M. Tullii Ciceronis Cato maior et Laelius

31쪽

que proferam , quibus sit multo terra foecundior PQuid de utilitate loquar stercorandi Dixi in eo libro, quem de rebus rusticis scripsi demia doctus esiodus De verbUm quidem secit , quum de cultura agri scriberet. At omerus, qui multis, ut mihi Videtur , ante seculis fuit, Laertem lenientem desiderium , quod capiebat e lio , coleiatem agrum , et

eum Stercorantem facit. Nec vero segetibus solum et pratis et vineis et arbustis res rusticae laetae sunt sed etiam hortis et pomariis tum pecudum astri apium examinibus , florum omnium varietate. Nee consitiones modo delectant , sed etiam insitiones ;quibus nihil invenit agricultora sollertius. XVI. Possum persequi multa Oblectamenta rerum Usticarum ἰ sed ea ipsa , quae dixi, fuisse sentio longiora. Ignoscetis autem Nam et studio

rerum rusticarum Pro Vectus sum , et senectus est

Datura loquacior ne ab omnibus eam vitiis videar vindicare. Ergo in hac vitam Curius , quum de Samnitibus , de Sabinis , de Pyrrho triumphasset, Consumpsit Xtremum tempus aetatis cuius quidem villam ego contemplans abest enim non longe a me admirari satis non possum vel hominis ipsius continentiam , vel temporum disciplinam. Curio ad secum sedenti, magnum auri pondus Samnites quum attulissent, repudiati ab eo sunt. Non enim aurum

habere , praeclarum sibi videri dixit; sed iis , qui

haberent aurum, imperare. Poteratne tantias animus non iucundam essicere senectutem P Sed venio ad agricolas, ne a me ipso recedam. In agris erant tum senatores , et iidem se nec siquidem aranti L. Quinctio Cincinnato nuntiatum est, eum dictatorem esse factum cuius dictatoris iussu magister equitum

C. Servilius Ahala Sp. Maelium, ae 3 num appeten-

32쪽

tem, occupatum interemit A villa in senatum arcessebantur et Curius, et caeteri senes et e quo, qui eos arcessebant, Iiatores nominati sunt. Num igitur eorum senectus miserabilis fuit, qui se agri cultione oblectabant P ea quidem sententia , haud scio an nulla beatior esse possit neque solum ossicio, quod hominum generi Diverso cultura agrorum est salutaris , sed et delectatione , quam dixi , et saturitate , copiaqUe omnium rerum , quae ad vic tum hominum, ad cultum etiam deorum pertinent: Ut, quoniam haec quidam desiderant , in gratiam iam Una voluptate redeamus. Semper enim boni assiduique domini reserta cella vinaria, olearia, etiam penaria est, villaque tota locoples est abundat Porco haedo, agno, gallina, lacte, caseo, melle Iam hortum ipsi agricolae succidiam alteram appellant :lum conditiora facit haec supervacanei etiam peris aucupium atque venatio. Quid de pratorum viriditate, aut arborum ordinibus aut vinearum olivetorumque specie dicam P Brevi praecidam Agro

bene culto Di potest esse , nec usu uberius , nec specie ornatius; ad quem fruendum non modo non retardat , verum etiam invitat atque allectat senectus. Ubi enim potest illa aetas , aut calescere Vel

apricatione melius , vel igni aut vicissim umbris aquisv refrigerari salubrius P Sibi igitur habeant arma, sibi equos, sibi hastas , sibi clavam , sibi pilam , sibi natationes et cursus nobis senibus ex lusionibus multis talos relinquant, et tesseras ; idipsum Utrum lubebit; quoniam sine his beata esse

XVII. Multas ad res perutiles Xenophontis libri sunt. Quos legite, quaeso studiose, ut facitis. Quam copiose ab eo agricultura laudatur in eo libro,

33쪽

qui est de luenda re familiari, qui oeconomicus inscribitur Atque ut intelligatis nihil ei clam regale videri, quam studium agri colendi . Socrates in eo libro loquitur tu in Critobulo. Cyrum minorem,

regem ersarum, praestantem ingenio, atque imperii gloria, quum Lysander Lacedaemonius, vir summae xirtutis, venisset ad eum Sardis eique dona a sociis altulisset: et caeteris in rebus comem erga Ly- sandrum atque humanum fuisse et ei quendam conseptum agrum deligenter consitram istendisse. Quum autem admiraretur Lysander et proceritates arborum et directos in quincuncem ordines, et humum subactam atqiae Uram, et suavitatem odorum, qui amarentur e foribus; tum dixisse mirati se non modo diligentiam, sed etiam sollertiam eius, a quo essent illa dimensa atque scripta et ei

Cyrum respondisse: Atqui ego omnia ista sum dimensus, mei sunt ordines , mea descriptiori multae etiam istarum arborum mea manu sunt satae. Um Lysandrum intuentem eius turpUram et Diiorem corporis , ornatumque ersicram Ulto auro multis-quc gemmis, dixisse: Recte vero te , Cyre , beatum serunt , quoniam vir toti tuae sortiana coniuncta est. Hac igitur fortuna frui dicet seniblis nec aetas impedit, quo minus et caeterarum rerUm et in primis agri colendi studia teneamus usque ad ultimum tempus senectutis quidem Valerium oratim

accepimus ad centesimum annum perduxisse, quum esset acta iam metate in agris , eosque coleret: Cuius inter primum et sextum consulatum, Se et quadraginta inlini interfuerunt. Itaque quantum spatium aetatis maiores nostri ad senectutis cinitium esse

Voluerunt tantus illi cursus honorum fuit Atque eius extrema aetas hoc beatior, quam media, quod

34쪽

auctoritalis plus habebat, laboris vero minus. inpexaUtem Senectutis est auctoritas. uatiles fuit in L.

Caecilio Metello quanta in Atilio Calatino cin quem

illud elogio m inicum PLURIMAE CONSENTIUNT GEN

TES, POPULI PRIMABIUM FUISSE VIRUM. Noliam est Car

men, incis iam in sepulcro. Iure igitur gravis, CiaiUS de laiadibus omni iam esset fama Consentiens. Hem Viriam P. Crassiam, nuper pontificem maXimum, qUem postea M. Lepidum eodem sacerdotio praeditum

vidimus P Quid de Paullo aut Africano loquar aut.

Ut iam intite, de Maximo riuorum non in sententia soliam, sed etiam in uici residebat auctoritas. Habet senectias. honorata praesertim, tantam rauctoritatem, Ut ea iliaris sit, quam omnes adolescentia exol raptates. XVIII. Sed in omni oratione, mementote, eam me laudare sene tutem, ritiae fundamentis adolescentiae constituta sit. Ex quo id es scitur quod ego

magno quondam cum issensu omnium dixi: Miseram esse senectutem quae se oratione defenderet. Non Cani non rugae rePente auctoritatem arripera possunt: sed honeste incla Uperior aetas ructu capit auctoritatis e&tremos. Haec enim ipsa sunt honorabilia, quae videntur levia, atque Commiania, SulUtari, appeti, decedi, assurgi, deduci, reduci, consuli: quae et apud nos, et in aliis civitatibus , mi Maeque optime morata . ita diligentissime observantur. Lysandrum Lacedaemonitim, cuius modo mentionem feci, dicere aiunt solitum, Lacedaemone esse ovestissimum domicilium senectutis. Nusquam enim tantum tribuitur aetati , ratisquam est senectus honoratior Quin etiam memoriam proditum est IM LXmAthenis ludis quidam in theatrona grandis natu venisset, in magno consessu locum ei a suis civibus Usaluaui datuma viritim autem ad Lacedaemonio ac-

35쪽

cessissset, qui legali quia ira essent in loco certo

consederant ConsurreXisse omnes, et senem illum sessum recepisse. Qui hils quum cuncto consessu

plausus esset multiplex datus dixisse ex iis quendam. Athenienses scire, quae recta essent, sed facere nolle Multa in nostro collegio praeclara D sed hoc, de quo agimus, in primis, quod, ut quisque aetate antecedit, ita sententiae Principatum tenet meque solum honore antecedentibus, sed iis etiam, qui

nuntur. Duae sunt igitur volci ptates corporis Cum auctoritalis prae is comparandae riuibus qui splendide usi sunt, ii mihi videntur fabulam aetatis Peregisse, nec, tamquam inexercitati histriones in extremo actia corruisse. At sutit horos et anxii. et iracundi, et difficiles senes: si quaerimns, etiam a Va ri. Sed haec morum vitia sunt , Don senectutis. Aemorositas tamen, et ea vitia, quae dixi, habent aliquid excusationis, non illius quidem iustae, sed quae probari posse videatur Contemni se putatis, despici, illudi. Praeterea in fragili corpore odiosa omnis of sensio est. Duae tamen omnia dulciora sunt et moribus honis, et artibus , idque tum in vita, tum in scena intelligi potest ex iis fratribus qui in adelphis sunt. Quatit in altero duritas, in altero Comitast Sic se res habet. Ut cuim non omne Vinum , si non omnis aetas vetustate coacescit Severitatem in senectute probo , sed eam sicut alia) modicam acerbitatem mullo modo. avaritia vero senilis quid sibi velit, mon intelligo. Potest enim quidquam esse absurdius quam , quo minus Viae restat, eo plus viatici quaerere PXIX. Quarta restat causa, quae maXime angere atque sollicitam habere nostram aetatem videtur, v -

36쪽

Propinquatio mortis quae certe a senectute non potest longe abesse. O miserum senem, qui , mortem contemnendam esse, in tam longa aetate non

videritu quae aut plane negligenda est , si omninoeXstinguit animum , aut etiam optanda, si aliquo eum deducit, ubi sit futurus aeternus. Atqui terti- iam certe nihil inveniri potest. Quid igitur timeam,

si aut non miser post mortem , aut beatus etiam fritiarus sum quamquam Uis est tam stUltus, quam vis sit adolescens, cui sit exploratum , se ad Vespertim esse victurum P Quin etiam aetas illa multo Plure , quam nostra, mortis casus habet. Facilius in morbos incidunt adolescentes gravius aegrotant; tristius curantur. Itaque pauci veniunt ad senectutem: quod Di ita accideret, milius et prudentius Viveretur. Mens enim, et ratio, et consilium , in senibus es tu qui si nulli fuissent , nullae omnino civitates essent.

Sed redeo ad mortem impendentem. Quod illud est crimen senectutis, quum illud videatis cum adoles- Centia esse Commune Sensi ego tum in optimo silio me , tum in expectatis ad amplissimam dignitatem fratribus tuis, Scipio , omni aetati mortem

esse communem. At sperat adolescens, diu se victurum quod sperare idem senex non potest. Insipienter sperat. Quid enim stultius, quam incerta pro certis habere, falsa pro veris Scia ex , ne quod pe-xet quidem habet. At est eo meliore conditione qUam adolescens quum id, quod ille sperat, hic iam consecutus est. Ille vult diu vivere : hic diu vixit.

Quamquam, o dii honi quid est in hominis vita diuPDa enim Upremum tempus expectemus Tartessiorum regis aetatem ouit enim ut scriptum video Arganthonius quidam Gadibus , qui octoginta regnaVit annos centum et viginti vixit; sed mihi ne

37쪽

diuturnum quidem quidquam Videtur , in quo est aliquid extremum. Quum enim id advenit tunc illud, quod praeteriit, effluxit tantum remanet, quod

virtute et recte factis consecutus sis. Horae quidem cedunt et dies et menses et annici De praeteritum tempU Umquam revertitur, nec quid sequatur, sciri

potest. Quod cuique temporis ad vivendum datur, eo debet esse contentus. Neque enim histrioni , Ut placeat, peragenda est fabula, modo, in quociamque

fuerit actu, probetur neque sapienti usque ad Plaudite vivendum. Breve enim tempus aetatis satis est longum ad bene honesteque vivendum. Sin proce S seris longius, non magis dolendum est, quam agricolae dolent, praelerita verni temporis suavitate aestatem aratum numque venisse Ver enim tamquam adolescentiam signiscat, ostenditque fructus futuros: reliqua tempora demetendis fructibus et percipiendis accommodata sunt. Fructus autem senectutis est ut saepe dixi ante partorum honorum memoria et copia omnia. vero' quae secundum naturam Lunt, sunt habenda in bonis. Quid est autem tam Secundiam naturam, quam senibus emori quod idem contingit adolescentibus adversante et repugnante natura itaque adolescentes mori sic mihi videntur, ut quum aquae multitudine vis flammae opprimitur senes alatem, Sicut sua sponte, nulla adhibita vi consumptus ignis exstinguitur. Et quasi poma, ex arboribus , si cruda sunt, vi velluntur , si matura et cocta, decidunt: sic vitam adolescentibus vis 3usert, senibus maturitas quae mihi quidem tam iucunda est, Ut, quo propius ad mortem accedam, qua' si terram videre videar, aliquandoque in portum ex longa navigatione esse VentuTIS. XX. omnium aetatum certus est terminiis, ser

38쪽

Dectutis autem nullus certus est terminusci recteque in ea vivitur , quoad munus officii exsequi et lucri Possis, et tamen mortem contemnere . Ex quo sit, ut animosior etiam senectus sit, quam adolescentia et fortior. Hoc illud est, quod isistrato tyranno Solone responsum est quum illi quaerenti, qua taudem spe fretus sibi tam audaciter obsistereto respondisse dicitur, Senectute. Sed vivendi suis est op timus, quum integra mente aeterisque sensibias OPUS ipsa Urim eadem , quae coagmentavit , natura dissolvit. Ut navem, ut aedificium idem destruit facillime , qui construxit : sic hominem eadem optime , quae conglutinavit Datura dissolvit. Iam omnis conglutinatio recens , aegre in vetarata, facile divellitur. Ita sit, ut illud breve vitae reliquum nee avide 3P-

petendum euibus , nec sine causa deseren illam it.

Vetatque Pythagoras, iniussu imperatoris, id est dei,

de praesidio et statione vitae decedere Solonis quidem sapientis elogium est, quo se negat velle suam mortem dolore amicorum et lamentis acare Vult, Credo, e esse carum suis. Sed haud scio, an melius Ennius:

Nemo me lacrymis decores nequefunera fletu

Faxit. Non censet lugendam esse mortem, quam immortalitas consequatur. Iam senstis Orienti aliquis esse potest, is Icae ad exiguum tempus, praesertim seni post mortem quidem sensus aut optandus aut nullus est. Sed hoc meditatum ab adolescentia debet esse, mortem Ut negligamus sine qua meditatione tranquillo esse animo nemo potest. Moriendum enim certe est;

et id incertum, an eo ipso die. Mortem igitur omnibus horis impendentem timens ii poterit animo

consister P de qua non ita longa disputatione opus

39쪽

esse videtur, quum recorder, non solum L. Brutum, qui in liberanda patria est interfectus; non duo Dccios, qui ad voluntariam mortem Ursum eqHorum incitaverunt non M. Atilium , qui ad supplicium est profectus, ut fidem hosti datam conservaret; non duos Scipiones, qui iter oenis vel corporibus suis Obstruere voluerunt; non avum tuum L. Paullum , qui morte luit collegae in Caimensi ignominia temeritatem; non M. Marcellum, cuius interitum ne crudelissimus quidem hostis honore sepultiarae carere Passus est: sed legiones nostras quod scripsi in riginibus in eum saepe locum prosectas alacri animo

et erecto, Unde se numquam redituras arbitrarentur.

Quod igitur adolescerstes , et ii quidem non solum indocti, sed etiam rustici contemnunt , id docti senes extimescent omnino ut mihi quidem videtur

studiorum omnium satietas vitae facit satietatem. Sunt pueritiae certa studia. Num igitur ea desiderant adolescentes P Sunt et ineuntis adolescentiae. Num ea iam constans requirit aetas , quae media dicitur Sunt etiam huius aetatis. Ne ea quidem quaeruntur a senectute. Sunt extrema Uaedam studia Senectutis. Ergo , ut superiorum aetatum studia C-Cidunt , sic occidunt etiam senectutis. Quod quum eVenit, satietas vitae tempus maturum mortis assert. XXI. Equidem non video, cur, Uid ipse Sentiam de morte, non audeam vobis dicere: quod Omelius mihi cernere videor, quo ab ea propius ab Sum. Ego Vestros patres, P. Scipio, tuque, C. Laeli, viros clarissimos, mihique amicissimos vivere arbitror et eam quidem vitam, quae est sola vita nominanda. Nam, dum sumus in his inclusi compagi Us corporis, munere quodam necessitatis et gravi opere perfungimur. Est

enim animus caelestis ex altissimo domicilio depres-

40쪽

stis, et quasi demersus in terram, locum divinae naturae aeternitatique contrarium. Sed credo, deos immortales sparsisse animos in corpora humana, Ut essent, qui terras tuerenturo quique caelestium ordine a contemplantes, imitarenta eum vitae modo atque colas tantia. Nec me solum ratio ac disputatio impulit, ut ita crederem : sed nobilitas etiam summorum Philosophorum, et auctoritas. Audiebam Pythagoram, Pythagoreosque, incolas paene nostros, qui essent Italici philosophi quondam nominati, numquam dubitasse, qui ex universa mente divina delibatos animos haberemus. De molas trabantiar mihi praeterea, quae Socrates UP- remo vitae die de immortalitate animorum disseruisset, is qui esset omniuin sapientissi iam oraculo Apollinis iudicatus. Quid multa P sic mihi persuasi , sic

sentio, quum tanta celeritas animorum sit, tanta memoria praeteritorum, Iturorumque prudentia, tot artes tantae scientiae, tot inveni R non POSSE Rm naturam , quae res eas Contineat , csse mortalem:

quumque semper agitetur animus , nec principium motus habeat, quia se ipse moveat ne finem quidem habiturum esse motus, quia numquam se ipse sit relicturus. Et, quum simple animi natura esset, neque haberet in se quidquam admistum dispar sui atque dissimile , non posse eum dividi quod si non possit, non posse interireri magnoque esse argumento , homines scire pleraque ante , quam nati sint, quod iam pueri, quum artes difficiles discant, ita celeriter res innumerabiles arripiant, Ut eas non tum Primum accipere videantur, sed reminisci et recordari. Haec lato noster. XXII. Apud Xenophontem autem moriens Cyrus maior, haec dicit: Nolite arbitrari, mihi