M. Tullii Ciceronis Opera, omnium quae hactenus excusa sunt, castigatissima nunc primum in lucem edita Quartus tomus in quo Marci Tullij Ciceronis opera philosophica, nuper ad fidem uetustissimorum exemplarium diligentissime recognita, quorum catalog

371쪽

speciem sua ,sed assensio nostra erit in potestate, ea qudadmodum in cylino

dro di stu est,extrinsecus pulsa,quod reliquum est suapte ui &natura moucbitur. Iod si aliqua res esticeretur sine causa antecedete, saIsum esset omnia se: to fieri:sin omnibus quecu* fiunt uerisimile est causam antecedere,aflerri potest cur no omnia fato fieri fatendum sit modo intelligatur,quae sit causarum

distinctio ac dissimilitudo. Haec quu ita sint a Chrysippo explicata si illi qui

negat assensiones fato fieri,fateatur tamen eas non.sine uisio antecedente fieri, alia ratio est: sed si cocedunt anteire uisa,nec tamen salo fieri assensiones quod proxima illa S contines causia non moucat assensionem,uide ne idem dicant.

Neq; enim Chrysippus cocedes assensiones proximam SI continentem caussam e sic in uiso positam,neq; eam causam esse ad assentiendii necessaria concedct,ut si omnia sato fiant,omnia causis fiant antecedetibus &necessariis. Itecpilli qui ab hoc dissentiunt confitentes non fieri assensiones sine praecursione Misorum,dicent si omnia fato ficrent eiusmodi, ut nihil fieret nisi praegressio ne causae confitendum esse fato fieri omnia. Ex quo facile intellectu est, quoniam utriq; patefactia ato explicata sententia sua ad eundem exitum ueniat,ucvhis eos non redissidere. Omninoq3 quum haec sit distinetio,ut quibusdam in Tebus uere dici possit,quum hac causiae antegresse sint,non cste in nostra potestate quin illa eueniant quorum causae fuerint: quibusdam autem in rebus causis antegressis,in nostra tamen potestate esse ut illud alitercueniat: hanc di stinctionem utriq; approbant: sed alteri censent,quibus in rebus quum cauosae antecesserint,non sit in nostra potestate,ut aliter illa eueniant eas fato fierirquae autem in nostra potestate sint,ab his fatum abesse. Hoc modo hanc caupsam disceptari oportet, non ab atomis erratibus,& deuia declinatibus pete re presidiu. Dcch nat,inquit,atomus. Primu cur alia quada uim motus habo

hunt a Democrito impulsionis,quam plagam ille appella a te Epicure grauitatis & ponderis Quae ergo noua causa in natura est quae declinet atomueaut num sortiuntur inter se qus declinet, quc non,aut cur minimo dcclinet instteruallo,maiore non aut cur de linent uno munimo non declinent duobus aut tribus Optare hoc quidem est,non disputare. Namnet extrinsecus imo pulsiam atomum loco moueri S declinari dicis, aeque in illo inani per quod feratur atomus,quidquam fuisse causis, cur ea non e regione serretur, nec in ipso atomo mutationis aliquid sustum est,quamobrem naturalem sui ponderis motum non teneret.Ita quum attulisset nullam causam que istam declinationem esticeret,iamen aliquid sibi dicere uidetur, quum id dicat, quod Omonium mentes aspernentur ac respuant. Nec uero quisquam magis confirmare mihi uidetur,non modo satum,ucrum etiam necessitatem,&uim omnium reφxu,sustulisse* motus animi uoluntarios,si hic qui aliter obsistere fato fatetur se non potuisse,nisi ad has commentitias declinationes confugisset. Nam ut esciat atomi,quas quidem esse mihi probari nullo modo potest,tamen deesse

nationes iste nunquam explicarentur. Nam si atomis ut grauitate seratur tristbutum est necessitate nature,quod omne pondus nulla re impediente moueatur & seratur necesse est,illud quoq; necesse est,declinare quibusdam atomis, uel si volunt omnibus naturaliter. irimi A edou h Z sso I sibus. ue a ad usui. .... Multa desidexantur. . .s: . . ii i

372쪽

VUM in Aphrica uenissem Anitio Matinio COS. ad quartam legionem Tribunus ut stitis I militum, nihil mihi potius fuit,u ut Masinissam couenirem, Regem familiae nostre uritis de causis amicissimum. Ad quem ut ueni,complexus me senex collacrimauit , alio quantoq; post suspexit in coelum,Et grates,inquit, imbi ago summe Sol,uobis p reliqui ccclites, quod antes ex hac uita migro,conspicio in meo regno,& his teoctis P.Corneliu Scipione cuius ego nomine ipse recreor,ita nuu ex animo meo discedit illius optimi atque inuictissimi uiri memoria.Deinde ego illum de suo regno,ille me de nostra rep. percontatus est: multis Querbis ultro cistreo habitis,ille nobis est consumptus dies. Post autem apparatu regio ac cepti,sermonem in multam noctem produximus, quum lenex nihil nisi de Aphricano loqueretur,omniam eius non facta solum,sed etiam dicta memi

nisis. Deinde ut cubitum ditassimus,me&sessum deuia,S qui ad multam noctem uigilassem,arctior a solebat somnus complexus est. Hic mihi credo equide ex hoc quod eramus locuti. Fit enim sere,ut cogitationes sermones cpnostri pariant aliquid i somno tale, quale de Homero scribit Ennius,de quo uidelicet saepissime uigilans solebat cogitare Sc loquo Aphricanus se oliedit ea forma,q mihi ex imagie eius,s ex ipse erat notior. ue ut agnoui,equide cohorrui: sed ille, Ades,inquit,animo,& omitte timore Scipio,& quae dicatrade memoris Vide sne illam urbem,qus parere populo R.coacta per me, renouat pristina bella, nec potest quiescere si ostendebat aute Carthaginem de excelso,& pleno stellarum,illustri claro quodam loco ad quam tu opPugnan dam nunc uenis pene miles,hanc hoc bienio COS .euertes,eriti coognome id tibi per te partum,quod habes adhuc a nobis hsreditariu. auum autem Carthagine deleveris,triumphum egeris,Censeri fueris, S obieris Legatus Aegyptia,Syriam, Asiam,Greciam, delegere iterum COS. abiens

bellummmaximu conficies, Numantiam excindens. Sed quum cris curru i Capitolium inuectus,ostendes Rempu. perturbatam consilηs nepotis mei. Hic tu Aphricane ostedas oportebit patriae,lumen animi,ingenη, consilii tui. Sed eius temporis ancipitem uideo quasi fatoru uiam. Nam quu aetas tua septenos octies solis anfractus reditust conuerterit,duo* hi numeri,quoruuter plenus,alter altera de causa habetur,circuitu naturali summa tibi fataolem confecerIt,iri te unum ato in tuum nomen se tota couertet ciuitas.Te Sonatus,te omnes boni,te secti,te Latini intuebutur. Tu eris unus in quo nitast tur ciuitatis salus. Ac ne multa.DIC T. Remp.constituas oportet;si impias Propinquorum manus effugeris. Hic quum exclamauisset Laelius,ingemuisssent uehementius ceteri,leniter arridens Scipio. aeso, inquit, ne mee

somno excitetis, Sc pax sit rebus, audite cetera. Sed quo sis Aphricane alaocrior ad tutandam Rempu,sic habeto, omnibus qui patriam conseruauerinsiit adiuuerinsi

373쪽

adiuuerint,auxerint,certum esse in coelo,ac definitum locum, ubi beati aeuo

sempitcrno fritantur. Nihil enim est illi principi Deo,qui omnem hunc mundum regit,quod quidem in terris fiat acceptius, ct concilia,coetusi hominuiure sectati,quae ciuitates appellantur. Harum rectores 8c conseruatores hine prosecti,huc reuertetur.Hic ego,etsi eram perterritus non tam mortis metu,

quam insidiarum a meis,quaesiui tame uiuerctine ipse & Paulus pater,& alii,

quos nos extinctos arbitremur. Immor uero,inquit,hi uiuunt qui ex corporuuinculis ranquam e carcere euolauerunt. Vestra uero,quae dicitur uita, mors

est. Quin tu aspicias ad te uenietem Paulum patrem: Quem ut uidi equide, uim lacrimarum profudi. Ille autem me complexus atque ostulans flere proohibebat. Atque ego ut primum fletu represso loqui posse coepi. Queso inqua pater sanctissime atque optime quum haec est uita fit Aphricanum audio dicere)quid moror in terris quin huc ad uos uenire properoc Non est ita,ino quit ille. Nisi enim quum deus is,cuius hoc templum est omne,quod conspio cis,istis te corporis custod i js liberauerit,huc tibi aditus patere no potest. Homines enim sitiat hac lege generati,qui tuerentur illum globum,quem in hoc templo medio uides,quae terra dicitur.Hisi animus datus cst ex illis sempi

ternis ignibus,quae j dera Sc stellas uocatis,quae globosae & rotunde diuinis

animatae mentibus circulos suos orbes cy conficiunt celeritate mirabili. auao

re & tibi Publi,5 pijs omnibus retinendus animus est in custodia corporis, nec iniussu eius,a quo ille est uobis datus,ex hominu uita migrandum est,ne munus humanum assignatum a deo defugisse uideamini. Sed sic Scipio ueauus hic tuus, ut ego qui te genui, iustitiam cole Sc pictatem: quae quum sit magna in parentibus 8c propinquis, tum in patria maxima est; ea uita uia

est in coelum,& in hunc coetum eorum,qui iam uixerunt,& corpore laxati illum incolunt locum,quem uides.Erat autem is splendidissimo candore inter flammas circus elucens, quem uos fit a Gra as accepisti orbem Lacteum nuncupatis. Ex quo omnia mihi contemplanti praeclara cetera Sc mirabilia uidebantur.Erant autem eae stellae quas nunquam ex hoc loco uidimus,& eae magnitudines omnium,quas esse nunquam sit spicati sumus,ex quibus erat ea minima quae ultima a coelo,citima terris luce lucebat aliena. Stellarum autem

globi terrae magnitudinem iacile uincebant. I am ipse terra ita parua mihi uisa est, ut me imperii nostri , quo quasi punctum eius attingimus,pCeniterer, Quam quum magis intuerer. Quaeso, inquit Aphricanus, quousque liuomi defixa tua mens erit jNt mire aspicis quae in templa iteneris c Nosuem tibi orbibus, uel potius globis connexa sunt omnia, quorum unus est coelestis extimus, qui reliquos omnes complectitur, summus ipse deus aroceriS continens ceteros , in quo sunt infixi illi, qui uoluuntur stellarum cursus sempiterni. Cui subiecti sunt. VII. qui uersantur retro contrario motu atque coelum . E'quibus unum globum possidet illa, quam in ter stris Saturniam nominant. Deinde est hominum generi prosperus.& salutastris ille sulgor qui dicitur Iouis . Tum rutilus horribilis iterris,quem Martem dicitis. Deinde subter mediam sere regionem Sol obtinet dux dc prin ceps, Sc moderator luminum reliquorum, mens mundi 8c temperatio,ianota magnitudine ut cuiusta sua luce lustret 8c compleat. Hunc ut comites seoquuntur, Veneris alter,alter Mercuria cursus. Inifimol orbe Luna radias so

374쪽

3τς S O Μ N I V Μ SCIPIONIS Iis accensa convcrtitur. Infra autem iam nihil est nisi mortale SI caducum,preter animos generi hominum munere deorum datos. Supra lunam sunt sterona omnia. Nam ea quae est media & nona tellus,ne mouetur Sc infima est,& in eam feruntur omnia nutu suo pondera. Quae quum inruerer stupens,ut

me recepi. auis hic inquam,quis est qui complet aures meas tantus & tam dulcis sonus Hic est,inquit ille, qui interuallis coniunetus imparibus,sed tamen pro rata portione distinctis,impulsu & motu ipsorum orbium esticitur,

qui acuta cum grauibus temperans aequabiliter cocentus cssicit. Nec enim si lentio tanti motus incitari possunt,& natura fert, ut extrema ex altera parto grauite ex altera autem acute sonent. iam ob causam summus ille coeli stelliferi cursus,cuius conuersio est incitatior,acuto S excitato mouetur sono,grauissimo autem hic lunaris atque infimus. Nam terra nona immobilis manes,

ima sede semper haeret,complexa medium mundi locum. Illi autem o sto cursus,in quibus eadem uis est duorum. VII. efiiciunt distinctos interuallis NOS ,qui numerus rerum omnium sere nodus est. Quod do isti homines nero Dis im itati atque cantibus,aperuere sibi reditum in hunc locum. Sicut ali j,qui praeliantibus ingenio sinulta humana diuina studia coluerunt. Hoc sonitu compIeis aures hominum obsurduerunt. Nec est ullus hebetior sciasiis in uobis, sicut,ubi Nilus ad illa quae Catadupa nominatur,praecipitat ex altissimis

montibus,ea gens quae illum locum accolit, propter magnitudincm scinicias sensu audiendi caret. Hic uero tantus est totius mundi incitatissima couersiost ne sonitus,ut eum aures hominum capere non possint: sicut intueri selem adstueritim nequitis,eius c, radiis acies uestra sensius: uincitur. Haec ego admistrans,referebam tamen oculos ad terram idemtidem. Tum Aphricanus Senotio inquit,te sedem etiam nunc hominum ac domum contemplari. uae si ti= ιbi parua,ut est,ita uidctur,haec coelestia semper spectato,illa humana contemnito. Tu enim quam celebritatem sermonis hominum,aut quam expetcdam

gloriam consequi potes Vides habitari in terra raris 8c angustis in locis, Scin ipsis quasi maculis ubi habitatur,uastas solitudines interiectas. Hos p qui incolant terram,non modo interruptos ita esse,ut nihil inter ipsos ab atris ad alios manare possit, scd partim obliquos, partim uersos, partim etiam adouerses stare uobis, i quibus spectare gloriam certe nullam potestis. Cernis autem eandem terram, quasi quibusdam redimitam Sc circundatam cingualis. E quibus duos maxime inter se diuersos,& coeli uerticibus ipsis ex utrasque parte stibnixos, obriguisse pruina uidcf.,Medium autem illum dc maximum solis ardore torrcri. Duo sunt habitabiles, quorum australis ille in quo qui insistunt aduersa uobis urgent uestigia, nihil ad uestrum genus. Hic autem alter subicctus Aquiloni,quem incolitis,cerne quam tenui uos Pante contingat. Omnis enim terra quae colitur a uobis, angustata uerticibusὰ lateribus latior, parua quaedam insula est circunfusa illo mari, quod Atlanticum , quod magnum, quod Oceanum appellatis in terris, qui tanto ta' meri nomine , quam, sit paruus , uides. Ex his ipsis cultis notis terris

Num aut tuum, aut cuiusquam nostrum nomen uel Caucasum hunc, quem

cernis , transcendere potuit, uel illum Gangem transnarer auis in resisquis orientis, aut obcuntis solis ultimis, aut aquilonis austri ue partibus tu'um nomen audiet c auibus amputatis cernis profecto quantis in angusti . l. stiis

Diuilia

375쪽

so ΜNIVM SCIPIONIS 377stiis uestra se gloria dilatari uelit. Ipsi autem qui de uobis loquuntur , uloquentur diu Quin etiam si cupiat proles illa futurorum hominum dein

ceps laudes unita sicuiusq; nontrum a parentibus acceptas posteris prodere,iaomen propter eluuiones exustionesq3 terrarum quas accidere tempore certo necesse est,non modo non aeternam, sed ne diuturnam quidem gloriam assest

qui possumus. inlid autem interest,ab his qui postca nascetur sermonem sore de te,quum ab his nullus fuerit,qui ante te nati sint,qui nec pauciores &certe meliores fuerunt uiri quum presertim apud eos ipsos,a quibus nomen noostrum potest audiri,nemo unius anni memoriam consequi possit. Homines enim populariter annum tantummodo solis, id est unius astri reditum meti, untur. Quum autem ad idem unde semel prosecta sunt, cucta astra redierint, eandem l totius coeli deseriptionem longis interuallis retulerint, tum ille udore uertens annus appellari potest,in quo uix dicere audeo,quam multa homimu secula teneatur. Nanw ut olim deficere sel hominibus,extiguit uises est, quum Romuli animus haec ipsa in rempla penetrauit, quandoq; eadem paro te sol,eodem l tempore iterum desecerit, tum signis omnibus ad idem prino cipium, stellisi reuocatis expletum annum habeto. Huius quidem anni nondum vigesimam partem stilo esse conuersam. auocirca si reditum in hunc locum desperaueris, in quo omnia sunt magnis & praestantibus uiris, quanti tandem est ista hominum gloria, quae pertinere uix ad unius anni partem exiguam potest I gitur alte spectare si uoles,atqtie hanc sedem,S cter Nam domum contueri,ncque sermonibus uulgi dederis te,nec in praemηs humanis spem posueris rerum tuarum,suis te oportet illccebris ipsa uirtus traohat ad uerum decus. Quid de te alη loquantur, ipsi uideant,sed loquentur laomen. Sermo autem omnis ille,& angustηs cingitur his regionum,quas uiodes,ne c unqua de ullo perennis fuit,& obruitur hominum iteritu,& obliuioone posteritatis extinguitur. Quae quum dixisse ego uero inquam,o Aphri cane,si quidem benemeritis de patria quasi limes ad coeli aditum patet qua quam a pueritia,uestigqs ingressus patriis tuis, decori uestro non defui,

nunc tamen tanto praemio proposito multo uigilantibus. Et ille. Tu uero enitere,& sic habeto,non esse te mortalem,sed corpus hoc. Nec enim is es quem

forma ista declarat,sed mens cuiuscis is est quis*,non ea figura quae digito demonstrari potest. Deum igitur icito te esse:siquidem deus est qui uiget, qui sentit, qui meminit, qui prouidet, qui tam regit , Sc moderatur.& mo

uet id corpus, cui praepositus est, quam hunc mundum princeps ille Deus,& ut ipse mundum ex quadam parte mortalem ipse deus aeternus, sic fragiola corpus animus sempiternus mouet. Nam quod semper mouetur, aeteronum este quod autem motum affert alicui, quod ipsum agitatur aliunde, quando finem habet motus, uiuendi finem habeat necesse est.Solum igitur quod sese mouet, quia, nunquam deseritur a se , nunquam ne moueri qui odem desinit, quin etiam ceteris quae mouentur, hic sons,hoc principium est mouendi. Principio autem nulla est origo. Nam ex principio oriuntur Om Mia. Ipsum autem nulla ex re alia nasci potest. Nec enim esset hoc principium, quod gigneretur aliunde. uod si nunquam Oritur,ne occidit quidem unq. Nam pricipium extinct u,nec ipsum ab ilio renascetur,nec ex se aliud creabit.

Siquidem necesse est a principio oriri omnia. Ita fit,ut motus principium

376쪽

373 , DE LEGIBUS ex eo sit, quod ipsum a se mouetur, Id autem nec nasci potest,nec mor uel cocidat omne cMum,omnis natura consistat necesse est,nec uim ullam nancio scatur,que a primo impulsu moueatur. Quum pateat igitur eternum id esse, quod a seipso moueatur,quis est qui hanc naturam animis esse tributam ne get I nanimum est enim omne,quod pulsu agitatur externo: Quod aute ani mal est,id motu cietur iteriore S suo. Nam hec est natura propria anime attuis: Qtis si est una ex omnibus que sese moueat,neq; nata certe est, Sc eterna est,hanc tu exerce in optimis rebus.Sunt autem optime cure de salute patrie, quibus agitatus S exercitatus animus uelocius in hanc sedem Sc domu suam peruolabit. Idi Ocyus faciet,si iam tum quum erit inclusiis in corpore, eminebit foras,& ea que extra crunt,contemplas u maxime se a corpore abstrahet.

Namq; eorum animi,qui se corporis uoluptatibus dedidere,earumi se quas si ministros prsbuere,impulsuq3 libidinum uoluptatibus obedientium, deo

rum& hominum iurauiolauere, corporibus elapsi,circum terram ipsam uoolutantur,nec hunc in locum nisi multis exagitati seculis reuertuntur. Ille discessit.Ego somno statim solutus sum. MARCI TVLLII CICERONIS DE LEGI BV s. 'LIBER PRIΜVS. ATTICVS.

VCVS quidem ille,& haec Arpinatiu quercus agnoscitur,sepe a me Iectus in Mario. Si manet illa quercus, haec est profecto,etenim e sane uetus. QUINT US. Manet uero Attice noster,& semper manebit, sata est enim i genio. Nullius autem agricolae cultu stirps tam diuturna a poetae uersu seminari potest. At. Quota dem modo Quinte aut quale est istuc quod poetae sorunt mihi enim uideris fratrem Iaudando suffragari tibi. Q u. Sit ita sane. Veruntamen dum latine loquent literae,quercus huic loco no deerit,quae Mariana dicat,eaq;Oat ait Scevola9de fratris mei Mario. Canescet saeclis innumerabilibus. nisi sorte Athene ius sempiterna in arce oleam tenere potuerur,aut quod Homericus Uysses, Deli se procera Sc teneram palma uidisse dixit,hodie mons strat eande,multat alia multis locis diutius comemoratione manent,u natura stare potuerunt. Quare glandifera illa quercus,ex qua olim euolauit Nuncia stilua Iouis miranda uisa figura nunc sit haec. Sed quum eam tempestas,uetustasve cosumpserit,tamen erit his in lociS quercus, quam Marinam quercum uocant. At.Non dubito id quietdem,sed haec iam non ex te Quinte qugro, uerum ex ipso poeta,tui ne uersus hanc quercum seuerint,an ita factum de Mario,ut scribis,acceperis. M. Rest

spondebo tibi equidem,sed non antequam mihi tu ipse responderis Attice, certe no Ionge a tuis edibus inambulans post excessum situm Romulus Proeculo Iulio dixerit,se deum esse,S uirinum uocari,templum sibi dedica ri in eo loco iusicrit,& uerum ne sit Athenis no longe item a tua illa antiqua

domo Orithyiam Aquilo sestulerit c hic enim est traditum. At. Quorsiam tandem,aut cur ista quaeris . M.Nihil sane,nisi ne nimis diligenter inquiras i ii iii .isi I. 1 lia in

377쪽

L I B Ε R I. 373 in ea quae isto modo memoriae sint prodita. An Atqui multa quaeruntur in Mario, ficta ne an uera sint,&a nonnullis,quod S in recenti memoria,SI in Arpinati homine. Sed ueritas a te postulatur. M. Et mehercule ego me cudi pio non mendacem putari. Sed tamen isti Tite faciunt imperite qui in isto opusculo no ut a poeta,sed ut a teste ueritatem exigant. Nec dubito quin ηde,& cum Egeria colloquutum Numam,& ab aquila Tarquinio apicem impositum putent. a. Intelligo te frater alias in historia leges obseruandas putaore,alias in poemate: quippe quum in illa ad ueritatem auinte reserantur, in hac ad delectationem pleram: quanu Sc apud Herodotu patrem historis,&apud Theopopum sunt in umerabiles fabule. At.Teneo quam optabam occasionem,neq3 omittam. M. Quam tandem Titer At. Postulaturi te iam diu,uel flagitatur potius historia. Sic enim putant te illam tractante estici posse,ut in hoc etiam genere Graecie nihil cedamus. Atin ut audias quid ego ipse sentiam,non solum mihi uideris eorum studiis,qui tuis literis delectatur, sed

etiam patriae debere hoc munus,ut ea quae salua per te est,per te eundem sit ornata. Abest enim historia literis nostris,ut 8c ipse itelligo,& ex te persaepe audio. Potes autem tu prosecto satisiacere in ea.quippe quum sit opus,ut tibi quidem uideri solet,unum hoc oratorium maxime. Quamobrem aggredere quaesumus,& sume ad hac rem tempus,quae est a nobis hominibus adhuc aut ignorata aut relicta. Nam post annales Pontificu maximorum, quibus nihil potest esse iucundius, si aut ad Fabium,aut ad cum qui tibi scmper in ore est, Catonem aut ad Pisene,aut ad Fannium,aut ad Uennomum uenias, quan uex his alius alio plus habet uirium,tamen quid tam exile u isti omnese Fann qaute clate coniunctus An tipater paulo inflauit uehementius, habuiti uires agrestes ille quidem at horridas sine nitore ac palaestra: sed tamen admonere reliquos potuit,ut accuratius scriberent. Ecce autem successere huic bello Clodius, Asilo nihil ad Caelium,sed potius ad antiquorum languorem SI instscitiam. Nam quid Accium memoreme cuius loquacitas habet aliquid arguotiarum, nec id tamen ex illa erudita Grecorum copia,sed ex librariolis latinis. In orationibus autem multus & ineptus.Datio summa impudentia. Sisenna eius amicus omnes adhuc nostros scriptores, nisi qui nondum ediderunt, de quibus existimare non possumus,facile superauit. I s tamen ness orator in nust mero uestro una est habitus,&in historia puerile quidda consectatur,ut unir Clitarchum,nel preterea quens de Graecis legis se uideatur: eum tamen uelo Ieduntaxat imitari,quem si assequi posset,aliquantum ab optimo tame abeso set.Quare tuum est munus,hoc a te expectatur, nisi quid auinto uidetur se

cus. QEMihi uero nihil,& saepe de isto colloquuti siumus.Sed est quaeda in ternos parua dissensio. At. uae tandem α A quibus temporibus scris

hedi capiatur exordium. Ego enim ab ultimis censeo,quoniam illa sic scripta sunt,ut ne legantur quident . ipse autem aequalem aetatis suae memoriam deo Posci ut ea complectatur,quibus ipse intersuit. At.Ego uero huic potius aOsentior. Sunt enim maxime res in hac memoria atq; aetate nostra,tum autem

hominis amicissimi Cn. Pompeia laudes illustrabit icurret etiam in illu meo morabilem annum suum,quem ab isto malo predicari,a ut at ut de Remo &Romulo. M. Intelligo equidem a me istum laborem iamdiu postulari Atorice,quem non recusarem,si mihi ullum tribueretur iliacuum tempus Sc libeo

378쪽

33o DE LEGIBVsTum. Neq; enim occupata opera, aeque impedito animo res tanta suscipi pose test. A. Vtrui opus est,& cura uacare Sc negocio. Quid at cetera quae scripsisti plura si quisquam nostris,quod tibi tandem tempus uacuum fuit concestum: M. Subsiciua quedam tempora incurrunt,quae ego perire non patio ut si qui dies ad rusticandum dati sint,ad eorum numerum accommode tur,quae scribimus. Historia uero nec institui potest,nisi praeparato otio, nec exiguo tempore absolui. Et ego animi pendere soleo,quum semel quid orsus, si traducor alid neque tam facile interrupta contexo,q absoluo instituta. A. Legationem aliquam nimirum ista oratio postulat,aut eiusmodi quampiam cessatione libera atq3 Otiosam. M. Ego uero aetatis potius uacationi co fidesham,quum presertim non recusarem quo minus more patrio sedens in solio consissentibus responderem,sene 'utis V no inertis grato atque honesto funo gerer munere: sic enim mihi liceret,& iihi rei quam desideras, bc multis ubeo Tioribus atque maioribus operae quantum uellem dare. At. Atqui uereor

ne istam causam nemo noscat,tibii semper dicendum sit, 3c eo magis quod te ipse mutasti,& aliud dicendi instituisti genus: ut quemadmodum Roscius

similiaris tuus in sene stute numeros in cantu cecinerat,ipsast tardiores secestrat tibias,sic tu a contentionibus, quibus summis uti solebas, cotidie relaxes aliquid,ut iam oratio tua non multum a philosophorum lenitate absit: quod sustinere quum iaci summa senectus posse uideatur,nullam tibia causis uacaotionem uideo dari. Q. At mehercule ego arbitrabar posse id populo nostro probari,si te ad ius respondendum dedisses. Quamobrem quum placeo bit,experiendum tibi censeo. M. Id si quidem Quinte nullum esset in experiendo periculum : sed uereor ne dum minuere uelim laborem,augeam, atque

ad illam causarum operam,ad quam ego nunci nisi paratus 8 c meditatus accedo,adiungatur haec iuris interpretatio,quae nct tam mihi molet a sit propter laborem,quam quod dicendi cogitationem auserat, sine qua ad nullam maΦiorem unquam causiam sum ausus accedere. A. Quin igitur ista ipsa expliocas nobis his subsiciliis ut ais temporibus,& conscribis de iure ciuili subii

lius,η ceteris Nam a primo tempore aetatis iuri studere te memini,quum ipse etiam ad Scaevolam uentitarem, neque unquam mihi unus es ita te ad dicenodum dedisse ut ius ciuile conicmneres. M. In longum sermonem me uocas

Attice: qucin tamen,nisi innius aliud quid nos agere mauult, suscipiam, Scquoniam vacui sumus dicam. Q .Ego uero libenter audierim .inrid enim agam Potius,aut in quo melius hunc consumam diem taM. initia igitur ad illa spatia nostra sedesti3 pergamus ubi quum satis erit deambulatum requies stemus Nec prosceto nobis dele statio deerit aliud ex alio quaerentibus. A Nos uero Sc hae quidem adire si placet per ripam 8c umbram. Sed iam orodire explicare qupso,de iure ciuili quid sentias. M .Ego memini summos suisse in ciuitate nostra uiros, qui id interpretari populo,& responsitare soliti sint: sed eos magna professos in paruis esse uersatos. inliden im cst tantum

quarum ius ciuitatis auid autem tam exiguum,quam est munus hoc eorum

qui consuluntur et quam est populo necessarium Nec uero eos qui ei munestri praefuerunt uniuersi iuris expertes suisse existimo,sed hoc ciuile quod uoscant eatenus exercuerunsiquoad populo praestare uoluerunt. Id autem in

cognitum est, minutil3 in usu necessarium. inramobrem quo' me uocass

379쪽

aut quid hortaristat libellos conficiam de stillicidiorum,ac de parietum iu

re An ut itipulationum 5c iudiciorum sormulas componam que S conscripta sunt a multas diligeter,& sunt humiliora si illa,quae a nobis expectari puto. At. Atqui si quaeres ego quid expc stem,quoniam scriptum est a te de Optimo reip. statu,consequens elle uidetur ut scribas tu idem de legibus. Sic enim secisse uideo Platonem illum tuum, quem tu admiraris,quem omnibUS anteponis,quem maxime diligis. M. Visne igitur,ut ille Cretae, cum Clio ma&cum Lacedaemonio Megillo aestiuo quemadmodum describit die, in cuprelictis Gnosiorum,S spatins sylvestribus crebro insistens,interdum adoquiestens, de institutis rerum plublicarum,ac de optimis legibus disputans, sic nos inter has procerissimas populos in uiridi opacaqr ripa in ambulantes, tum autem residentes,quaeramus iisdem de rebus aliquid uberius, quam se rensis usus desiderat At. Ego uero ista audire cupio.C. Quid ait avitus a. Nulla de re magis. M. Et recte quidem,nam sic habetote nullo in geneo re disputandi magis honesta patefieri,quid sit homini natura tributum,quase

tam uim rerum optimarum mens humana contineat,cuius muneris colendi

essiciendi* causa nati,& in lucem editi sumus,quae sit coniunctio hominum, quae naturalis societas inter ipses. His enim explicatis sons legum & iuris in ueniri potest. No ergo a Praetoris edicto, ut plerii nucineq; a XII tabulis, ut superiores,sed penitus ex intima philosophia hauriendam iuris disciplina

Puto. Non enim id quaerimus hoc sermone Pomponi,quemadmodum caueamus in iure,aut quid de qua* cosultatione respondeamus. Sit ista res magna sicut est,quae quondam a multis claris uiris,nunc ab uno summa auetoritate& scientia sustinetur. Sed noris ista complessiteda in hac disputatione tota causa uniuersi iuris est,ac legum,ut hoc ciuile quod dicimus in paruum quenda

8c angustum locum concludatur naturae. Natura enim iuris explicanda nosthis est,eam ab hominis repetenda natura: considerandae leges,quibus ciuitates regi debeant,rum haec tra standa,quae composita sunt,& descripta iura,&iussa populorum,in quibus ne nostri quidem populi latebunt, quae uocantur iura ciuilia. QEAlte uero & ut oportet a capite frater repetis quod querimus,& qui aliter ius ciuile tradunt,non tam tultitie quam litigandi tradunt uias. M. Non ita est Quinte: at potius ignoratio iuris litigiosa est u scientia. Sed chaec posterius,nunc iuris principia uideamus. Igitur dossitissimis uiris profio cisci placuit a lege,haud scio an recte,si modo ut iidem definiunt. Lex est ratio

summa insita in natura,quae iubet ea quae facienda sunt,prohibeti contraria. Eadem ratio quum est in hominis menteco firmata Sc consecta, lex est. Itam arbitrantur prudentiam esse legem,cuius ea uis sit,ut recte sacere iubea vetet

delinquere,eamq; rem illi graeco putant nomine suum cui* tribuendo appet latam :ego nostro a legendo. Nam ut illi aequitatis,sic nos delectus uim in leoge ponimus,& proprium tamen utru* legis est. Quod si ita recte dicitur, ut mihi quidem plerui uideri solet a lege ducendum est iuris exordium.Ea est

enim naturae uis,ea mens ratioci3 prudentis, ea iuris at* iniuriae regula. Sed quoniam in populari ratione omnis nostra uersatur oratio,populariter itere in

dum loqui necesse erit,& appellare eam legem,quae scripto sancit quod uult, aut iubendo,aut uetando,ut uulgus appellariCConstituendi uero iuris ab illa summa lege capiamus exordium,que seculis compluribus ante nata est,quam

380쪽

is3 DE LEGIBUS scripta lex ulla,aut quam omnino ciuitas constituta. a. Commodius uero. 8c ad rationem instituti sermonis sapientius. M. Visne ergo ipsius iuris ortum a sente repetamus quo inuento non erit dubium, quo sint haec reserenoda quae quaerimus .Ego uero ita esse faciendum censeo. λ t. Me quoque ascribito fiatris sententiae. M. Quoniam igitur eius reip.quam optimam esse docuit in illis sex libris Scipio, tenendus est nobis & seruandus status, ompnes j leges accommodandae ad illud ciuitatis genus,serendi etiam mores nee scriptis omnia sancteda,repeta stirpe iuris i natura,qua duce est nobis omnis disputatio explicada. A. Rectissime,&quide ista duce errari nullo pacto p test. M. Dasne igitur hoc nobis Pomponi Nam Quinti noui sententio

deorum immortalium natura,ratione,potestate,mete,numine,sive quod est

aliud uerbum,quo planius significem quod uolo naturam omnem regi NI si hoc non probas,ab eo nobis causa ordienda est potissimum. A.Do sanδsi postulas : etenim propter hunc concentum auium strepitumq; fluminum non uereor condistipulorum ne quis exaudiat. M. At qui cauendum est, silent enim id quod uirorum bonorum est admodum irasci: nec uero serent si audierint te primum caput libri optimi prodidisse,in quo scripsit nihil curare deum,nec sui,nec alieni. At. Perge que , na id quod tibi concessi,quor sum pertineat expecto. M. Non faciam longius, huc enim pertinet. Ani

mal hoc prouidum, sagax,multiplex,acutum,memor,plenum rationis & co strj,quem vocamus hominem,pigclara quadli conditione generatum esse a supremo deo. Solum est enim ex tot animantium generibus atque naturis particeps rationis & cogitationis, quum cetera sint omnia expertia. a id est auo tem non dicam in homine,sed in omni coelo atq; terra ratione diuinius V quae quum adoleuit at perfecta est,nominatur rite sapientia. Est igitur quonisam nihil est ratione melius, ea* 8c in homine S in deoJprima hominicum deo rationis secietas. Inter quos autem ratio, inter eosdem etiam recta ratio& comunis eli. ae quum sit lex,lege quoque consociati homines cum dijsputandi sumus. Inter quos porro est communio legis inter eos communio iuris est. lnous autem haec sunt inter eos communia, Sc ciuitatis eiusdem haohendi sunt. Si uero ijsdem imperηs Sc potestatibus parcnt, multo etiam mastgis parent huic coelesti descriptioni mentio diuin* ia prepotenti deo: unde etiam uniuersus hic mundus una ciuitas communis deorum atque hominum existimanda.Et quod in ciuitatibus ratione quadam de qua dicetur idoneo Ioco,agnationibus similiarum distinguuntur status, id in rerum natura taristio est magnificentius tanto praeclarius, ut homines deorum agnatione Zegente reneantur. Nam quum de natura omni queritur,disputari solent nimi Tum ista,perpetuis cursibus conuersionibus coelestibus extitisse quanda maoteriam serendi generis humani,quod sparsum in terras ato satum diuino au'ctum sit animorum munere. Nam quod aliquibus cohaerent homines e mortali genere sumpserunt, que seagilia essent & caduca,animum esse ingenerast tum i deo: ex quo uere uel agnatio nobis cum coelestibus,uel genus uel stirps

appellari potest. I taq; ex tot generibus nullum est animal praeter hominem quod habeat notitiam aliquam dei. De ipsis quidem hominibus nulla gens

Est,neque tam immansireta,neque tam sera,quae non etiam si ignoret qualem

habςre deum decealitamenhabendum MacEx quo efficitur illud,ut is agno.