장음표시 사용
101쪽
is l. actionsi autem quaedam bonae fidei.
inm centum ex vendito dare Sempronio OVrtere, ex bona fide, Casessus condemnato, vel : si patet, causa stipulationis dare oportere. Qim imas Theophilus etiam insinuat. In his igitur arbitrarijs, reus arbitrio itindicis obtemperans, ante diis nitivam sententiam absoluitur: si minus, con-r demnatur. Disserunt itaque arbitrariae, ut Duarcnus inquit, a strieti iuris , di bonae fidei iudiciis. Nam in strictis, cum iudicis potestas verbis, quibus contrahentes usi sunt,adstricta nclusa ue sit,liberum ei non est,ante sententiam quicquam benignius,& clementius arbitrari, quam verba contrahen- .:tium praescribant,& quam inter contrahentes dictum conuentumque silit meis id .aequum forsan iudici videretur. In his vero, quae bonae fidei sent, quia iudex liberam iudicandi facultatem habet, quod sibi aequum visum sum rit,omisso etiam neglectoque arbitrio,poterit Protinus sententiam ferre. In arbitrarijs vero nunquam poterit sententia definitiva recte fieri,nisi praeceia serit arbitrium, & interlocutio iudicis, sententiam definitivam antecedens. Ius itaque ipsum bonae fidei strictum,& arbitrarium declarauimus, ut lumen iuris ci multarum legum intelligentia nobis splenderet.
uuasMarbitraria actiones. Cap. X IIII. '
Ari s constat in actionibus arbitrariis,&in bonae fidei ii adi iojs in litem iurari,ia si ita in actionibus si icti iudici j, &quem admodum Marcellus assii masse videtur. Hinc necessarii, de utilis ostenditiir diuisio: Actionum aliae bonae fidei enumera a Iulliniano, aliae stricti iuris, quales sunt ex stipulatu, ex
a lege, in mutuo x testamento,Fauiana, rerum amotarum,& rei vendicatio,&Iimiles ibi dein non connumeratae: aliae vero arbitrariae, quas ex arbitrio iudicis pcndcntes arbitrarias appellamus. Iccirco Bartolus, quem tota tum .iuris interpretum diu siccuta est,ut Ostenderet, quaenam essent arbitraripi ctiones in iure ciuili,duas constituit regulas, quarum prima erat: Omnis .ctio, tua res iudicis mandato restituitur,arbitraria est: ct pol iudex iusiurandum affectionis actori deserre, siue actio sit realis, sue personalis: Secunda, is vero est actio arbitraria a iudi sis arbitrio dicta est, quo sine arbitrio utitut/udex circa ipsam ratione ac delam alicuius externi, ut puta loci,
102쪽
co: taxationis de iuramenti assectionis, ut in Marcelli sententia: poenae,ut in east metus causa: doli, ut in actione de dolo. Sed haec otiania falsitatis sitspitione minime carent, utpote cum longe recedant a vcra Iustiniani sententia. 4 Quare Paulus Castrensis ab initiis in suis omentarijs in Accursiu,&Bari H invehitur, i, ille suis glossematis leges hac i re obseruauerit lic vero ' pasI simoia coturbauerit: ipse in Paulus in eosdein collatariar errores.Quos iecuta uniuersa turba Interpretum in leande faueam ruit praeceps. Neq;.n .ex eo arbitraria dici poterit arito, ' in ea nidicis mandato res alliori restituatur,cuin actione surti, vel bonoru raptorii astatur de re iudicis iussu restitue da, nec o propterea arbitraria fiat, ct si sur, vel latro non ipsam restituere parati sint di
reus id in arbitrarijs absoluitur, si iudici paruerit. Nec, quia iudex arbitrei, 2 vel quanti mea intellit,uci ratione loci, vel aliorum, ut passim iri iure ciuili
''igere licet poterisus ea iactione ob id arbitrariam .appellare, quia non i7 . idicis arbitrium actionem reddit:albitici iam. Nec accidens taxatio nis iuramenti conuertit actionc istricti iuris in arbitrariam: hoc. n. Zenonis re, scripto comprobatur.Si qyando res in iudicio fuerit patefacta,deinde suprez bus ereptis, vel thliasis, vel dani o dato rpe impetus 'lii stio ,pponatur,ti no , potucrit,qui vim sustinuit, quaerdidit, singula coprobare, taxatione a iudice facta, P ssonarum atq; negotij qualitate sacro aestimatione rerum, quas pdi et dit,imanifestet,nec liccat ei ultra taxationem a iudice factam 'iurare.Id etiam itcofirmatur Vlpiani response in eum inquit, qui vi e merit in faeiu iudicius datur, quo non id continetui ' in veritate est, sed quanti ea res est ab actore aestimata,de qua cotrouersia est. Nec r6 poenae id ungenicere poterit, citat- ibi mutuanti ac stipulanti prena hole P celenis denarios singulos omiserim, e i& pseueret ipse actio .hicti iuris, & id libadeant passim in iure ciuili poenalesso ipsς stipulationes,nec dei num ratio doli causa est,ut actio ideo vertatur in arbitrariam. si quis. n.cum aliter conuenisset cum oblisari, aliter per machinatione obligatus cst, erit quada subtilitate iuris obstrictus, sed doli excepti ne uti pol.Qui. n. perdolum obligatus et , coperit ei inceptio.Sed fit arbitraria actio de colo alia profecto ratione siue causa, ut iam declarabimus.11 His itaq; res ectis idestius vinacii Iustiniano,actiones eas esse arbitrarias, i sibus nisi arbitrio iudicis,is cu quo agit actori satisfaciat, veluti re restituat, vel exhibeat vel sbluar,vel ex noxali causa seritu dedat, ondonari debet,a, si relli tuerit, ves Bluerit utiq; absoluitur:& ho ,liue in rein,siue in psena agat. Quamobrriri mihi liceat ex verbis Iustiniani elicere, arbitrarias utiq; sorexctiones, in quibus reus ante definiti uasaiam,si arbitrio iudicis satisfecit,ab-sbluitur,siti ininus condein nabitur. luare tria esse perpendo, 'l continuo sin-ra gulas ctincomitantur has arbitrarias. primum, agatur de re actori iudicis iusὼ rrestituenda,hinc iudices arbitrium in condonando ob rei contumacia, . vel iudicis spretam auctoritatein. Scam,st in arbitrarijs actionibus concurrit interlocut.o, ves iudicis arbitrium,quasi sub coditione: ut si rcus paruerit vel rostiturrit absoluatur, alioqui condemnetur. Tertium, et ex his consequitest, ut in arbitrariis dus cxiguntur striae, di in piscedeti litterlocutoria iudex se habet tanquam amicabilis coinpositor ante definitivam: In bonae fidei vero & in strictis. Vna sufficit.H:iic aiaduertedum,m si agatur de danda, vel tradsida re,ut i stipulationib', vel ex testo, tunc reus pcise cogi minimE t rsir 3 dare, uel tradere, imo in his succedit actio, tuanti nostra intersit.Nec lata esti pfid: a no tradetis, quata est restituere noletis. Ex his uisum est aliquibus, arbitraria potius qualitate actionis, si actione ipsam significare, tu, tu maximEF consentaneum ua de eond.
Paul Cast d. l . in actio nibus.in pri. i qui ea mente. de sun.l. non prodest. de vi bono.
re. de rei vε. l.arbitrio. f. .de dolo. ut in l. eonti
i. si quis eum aliter.de verbo obi. s. praeterea
e actioni i et restituere. de rei νε. d l. in actio nibus. d.l. a restituere. i. arbitrio s. I. de dolo. d. , praeterea d l.qui testi
haee actio. in verbo da. tur is quod
103쪽
De via.& ratione Iuris, Lib. I. 3 et
Iustitia est habitus, quo homines volunt aguntque ea,quae iusta sunt. Et alibi, est inquit animi uirtus, quae suum unicuique pro dignitate,& merito tribuit. Tmia est Zenonis ita dicentis: Iustitia est prudentia in suum tria buendo cuique , in accipiendo temperantia, in perpetiendo sortitudo . Quarta, ac postrema est Vlpiani: Iustitia est constans, & perpetua vo-3 luntas ussuum unicuique tribuens. Quae sane Ulpiani definitio respicit
obiectum non particularis iustitiae, sed uniuersalis , ac cius tria enumerat praecepta, honeste vivere, alterum non isdere, ius suum unicuique triabuere . Primum quidem preceptum, omnem virtutis usium,& totius viam honestatem coinplectitur . nisi enim sortitor, iuste, temperanter viva.
mus , quod prudentia non adhibita minime fieri potest , honeste vivere
nequibimus. Haec vitae nostrae modum imponit: reliqua autem duo ad ciuilem societatem referuntur. Alicium non laedere, late patere debet, ut non solum non verbera, non vulnera, non csdem quis alij inserat, aut furta, aut rapinas, aliave similia committat, sed ne minimo quidem coimuitio, nedum contumelia, vel ignominia alte rum assiciat. Ius suum um-
cuique tribuere,ad reipublicae gubernatores piaecipue spectat, qui vel pi P o, vel poenis homines, pro ut digni sunt, assicere debent. Sed haec
duo non sunt ita coniuncta, ut alterum ab altero contineatur. Etenim
non illico, qui neminem lidit, suum cuique tribuit. Alterum igitur non laedere , non tam eo spectat, ut iustitiae politicae habitum acquiramus, quam ut ipsam iniustitiam fugiamus. Vniuersalcm nonnulli mundi ani-4 mam, mentemque diuinam appellant: Anaxagoras rcrum omnium causam , ac principem coeli, & ter : Chrisippus logis perpetuae, & aeternae vim, si talemque necessitatem: Vlpianus humanarum, ac diuinarum rerum notitiam, iusti, atque iniusti scientiam nominauit. Hanc inquam
uniuersalem iustitiam, turrim triangularem, vel selem in iure ciuili lendentem, nunquam potuit Antonius Concius, Oculis vesperii lionis intui. . tus, conspicere: quem supinum errorem alius vitio volcias, ingenue fatas tetur. Sia iam ad ipsas definitionzsrcuertamur, admirantes, quomodo .
tam multae stare ressint definitioncs, cum unius rei unica debeat taede. I. finitio . At nemini mirum esse dcbet, varias descriptiones, immo varias '' eiusdem rei definitiones afferri, prout variae sunt.cauta eius, materialis 6 formalis, & reliquae, variaque accidentia, &cfictus. Hae definitiones' licet verbis discrepent, re tamen congruere videntur. Illa enim Cicero nis, quod sit animi liabitus, idost virtus, conuenit in genere cum illa Ari stotelis, at sue etiam cum illa Vlpiarii, qua constans , & perpetua uoluntas esse definitur. Haec enim uerba habitum , uel uirtutem ostendunt. Nam habitus dissiculter remouetur a subiecto. In differentia etiam conue niunt, ut cum non ad se spectet, sed ad alios, suam cuique tribuens dignitatem , ut Cicero, & Aristotcles autumant: uel suum cuique, ut Zeno& Vlpianus. Aristotelis, Ciceronis, de Vlpiani definitiones magis politi'
me uidentur, utpote, quae hominum respiciunt societatem: aliae uero, &praecipue illa Zenonis, ad iustitiam absistute sumptam, potius pertinent. Enimuero diuersis definitionibus iustitia uniuersalis atque particularis con stare debent. Zeno igitur , quid sit uniuersalis iustitia , declarat, qiiips Equi omnes uirtutes unica definitione iustitiae comprehendat. Hominem Plato his tribus potissimum costare putauit,ration ira, & cupiditate,qbus sinsulis prudentia brtitudo, inperantia suu modii imponui:ad quos ranct
si cardines,ab eo reliq reseruntur ocs. Sed ia ipsius Vlpiani definitione di F a scutiendam
104쪽
cuticiadam armcdiamur, cultri quot sunt verba, tot errores incile putan-8 tur. Et ut iuultimis verbis incipiam, Suum cuiqiae tribuere , lice tinthir se ri PAriandri sententiam apud Platonem, ita obi jccre a contrariis , Vel προ-
stis: ut serui ad seruitutem, ita liberi ad libertatem: se habent: ut No
situm in proposto, ita oppositum in opposito, sinam inquit cuique tribu5s. I. in ἐς iςg 3 Contra: ut dignis haereditates descruntur : ita indignis auferuntur: ut amicis amica, & benemeritis benemerita sunt conserenda: ita inimicis, & ho stibus inimica,& hostilia sunt reddenda. At sit inimicis nascsta,&nox: debemur , ergo inimicis iniuriae, vulnera, serta, rapinae, Itupra, eaedes, εο ' huiusmodi tribuenda. Hoc enim erit suum cuique trabilere, nempe amicri,& inimicis, dignis, & indignis. At si inimicis inimica , ergo iustitia per haec verba,Suum cuique tribuens , destruitur, vel in si immam ut Periano der ait conuertitur iniustitiam. Huic definitioni Popponit etiam Accumsus, non satis apte Constantem, & perpetuam, apposita esse dicens, unde diuinam potius iustitiam definitam existimauit . Agricola quoque nonio recth voluntatem appellari putat , sed esse potius habitum animi, vel quid
Piς ' gra ii in voluntate . . Picolomineus postr o,gradu quarto Moralium, iustitiaira' - - 'i' liabitum, & virtutem voluntatis, ut multorum in Opimo asscrere, ali
nissimum putati rei veritate. Haec sunt, quae ipsam Vlpiani definitionem subuertere videntur. Quam si aequitatis,& iustitiae penetralia ingredi mur, non parem caeteris tantummodo, sed 'aestantiorem quoque cognoscemus. Iustitia namque omnia unicuique aequa lancednpensare censetur. Et ut corpus sine anima: ita ciuitas sne iustitia diu e nequit: qua amota nihil aliud sunt regna, quam amrta imminum latrocinia. Huius munere,s di a ciuibus pro meritis non tribuantiar, sub tyransam se,& in teruituteri vivere homines actitrantur. Nec ossicit Periandri sententia , quae iniim iniurias ret,endendas esse dicit. Hoc enim ex definitione nisi ex fallacia arcumentando non consequitur,cum Vlpianus a iustitia non suum iratum, sed ius suum unicuique tribuendum sentiat, quippi cum iniuriam iniuria,tus tia ipsa repugnante, tolli debere minime iudicet. Nam in virtutibus, &earum omni m regina iustitia, ad extrema non est deueniendum. De i stitia enim agitur, quae nullo modo iniurias pati potest. At est contrari' rum ratio contraria: atque sic, ut amicis beneuolentia, & meritis: micis malevolentia,& iniurijs respondendum est. Haec certe vera cile dici possunt in natura praua, cui non moderetur iustitia, di in quacunque materia, vel natura, quae in suo genere contraria recipit. Sed nunc de re ,
quae iusta sit, & de viro iusto agitur, quem dicimus tribuere unicuique suti, icilicet ius , non iniuriam: neque enim sequitur iniusta, sed ea potius abhorret. Quod si quispiam dixerit, in distributiva, carcere, Gillo, relegati ne aliisque poeni, homines assici, quae pio iniustis habenda sunt, respondeblinus, illa dummodo a legitimo magistratu fiant, fieri non iniuste. Nam sontes pro merito puniri ad deterrenda maleficia, reipublicae maxime inter. est. Ide uetustumine, nemini dubium est. OTanto enim magis quis a iustitia recedit, tanto maiores poenas Aluere debet. Acciiij qi ue le-idi uis est illa obiectio. Na Vlpianus humanam,non diuinam iustitia dchniuit. Nec sunt superstita,nec peccantia illa uerba,Constans & rpetua, cu habitu, 14 qui pluribus rciteratis actionibus acquiritur, nobis insinuent. At septies in die cadit iustus, ergo iustitia non est in eo constans. Consequens hoc etiam cum Theologis negari potest.Nam iustus veniali, no capitali cadit peccato: inon ideo sequitur,quin humana voluntas possit esse constans,& perpetua
105쪽
De Via, & ratione iuris . Lib. I. 33
in tribuendo unicuique suum pro merito,pro dignit te. Et licet aliquis possidens habitum alicuius virtutis, at uando peccet, non fit bb id iniustus,
nec amittit habitum bonum, nec malum, loco illius acquirit, ita ut iniustus dici possit. Vna enim hirundo non facit ver, nec unus casias it m. Nam si ovis muliere pulcra repente visa libidine inflamatus cuni ea rem habeat nulla clectione praecedente, rem facit iniustam , nec tamen iniustus censeri debet: adulterium commisit, nec tamen est adulter, quia non habitu , sed animi perturbatione motus, semel lapsus est. & illud appositum,c6 13 statis, robur voluntatis ostendit: perpetua vcro, tempus continuum: quae indicant habitum, & eousque continuum, quousque fuerit voluntas. Nam etiam si aliquis rem semel faciat iniustam, non tamen est iniustus, eoque minus, siquid tale vi, metusue causa gestum fuerit. Maximum enim est di- id scrimen inter iusta,& iuste acta, quia tria ad aliquid iuste, vel iniuste gendum requiruntur. Primo, ut qui agit, prudens agat: deinde, ut id eligat propter se: demum, ut firmo constantique animo, vel voluntate id agat. nec potest corpus corrumpi, nisi mens fuerit ante corrupta. Nec Obicctior Agricolae magnifacienda est. Non cnim dixit: iustitiam esse voluntatem simpliciter, sed voluntatem peπpetuam, atque constantem: perinde, ac si expressisset habitum voluntarium, qui difficillime a subiecto remouetur. 18 Nec illa Picolominea extollenda, quae negat, iustitiam esse habitum,& virtutem voluntatis, contra diuum Thomam,& Latinos omnes,iustitiain involuntate ponentes, non autem in appetitu, tum quia medium iustitiae, cst medium rei, hoc est reddere unicuique suum, medium vero aliarum virtutum , est medium rationis: sunt enim in appetitu sensiti circa internos af- sectus, quibus ratio moderatur: tum, quia vel sit postu in voluntate, quae nullum habitum moribus exposcit, vel in appetitu, quod quidem satis est apud doctissimos viros controuersum, nemo inficiabitur, cam sine voluntate stare non posse, nec opus suum exercere. Videmus. n. vi inquit Philosiophus Moralium quinto, omnes talem habitum dicere iustitiam velle,quo homines apti sunt ad res iustas agendas,& quo iusta agur,& volunt. Nec quispiam,vt Plato in Gorgia demonstrat,& Aristoteles passim, ex iuris scientia se iustus, ut ex cognitione gramaticae, vel dialecticae fit grammaticus, vel dialecticus: sed necesse in eum scientem, & volentem iuste operari, si vire iustus esse ve lit. Nam ut Poeta ait:
is omnis insuper legissatoria in iure ciuili hanc seniser prospicit humanam
voluntat mi in supremis elogijs, ne sint irrita,quae ipsa iusseritiin c6tractibus, dolo ne an bona fide quis se gesserit: in delictis vero, an voluntate,& consulto, an vero potius casi in imprudentia quis peccauerit,ut voluntas, mens, propositum leuia,& capitalia distinguant maleficia: ut hic etiam praecipuus scopus iuris prudentiae esse videatur. Recte itaque definiuit Vlpianus: iustitia est constans,& perpetua voluntas ius suum unicuique tribuens. Quae sane descriptio idem prose sona licet mutatis verbis, quod&ipsa motario desinitio.
106쪽
De quatuor iustitia fluuihoe prius de talione. Cap. XVI.
Anpertabonem tu immuni ac sobetur.3 Tiso reddit Mimam pro anima, dentem pro dente, oculumpro oculo. 6 Non in omnibi umcistabo.
y Tationi uti est iactum, quod quirique iuris in actum Earuerat, 1 e eodem
3 o Si iudex nolueris reum condemnare, retabare debet. ri tauioadi eru, stadisperibit,quomodo inrelligendum. ia Delation nisi iacebat. 33 Σιωπῶ iudex homine ecuma damnatat. IA Iniuriarumρα relina a Iustiniano. is Turpius esse iniuriam Tere,qu lampati. iaci Propter os stactum nummariapoa connituta erant. 37 tam alteri oculum era G, mroque erat lege Solonis', δι 38 mma omnium pisarum credisti uisse ratio. N Lv E a s A iustitia purpura tandem, trabea, sceptro, Asci bus, ac diademate ornata, Principes seuet,leges condit, magistratus creat, populo tu cratur,salutcm luctur, & intcr omnes gentes undequaque coruscans aequissimum opus siluin ita
diffundit,ut sole ipse,nedum Veneris stella splendidior omnibus videatur, tum quia non selum die, ut sol ipse,verum ctiam noctu clariguine splendet,tum quia virgo haec Iouis ud filia ad sublimiora cuecta inter Libram atque Leonis astra Phebo superon inet, totque stellis maioris luminis,&spica,caput, alas,& manus decorata nitet. Ex hac, apertis demum coelia chataractis,quatuor perennes profluxerunt fiuvij, qui Oceanum Iuris ciuilis ingrcsii, uniuersiam alluunt Iuris prudcntiam, quique leges ipsas, quam amoenissimε irrigant: quorum nomina haec rcferuntur, talio,proportio usu
Haec in alterum: haec in omnes, stellarum radios,& lumina sua diffundit. Neque enim iustitia haec, nec itidem iniustitia potuit usquam non relata ad alterum inueniri. Quo fit,ut nemo possit sibi ipsi res suas surari: nemo cum 3 uxore sua adulterium committere: nemo cum iiiijs suis in patria potestate cxistentibus,contrahere. Haec talionem laec Geometricam, & Arithmeticam proportionem, haec usucapionem ,haec etiam fictionem undique diffundit : quibus fluuijs Dinnia benigne irmat,&souet. Quamobrem talionis le gena prius commemoremus. Non desunt viri prudentes, qui hac talionis' lege, in ne iustiti et munus facilius, de aequius obiri existimauerint. Haec stata cis omnia iuste tribuere visa est,utpote quae oculum pro oculo, & dentems pro dente repcndat. Hac Moysen Prophetam usum testantur: si mors eius,inquit,suerit subsecuta,reddet animam pro anima,oculum pro Oculo, dentem pro dente,manum pro manu, pedem pro ped adustionem pro adustione,i,
107쪽
De Vla,&ratione iuris, Lib. I 34
uorem pro liuore. Id etiam comprobat lex duodecim tabularum, a Cicero. ne in libris de legibus, & ab Aulo Gellio, ac ab alijs relata. Si quis membrum ruperit meum, ex pacto talio ino; propter os uero fractum, nummariae paenae constitutae sunto. Hac Rhadamantum apud inferos usum suisse: hanc Pylla agoram secutum summopere, eamque repassionem uocasse commemorant. Huic concinit edictum illud Praetoris , quod quisque iuris in alium statuerit, ut ipse
Si quae fecerit, haec parietur or ipse.
Ia utum fueris per rectum, arque exitus aequus.
6 Hic vero talionis lex, quam tuis in aliquibus praestet ac utilis sit, in om- ς nibus tamen, ad ciuitatem iuste recim: regendam, minim 'sufficit. Quod patet rationibus Favorini apud Aulum Gelli uin ab incommodo, & imposs- bili deductis . Nam, si quis per imprudentiam, & casu Brtuito alteri oculum eruerit, vel bracilium fregerit, non poterit per imprudentiam. vel casu retaliari. Si enim cruatur ci oculus, uel brachium s angatur dedita ope- ''ra, cum ipse imprudenter id fecerit, non critaequd data talionis paena Sin autem consulto membrum alteri debilitauerit, & retaliari debeat, maiorem sibi laesionem fieri nequaquam patietur, atque ita res per talionem ad aequilibrium deduci non poterit. Id etiam comprobatur aut horitate A- . .ristotelis, moralium quinto: Si quis enim rem publicam tutatus fuerit, quo . modo par gratia reseri i potorit c At si qiuispiam magistratum gerentem percutiat , non aequa patietur, sed luet potius paenas grauiores. Et e conuersb: si quis magistratum gerens, priuatum infimaeque conditionis hominem percusserit, leuiori afficietur paena. Quamobrem putandum cst, Moysem, Pythasoram, Rhadamantum, ac legem duodecim tabularum talionem induxisse, secundu rationis similitudinem, non ut quid simplicit in Oibus iustu. Deut. e. 1ν. Neque.n. talione in Oibus obseruabant.De Moyse patet. Na distinguit homicidiu per prudentia, & imprudeotia, si quis inquito ligna caedendo,securi emanu eiecta, homine inconsultu occiderit, is non retallatur,sed in exiliu perpaucos annos mittitur. Sua autem per insidias alterum interfecerit, cripe 8 eum ab altari meo, ut moriatui. Admittitur tamen in casu calumniae , &praeuaricationis, animam pro anima, dentem prodente rcpcndere: quem admodum Imperatores rescripserunt: Praevaricatores eadem paena assiciati l ab Imperatur, qua tenerentur, si ipsi in leges commisissent, qua reus propter praeua- . ψ'ricationem abiblutus est. Et ita non in omnibus, sed in his tantum, quae suapte natura id exigebant, talionem admittcbant: qualia Praetorum edi-ς ista, quod quisque iuris in alium statuerit, ut ipse eodem iure utatur, &aliai o huiuii nodi, quae in iure ciuili id sui natura exigere vidciatur, ut si iudex de latum ad se viiij crimen punire nolucrit, eadem prosecto paena assici debet, ivr quam Titio vel alijs indulsit. Accusatores pi terea legi talionis subscribunt ebur σοῦ x i qui si areusatione defecerint, iure merito retaliantur. Quod tamen hodie Ie qualiter apud al: tuas gentes ab aula serensi prorsus recessit. Insuper, qui gladio se- .
ar rit, gladio peribit. Quod tamen into Theologos Caietanus non ad Dr- ia,eui, leaereum gladium, sed ad similem, tantamve paenam, referendum arbitratur. Ipsam tamen talionis asperitatem uerba legis satis imire uidentur, Ex pacto kill λε.ia talio esto. Nam quae acerbitas erit si id iusici in te, quod tu in alios eris,' M.tud.
clim praecipue de iniuria pacisci possis, nec sit tibi imccile .lationem pati, nisi
108쪽
nisi eam esegeris. Qu. e sane talio ad pstimationem Iudicis redigi necta i 3 rio solebat. Nam si reus, qui depacisci uoluerat, iudici talionem imperanti non parebat, aestit nata litu, iudex hommem pecunia damnabat, atque ita, si reo & pactio grauis, & acerba talio uisa suerat, severitas legis ad prucuniae mulctam redibat. Quae quidem omnia longe clarius retulit, & coini probauit Iustinianus in titulo de iniurijs. Psna autem iniuriarum, inquit, ex lege duodecim tabularum propter membrum quidem ruptum talio crat, propter os vero fractum nummaris paenae crant constitutae, quasi in magna Veterum paupertate , sed postea praetores permittebant illis, qui iniuriam passi sunt , eam aestimare, ut iudex, uel tanti eum condemnet, quanti inii riam passus aesumauerit, uel minoris, pro ut ei uisum sucrit. Sed paena quidem iniuriae , quae ex lege duodecim tabularum introducta est, in desueti dinem abijt: quam autem Praetores introduxerunt, quae etiam honoraria appellatur, in iudicijs frequentatur . Nam secundum gradum dignitatis, uitaeque honestatem crescit, aut minuitur aestimatio iniuriae, qui gradus s-stimationis, & in seruili persona, non immerito servatur, ut aliud in seruo actore, aliud in medij actus homine, aliud in uilissimo, uel compedito ius aestimationis constituatur. Sed & lex Cornelia de iniurijs loquitur. HscLegislatores decernunt, ut iniuriosos homines ab omni iniuriarum genere deterreat,vel ut paenis peccati labe expiata, ad pristinam valetudinem, vi GIs tutemve reducant, discantque turpius cssse ratione damni iniuriam facere, quam pati, cum ad iniustitiam prolabuntur, ut & Plato in Gorgia Uregie is demonstrat. Propter os vero fractum nummariae paenae constitutae sunt. In omnibus igitur, nec ex lege ipsa talio obscruabatur, non in ore propter membri nobilitatem. Os enim faciem intolligo, ut apud Ovidium. os hominisublime dedis, caelum, videre IUis, o erectos ad fidera tollere vuθω.
De la tma d tributiva, oe eius proportione. p. XVII.
a Iumita diaributiva, commutatiua ,sive Geometrica, Arithmetica.a Arithmetica 'Fortio, quae M. 3 Geometrica proportio, quaesit. Disserentia commutatio, se Urgutiis.s Exemplum Iuliam geometrica proportionis. 6 Exemplo legis Rhodυ . Damnum quod pro omn-- in naui darum ea, omnum contristitione rasan
8 tam de rebus, quae regine aqua marma deteriorer facta sunt.
y tamdsplus fueris in collatione quam in. da no, vel plus in damno quam in
a o Pauti exemplum de Mod bus inclisuendis. xi Pulcherrimum Hermogenis exemplum.
ii Mid si pascenda pecora partiaria portionibus inaequassus ista fuerim. 3 Vallent haec pacta etiam inaequalia quant te Ied qualia a dom.
109쪽
De via.&ratione iuris, Lib. . 3s
L v t Y etiam ab eodem Ante fluuius distilbutitiae,& c
mutatiuae iustitiae. Haec enim iustitia ut aequalitatem seriae in rebus omnibus Arithmetica, &Geometrica proportione, in contractibus, in familia erciscunda, in poenis, ac prae- mijs pro meritis irrogandis, sua munera obit. Iccirco in Mas- species diuisa suit, quarum altera corvinutativa, altera dissi butiva dicitur. Illa arithmetica, haec geometrica proportione utitur. Quae quidem, ut facilius intelligi possint, nobis eκplanandae. Arithmetica igitur, quam iustitia commutatiua in commercijs, vel contractibus obseruat. est illa, quae, ut in quantitate aequalitatem, sic in qualitate inaequalitatem seritat. Vt enim quatuor ad tria se haberit, ita duo ad unum,*iae qualitate sunt inaequalia. Quatuor enim tria sesquitertia, duo vero unum dupla pnoportione excedunt. At in quantitatesimi aequalia . sicuti enim quatuor uno tria supciant: ita duo vnia in superant viro Haec igitur arithmetica pr portio in rebus excessum tantum, non per senatum ditarentias analogi considerat. Vt, si quis fundum decem aureis vendat, qui communi pretio quinquaginta venditus Bissset, tunc adeundus est Praetor ut emptor, vel iustum pretium stippicat, veI contractu recistissendum restituat. Prael solum excessima respicit,&aequalitatem in quantitate tueri nititur. Gec metrica vero proportio , proprium munus iustitiae distributivae, quae sentiabus poenas , Mnemeritis praemia , de vocatis a lege, vel ex testamento, ur eius haereditatis distribuit, est ratio, quae semper qualitate est eadem, sed quantitate diuersa. Exempli gratia, ut se habent nouem ad sint, ita sex ad quatuor. Vtrobique qualitas est eadem, hoc est, sesquialtera: sed sunt quantitate diuersa. Nouem enim sex superant tribus, siex vero quatuor duobus. Sed tria, & duo quantitate diuersa. Est ergo, visia pra quoque dictum est, Geometrica proportio, cuius terminorum, qui se inuicem e cedunt, differentia qualitate est cadem, quantitate vero diuersa, quia tria superant duo. Haec qua dem dili rimina pessimarum : arithmetica vero tantum rerum exccstum respicit. Vel hac in re non parum dii scili, naris studiosis, ut omnia clarius luceant, dicamus: proportionem quidem iustitiae commutatiuae semper seruaream ualitatem in quantitate, & ipsum resipicere excessiam: proportionem vero distributius econuerse, seruare aequalitatem in analogia, pro dignitate pers arum, & inaequalitatem inquantitate.Sed huic geometricae proportioni , utpote quae di incilior sit, Iurisconssilior nexemplis aliquam lucem afferamus. Iulianus de Iibens, & posthumis hoc; proponit exemplum: Si filius natus fuerit, ex besse mihi haeres esto: si . filia mihi nata erit, ex triente, ex reliqua parte uxor haeres esto. Si filius, & talia nati essent, dicendum cst, assem distribuendum in septem partes. Filius quatuor, uxor dua filia unam partem habebit. Nam secundum voluntatem testatoris filius altero tantum amplius habebit, quam uxor, eadenui; proportione uxoris pars filiae partem superabit . quae quidem est dupla proportio. Quare in diuidcndo oportet, ut filius quam uxor, & uxor quam filia maiorein altero tanta pancm habeat. Quod quidem eu mit, si assis in septem diuidatur paries, quarum filius quatuor, uxor duas, filia unam h 6 beat. Praetcrea: magna coorta tempestate, si ijs, qui sunt in naui, iactura rerum sit facienda, omnes, qui in ea merces habent ncc domino nauis ex. elii γ eas conserre debent. Portiola ge Rhodia de iactu pro aestimatione,&pretio rerum, quae saluae, quaeque amisia sunt, pnaestari sitaet. Pinge me, ac te singulas merces in naui, quae centum valerent, habuisse:Titium vero. quae
110쪽
quae ducentis. Titius, sic tempestate cogente, suas proiecit, qua exoneratione nostrae seruatae sunt. Constat ducentorum damnum esse factum, ac Titium tantundem habuisse in naui, quantum nos ambos. Tantundem- igitur damni accipiet, hoc est, centum, nos singuli quinquFinta praebcbiamus illi. Detur e contrario: Titium quinquasi lata proiecisse, nos vero sit gulos centum conseruasse. profecto nos dupla in collatione, ut aequitas suggerit, praestare oportebit. Unusquisque igitur nostrum viginti, Titius ve-7 ro decem conseret. Lege enim Rhodia cauetur, ut si leuandae nauis gratia iactus mercium factus est, omnium contributione sarciatur, quod pro om-Lirauis onv 8 nibus datum est. Sic quaeritur de rebus pariter, quae aspergine aquae ma- deteriores factae sunt, an dominus teneatur resarcire damnum pata λ
M. Verbi gratia: Duorum mercatinum merces valent singulae aureos coronaiatos viginti . Unius merces deteriores aspergine redditae sunt: alterius neutique. Hic ergo , cui res integrae sunt viginti conterre cogetur: illi vero, cuia
ius aspergine deteriores esse coeperint, decem contribuet. In qua sanes quaestione distinguit Callistratus, an plus sit in collatione, quam in damno vero potius e conuerso plus in damno, quam in collatione λ Nam si plus suerit in collatione, quam in damno, conferre utique tenebitur. Si enim mercator decem conferre debebat, sed damnum aureorum duorum
aspergine passiis fuerit, hoc deducto, quod passus est, reliquum contribu
re cogetur, nempe octo. Econuerso: si plus sit in damno, quam inicoli tione , ut si damnum fuerit decem aureorum, collatio vero auorum, is prosccto consore minime tenebitur propter damnum, quod aliarum rerum conseruandarum causa sibi fuit illatum: quinimmo ei subueniri oportet, qui deteriores propter iactum res habere coeperit.: ibis. Ac rursus iustitiae distributivae proportionem in haereditatibus diuiden-
de hicinst. dis, cum Paulo quaeramus. Is de haeredibus institi tendis haec proponit: Clcmens patronus testamento cauerat, ut si sibi natus filius suisset, haeres
csset: si duo fili j, ex aequis portionibus haeredes essent: &siduae filiae, similiter: si filius, & filia, hilo duas partes, tertiam filiae dederat. Duobus filijs& filia natis, quaeritur, quomodo partes sint distribuendae, cum filij pares
esse debeant, vel etiam singuli duplo plus, quam soror accipere. In quit que igitur paries haereditas est diuidenta,quarum binas mares, flamina v- nain accipiat. Hoc cnim modo singuli filii duplo plus quam soror secunduperAnarum analogiam accipiunt. Multa praetcrea exempla una cum doctissimis viris ad exere da iuuenum ingenia in iure ciuili adducere possem: sed ne it dio auditores nimia eorum copia afficiam, hoc unum Hermogenisii postremo retulisse suiliciat. Ex uncijs, inquit,scic primo haerede instituto, i. est meij, &secundo ex octo, si tertius in residua, vel nulla portionis facta mentione, is Rhε haeres instituetur, quinque uncias haereditatis tertius habebit. In vigintiquatuor enim partes haereditate distributa, tertio , veluti ex decem partibus instituto, ratio calculi quinque uncias assignauit. Quam etenim octo ad sex proportionem habent, eandem quatuor ad tria, hoc est sesquiali ram. Vnde inter primum ,&secundum recte facta est distributio. Te tio autem, cur quinque dentur, ea est ratio, quod assem excessit testator' sic, ut duo faciendi sint asses, qui cum paries viginti quatuor hiscant, si primo sex, secundo octo tribuantur, decem, quae tertio debenter, reliquabunt. Quam autem proportionem, sex, octo. & decem ad viginti quatuor, eandem tria,quatuor,quinque ad duodecim habent.