, vix Salvabuntur. Nam accedit, quod philosophia imbecillior est, quam quae mandata Domini conficiat h). Itaque quum Sapientia mundi nos deserat, deducamus desuper veritatem de coeli sy)l

Strom. I. p. 366: η Ἐλληνικη φιλοσοφία ου καταλαμβάνει το μέγεθος τῆς

μεγεθει γνωσεως καὶ αποδείξει κυριωτερα και θεία δυναμει κia τοῖς olio

335쪽

Rovolationem supernaturalem ex Sistere. Nee vero solum revelatione supernaturali opus e8Se agnoscit, verum etiam eandem exsistere affirmat. Utrumque enim testamentum a philosophia ita prorsus segregat, ut illius deus sit causa principalis, i. e. ut veritatem de coelo immediato, ut dicimus, communicatam homines audiendo percipiant; huius autem secundaria, per res quidem creatas Se is Se creatorem mani- se stans, ut hac via vix tandem veritas demonstrando laboriose acquiratur. Omnium enim bonorum deus est causa;

sed aliorum quidem principaliter velut Testamenti et

veteris et novi; aliorum autem per 60ASequilitiam sicut philosophiae δ). Imo eam ipsam ob causam differt christiana doctrina a philosophorum placitis quamvis veris et cognitionis magnitudine et demonstratione praestantiore vique divina et similibus, quod deus ipse immediate eam communicavit. A deo enim docti sumus nos quidem, ut quia dei Filio littoras vero divinas didicerimuS; unde non perinde ac nos movent philosophi) animas, sed diversa disciplina '). Sed nolo in re tam aperta e S Se multuS, qua negata, Clomentis sententia de Logo, qui eat ei is φανερωzαῖος υντως θεος,

prorsus everteretur. . λ) Strom. I. p. 33l: πάντων si ἐν γαρ αλιος των καλων ὁ θεος ' αλλα των μεν κατα προηγουμενον, ὼς τ)ῆς τε διαθηκτὶς τῆς παλαιας καὶ τῆς νεας ' των δε κατ' ἐπακολουθημα, ως τῆς φιλοσοφίας. Quomodo Ritterus, qui tam magna eum confidentia de Clemente inique iudicat, huic sua eom menta interponat, ex huius loci ad intelligendum facillimi interpretatione licet colli

ut de eo taceam, quod locus ille non agit de ratione, quae sit intor legem Iud aicam et philosophiam, ut qui ad tot am revelationem Supernaturalem diserto repera tur: Ritterus prorsus eum perturbat ne PerVertit, το enim κατα προηγουμενον ot κατ' ἐπακολουθημα cum voce αἴτιος coniungendu Sunt, minime vero ad τὸ καλων reserenda, quod ut videas, nihil opus est, quam ut grammatiem nonnulla ex parte sis perituS.

) Strom. I. 376: θεοδίδακτοι γαρ ημεῖς, ἱερα οντως γράμματα παρα

336쪽

Revelationem Euper naturalem Iactam e gae cognosci

Sed quum revelationem supernaturalem, Clemente auctore, et nece Ssariam esse et exsistere constet: deinceps, utrum ex eiusdem sententia cognosci possit ab homine, nec ne, anquirendum est. Et in universum quidem eum illud docere, sacillimum est ad animad-Vertendum. Omnium enim, quae seripsit, consilium id habuit, ut deum supernaturali via revelatum hominibus, qui po8Sit reVera cognosci, profiteretur et inauditorum salutom nunciaret. Qui, e. g., Protrepti- cum Sincere et cogitate perlegerit, hune libellum, ut loco demonstra-Vimus, eam ob causam ab auctore haud difficile cognoscet scriptum esse, ut cuivis bonae voluntatis homini persuaderetur, deos gentium inprimis Graecorum esse vel fictos, vel daemonia, vel re S reatas, vel philosophorum quorundam placita Vana; deum autem Verum et vivuin per filium revelallim coelos fecisse. Duplicem enim esse gentium a deo Separationem, unam, quod deum vere exsistentem ignorarent, alteram, quod non exsistentes deos es Se opinarentur l. l). Utram quo vero, et infidelitatem fl) et superstitionem, quarum altera ab ultera nunquam Segregata reperitur, ne apud aequales quidem nostro S et no StrateS, quamviS χαρt Evzας, - Utrumque igitur homini culpae esse vertendam. Quum enim credendum suisset Prophetis, iam ip sum manifesto loqui Logon, ut pudorem incuteret infidelitati δ). Quodsi

Clemens deum verum et vivum ut via supernaturali sper Prophetas et per Filium) revelatum praedicat, ipse, revelationem Supernaturalem saetam e Sse, Se cognovisse arbitretur necesse e St. Nee Vero hoe Solum, Sed Sequitur etiam, a quovis homine eandem cognosci posse ei sui 88e persuasum. Nam si ignoratio culpae Vertitur, vinci eam posse oportet. Et prosecto Clemens eum cuique,

qui Evangelium audivit, culpae vertit. Qui quidem, inquit,

Logon nondum audivit, veniam erroris habet ignorationem; qui vero auribus accepit, mente autem consulto fert infidelitatem, quo videbitur esse prudeni ac insidelitatis voce libenter utar, ut elus, qui credere noluerit, significem impletatem. Fides deo dobetur. Qui non credit, esse deum, quomodo fidem ei servabit 3η Protr. p. 8: καὶ αυτος ἡ δη σοὶ ἐναργως ὁ Λογος λαλεῖ, δυσωπων την απι

στίαν.

337쪽

tior, eo perniciosior ei cognitio δ). Sed enucleemus hanc

rem accuratius.

Siquidem igitur, quadcunque cognoscuntur, ea demonstratione cognOScantur oportet, nulla autem est demonstratio, nisi nonnulla, utp0te tam evidenter apparentia, ut nemo Sanae menti S unquam de eis dubitet, vera habentur neque ipsa quidem ulla demonstratione egentia; merito primum, quae sint ista in cognoscendo reVelationis Supernaturalis sacto evidenter apparentia, quaerimus. Sunt autem,

ut Statim dicam, o a, quae audiuntur praedicata lit Verba dei. Nec vero haec ita evidenter apparere a nobis dicuntur, quasi omnia, quae a quovis homine ut verba dei praedicentur, protenus divina intelligantur audiendo et toneantur; sed ita duntaxat, ut auditori Sit persuasissimum, se haec ipsa ut verba dei praedicata audire, praedicantem nihil aliud eloqui, pronuntiare, quam ipse audiat: nihil vero amplius. Nam fides, quae cognitionem certam sequitur, per auditum et praedicationem δ). Quamobrom qui alioqui mortui erant nee verae Vitae participes, tum quidem, postquam cantici novi Evangelii Christi auditores tantum facti sunt, re vixerunt β). Et hoc fiddi initium, quod in audiendo cernitur, tam nece S Sarium e St, ut, qui non audierit, eum erroris veniam habere ignorationem Clemens non dubitet affirmare l. l.). Itaque etiam Christum apparuisse doctorem dicit '); nos autem sumus a deo docti θεοῖ οακetot, l. l.). Nec porro veritas ex imitatione docetur; ex imitatione doconi, qui probabile quaerunt, non id, quod Verum ESt, Tu πιθαν v, tib το ἀληθες; - sed sex disciplina β). sate Ohesis enim ad sid sim ducit β). Nullus ergo vera catechesi

melior aurium ornatus, per naturales auditus meatus descendens. oculi autem uncti Logo et aures ad sensum perforatae divinarum auditorem rerum et Sanctarum contemplatorem ossiciunt, ip8o Logo vere veram

l. c. p. 79: ὁ μεν απυστος του Αὐγου συγγνωμην τῆς πλαντὶς την αγνοι- αν ὁ δε εἰς ωτα βαλλομενος καὶ τὶν ψυχῆ παρα τῆς γνώμης φερων την απεί

338쪽

ostendente pulchr itudinem, quam neque oculus vidit neque auris audivit antea δ). Sed illud audire, unde etο ἐναρ70 ραινονιεν tiv naSeitur, nondum est ipsum cognOScere, cau8a, quae audita Vera e 8Se perguadet, desiderata. Nihil enim, causa ignorata, ex Clementis Sententia cognoscitur. Sed Visu S, auditus, voXque conserunt quidem ad Veritatem, mens autem est, qui eam naturaliter cognoscit δ). Quapropter: Audite me, inquit . . . . et quae dicta erunt, condita in mento tenete ). Qui audierunt

quum audiisse verba dei non sit satis, quaerithr, quo adiumento praeterea Opus Sit. opus est igitur, ut gratia divina illuminans et praeveniat et adiuvet. Quoniam autem, ait Clemens, cognitio oritur una cum illuminatione, circa mente m refulgens, Statim etiam disci puli audimus, qui doctrinae expertes fuimus, illa doctrina prius aliquando accedente; nam certum tompus desiniri haud potest. Catechesis enim ad fidem deducit; sidus autem simul

potuerit cuipiam totus hic locus de sola baptismatis gratia rigere; videatur, non e8t it . Nam Si esset, num posset contendi: tempus, quo audimus discipuli antea rudes, definiri nequit 3 Tempus esset haud dubie ipsum baptismatis momentum. Sed de pum opι- Sermo est, quod illuminat, dum sumus Q μαθεtς; ideoque non solum

κατηχ εως diebuS, Verum etiam antea. Nec Vero aures una cum

gratia divina fidei perficiendae sufficiunt. Accedat igitur oportet tertium aliquod, et id quidem solius

ματι.

339쪽

animi munus gravissimum. Nam si auribus et gratia fides pers- Ceretur, omnis non credentium culpa caderet in deum. Quod ab siti A culpa enim eius, qui optimum non elegit, deus pror SUS alienus, neque ulla ex parte causa δ). Sed munus illud gravissimum in eo consistit, ut auditor, quae praedicata ut verba dei audiverit, ea omnia probet, examinet, probata aut eligat aut reiiciat. Iam vero aliorum e St Verbum fenerari, aliorum autem probaro et aut eligere aut non eligere: iudicium vero in ipsis iudicatur δ). De electione, qua quidem ad fidem perficiendam opus e St, ad cognO Scendum autem non item, hic non agimus β). Sed quid est et o ὀ6χιν ασα 3 Nihil aliud nisi remita probare examinando, ut recte possit diiudicari, utrum Sit approbanda, an reiicienda. Eiusmodi autem probatio, quum scientiam habeat sinem, nihil vero, causa non nota, Sciatur, quomodo institui possit, nisi demonstrando 3 Et ita quidem res se habet. Ut recte probetur, demon Strandum est. Nam primum eX ei S, quae Sunt ἐναργανς audita, per8 erutando ea indagare oportet, quae vel εγαρὶ vel demonstratione aliunde petita apparent Ver a; e quibu8 ut certis deinceps certo demonstratur. Etenim eo redit Omnis quae Stio, ut verba tanquam divina praedicata demon Stretur reap8e e S Se Verba divina. Divinitas enim verborum neque exteriori neque interiori 8ensu potest unquam percipi; Sed Opus est, ut haec concludatur ex eo, quod deus Sit, qui primus ea communicaverit.

At vero, inquiet quispiam, hoc prosecto Clemens et is δοκιμιαθαι indicare Velle non potest, quum a de0. qui sit 80lus fide dignus, ut

τιος.

3 Strom. I. p. 318: αυτίκα των μεν εκδανεισο τὸν λογον ἔργον ἐστιν τωνδε δοκ ιμα σαι κῶ ῆτοι ελεσθω, ῆ μη ' ἡ κρίσις δε εν αυτοῖς κρίνετο. β) De fide enim, quae adhibetur maXime argumento revelationis, cuius nos nunc potius quaerimus originem, in altera huius disputationis parte disseremus. Quum autem animi actiones artissime cohaereant inter se atque sese exeipiant, non potuit fieri, quin, dum revelationis facti cognitionem acquiri posse probamus, fidem et argumento adhibitam et pariter ad faetum pertinentem attingeremus. Ascendimus enim ab auditu per cognitionem ad fidem. Quae quasi fastigium quoddam esse videtur cognitionis humanae, eius quidem, quae in credendi rationibus versatur; fides

enim, quam adhibemus revelationis Superv. argumento, admodum alta est et munita,

ut quae pertineat ad altitudinem divitiarum et sapientiae et seientiae stet, nec facile labefactatur. E fastigio igitur hic redeamus oportet ad fundamentum, quod quidem et ipsum est initium quoddam fidei, ad probandam revelationis supernaturalis originem.

340쪽

dicta demonstret, non esse postulandum apertissime fateatur δ), quinimo asseveret, Si quis Dominum, doctrinae principium, alio egere principio fuerit opinatur, ei, Dominum iam non esse principium, sore, ut concedendum sit δ). Sed id, quod in hac argumentatione praemittitur, verum est, quod concluditur, salsum, quia perverse concluditur. Nam id minime demonstrandum ex Clementis

Sententia, cur res revelata quaedam ex sua ipgius evidentia habenda sit vera, sed rem revera esse re Velatam. Neque enim et o διό et i quaeritur, sed et o Oet t. Si deus ut ipsa veritas agnoscitur, quaecunque ex hoc sonte manant, eis nulla alia causa, qua probentur, opus

est, quam quod inde manant. Quamobrem, ut, quae divinitus tradita praedicantur, cognoscantur, unum est, quod fieri oportet, ut primum praedicatorem Christum vel deum esge vel quae nuntiet adeo accepisse demonstretur; alterum, ut demonstretur, quae Sive scripto sive sine scripto traditionibus adhuc praedicantur, a Christo ea ut primo fonte petita esse. Quodsi utrumque

demonstratum e St, praeterea, cur res quaedam revelata, per Se considerata, vera Sit, ut credatur, demonstrationes flagitare a deo,

Veritate ipsa, ineptum est. Namquo voce Domini nihil firmius, nihil certius, nihil verius, nihil demonstratione omni superius. Qui est igitur, ait Clemens, ex semetipso fidelis, ei meritos idos habetur in Dominica scriptura ac voce, quae per Dominum operatur in hominum beneficium. Ad rerum autem inventionem ipsa Domini voce in utimur κptv p tua. Quidquid vero iudicatur, id, priusquam fuerit iudicatum, non creditur, ut neque principium sit id, cui opus est iudicio. Merito ergo quum si de comprehenderimus principium, quod nequit demon Strari, abundanter demonstrationes ab ipso principio de principio sumentes, voce Domini erudimur ad agnitionem veritatis. Neque enim hominibus simpliciter affirm antibus fidem habeamus, ut quibus liceat etiam enunciare contrarium. Quod si simpliciter, quod visum fuerit, dixisse non est satis, Sed dictum oportet etiam probare: non hominum exspectamus testimonium, sed voce Domini