장음표시 사용
41쪽
voluntario, sic probari potest. Si 'Mirtus nobis inest a natura, vel a natura cuiq; propria, vel ab omnium communi. Non autem a propria nam alioquin neq; bonus ex malo, neq; malus ex bono unquam aliquis felet: quippe natura constans, & eadem semper est. Neq; etiam a communi. consequens enim esset Omnes homines aut probos, aut
improbos esse natura. od no ita esse morum,action umq; varietas ostendit. Autquid iis est ad recte vivendym in rum praeceptis ' cur latae legesi cur constituta pra mia Θ cur sancitae poenae,si virtus divitium non sunt voluntaria ξ Quae vero a natura ingenerantur,nec doctrina egent, nec in nostra potestate sunt . -Deinde naturalis facult s nullam n stram operam,usum i; requirit: ipsa ad sua munia satis ex se aptajest. Unde statim atq; cernendi seculitatem a natura ac-xepimus , simul quoq; rerum aspectum adepti sumus; nec quia saepe vidimus, videndi vim habemus , scd contra, quia sensum oculorum, habemus , cernimus. Virtutem autem non sine multa meditatione atq; exercitatione assequimu ideoq; habitus nominatur , quia usu perscitur . Praeter maturalium rerum usus non subest voluntati ; at μbus bonis & ho ectis vacamus,cum lubςt. Adde quod propen ob naturalis est ad rem unam tantum, & definitam , virtutis vero studium est circa multa , &diuersa ob personarumd au temporum,loc*rum varietatem Et Aristolle quoq; sic argumentatur z: Quod naturale e ,:nulla mtest εω suetudine immutatvquia vis eius ex imina jornigc stans& firma est. itaq; lapis nusquam sursum serti consuescet,vel si millies in sublime iaci tur , qui semper deorsum naturali&suopte nutu sertur. At intciligenti, ε appetitus hominis , quia liberae sunt vires animae,varijs actionibus ad virtutes , ct vitia estinguntur. Nun igitur voluntariae virtutes nobis innatae sunt. Sed neq; contra naturam comparantu quas repugnante naxur i via udi iucundum natur tu; qui a
42쪽
facultatem cortiparandae virtutis a natura obtinuimus.Tum virtus ad id potissime nos astici quod naturae maxime con- gruit, hoc est,rationi: quam esse sermana,& naturam h
minis supra ostendimus. Ex quo vitium, quia rationi pu- xj ri, gnat,contra naturam est. Ac prosccto ut Cicero inquit natura sic generata vis hominis cst, ut ad omnem virtutem percipiendam facta videatur . Cerne pueros, in qua aetate vis naturae cognoscitur,ut virtutum simulachris sine doctimna moueantur: quod nimirum in se virtutum semina habeant; quibus auctis,uirtutis quasi carmen essicitur. Quin immo virtutes ipsae disserentias aliquas , veluti colores 'quosdam , ex eorum, quibus insunt, aut ingenio, aut ed 4atione , aut corporis temperatione trahunt. Proinde alius ullo vel prudentior , vel moderatiori videt tiresse natura. Quamobrem virtus neq; omnino naturalis est, nec contra naturam: cuius ortus asatura, persectio ab usu est. Atq; haec quidem facilius de virtute morali, cuius nomen oste
dit ipsam vi partam, non anatura insitam esse, quam de -virtute intelligentiae, quae plurimum solertiae mentis, & imgenij continetur, disputantur: tamen studium, quod as quirendb boois artibus, & distiplinis ponitu quid a rus
illita detur, quid a nobis asserri oporteat, declarat . quan--quaim in i hac virtute habiliores naturae muneribus, quam in morali sumus. Vna tamen cognitio principiorum 1 n- amassime indita videtur: quam animus fine longa meta. tatione arripit. .Sed de ea suo Ioco disseremus. unon Iut
Vm autem animae potentiae perse Io, id est, virtus sit habitus,atq; in primo libu, de potentia egimus, in hoc altero paucadicamus de tibita, G porr. 4n i ii habitus
43쪽
habitus firma cius rei quaeri ariis modis affici ' testaonipori sitio . Et quidem compositio ι seu dispositio nomen est g ineris, sub quo & habitus; &compositio i species quaedam, collocantur: ille instans, ista mutabilis est compositio. Daq; habitum esse Eniam cornpositionena. finiuimus. Diacitur bis habendo, quod est aliquo modo affectum esse a Ac quia plura oportet in compositione intelligi, ferte res, quae simplices,&semper unius modi sunt, velut qualitates elementorum, nullum habitum recipiunt: sed res eae,qu
min Qrmae, vel officia diuerse modo institui possunt. Prori
inde corporis qualitatum congruens temperatio, quae saniatas dicitur, & membrorum apta compositio , quae pulchria
ludo, & neruorum , ossium , Carnium cohaerens oro, qui robur nominatur , vim corporis,dinaturam adornantes Minstruentes habitus tanta Virtus vero est animi habitus quo, vis eius; tanquam insertas quaedam, &r dis materies,adactionum varias rationes, tanquam ad varias sermas sex . bilis; ad bonas actiones componitur . Itaq; Vz anima esticorporis, sic habitus est potentiae quaedam νομε,-,si perfectio. Ac sane habitus a naturali sernia differt; quod illa ex insita necessitate semper est eorunde operii effectrix, hic ad arbitrium nostrum emctus est, usurpatutis a nobis, cum volumus. Ideoq; ab Auerroe definitur habitus, quo
quis utitur, cum vult: quoniam in voluntatis potestate,non in naturae ditione tenetur. Quamobrem bestiarum ad qua dam opera non a natura protectae , sed ex aliqua exercit cone hominum studio enatae applicationes non attingunt
absolutam habitus rationem: quia istorum operum princia pia non sent in ipsis bestijs,neq; illarum arbitratu exerce0tur. Multum quoq; inter habitus animi corporis differt. Nam illi sunt iplamet principes qualitates inter se mixtae de temperatae; isti vires animi , sue potentias xecte inserinant, ac piomptiores, atq; habiliorcs ad conuenientes actiones F a re
44쪽
reddun i Quinimmo cormiis habitus hoc digni nominet, non videntur; quippe quorum causae facile mutationes mbeunt: animi vero babitur sunt stabiles atq; constantes: sivi quidem animi natura sui similion, at immutabilior est. Quam ob causam Alexander Aphrod us habitum i s launii diibuit . iveram quae potentiae animae simcapaces lia', bitus, inspicianius oportet. Om; enim omnes capaces sunt omMirio habi tu opus est: illi potentiae , quar libera est, tulit, operia natur, dd.lictaVvatqvit; i modis allici potest, atq; . ia,
res.cbattaliaet eonsuetudine tralu 0Quare natura trapinitentiae,qIta sunt a natura certis muneribus mancipatae,ne mpossunt Illo via inimulari,inruuin habitum dir fideratatin itide labm exteriores , neq; interires sensiis vllo habitui egent;quoriim vim & usummatura cortis legibus descripsi quanquath. interdum nostrinali qud stud ij ad uidam ua mundum cooponuntut a sitaui memoria ea retraritana Im Iut. rho alius alio lex qualitatum corporis iteniperat vel ac altitatem , vel ad manluetudinem procimior& aptiose Xim
ctum diabi tum , tameta ex consuetudine a mente ci rationei persectum acquirunt,ueluti fortuudinem;& temperatiam . Voluntati, quae appetitus intelligens est, habitum iustiti tribuunt xima diu citis modis in rebus gerendis scimur Intesigentiam, quam faciemem vocant, quia cis est se Hens tantum, non etiam ferens ad uad , aut recipiens, habitu priuant etat illam aliqram in ligentiam , quaererunxe8gnitioncte pit', habitu sideritia ornantiat Et bonus quidem habitus est, a quo bona claudahileς actiones orit
tur; cotra,malus euius actiones a recta ratione dissentiunt.
I acit aliti bolui ligbliti ut de rebus;*oe sub intelligeriani cadunt,prudeter lyncere b iudicemus;& affectiones animi,
atq; actiones ad mediocritatem quandam reducamus. I
45쪽
' : , , . tentia disserat. CAP. III I.
stequeo te autem usu earundem actionum fit his
bitus : ac quemadmodum ex quotidiano fidium' pulsu citharista, sic ex assidua rerum contemplatione sapiens, & ex c9ntiqua malorum despectione sortis,&ex multa volaptatum abstinentia temperans , & ex diuturna iustarum rerum administratione fit homo iustus. Perinde l: actiones & habitus, vbres effectar do emesellies c uis inreh se similas sunt Nec)vero num rus actionum, quae habitum elliciant; ullo modo praefigi potest,illumq; alius alio vel naturae quodam muliere, vel industria & laborec tilis. ubi comparat:verum adcognoscendam eius absoluti nona hod optimum inhunt a sapientissimis hominibus proponitur cu ni irum nos actio delactat.Nam ab habitu proficiscelites actiones,tanquam perfectas,& naturaleS, Vorlaptas socia comitatur . . Custi vero dissicultas, aut dolor in actione aliqua sentitur, nec comparatus habitus, nec recte constituta natura est. Nec vero putes habitum ex mill tis actionibus, tanquam corpus aliquod e multis membris, crimponi, sed tanquam Himam e materia sensim eminere: nec quasi nouam se am induci , sed aprulta earundem actionuni exercitatione innatam vim exprimi. Atq; ut exactionum usu gignituro conseruatur habitus, sic ex earundem Vacatione reIaxatur, atq; dissoluitur . Hic habitus &potentiae capacis rationis discrimen aduerte. Potentia est indifferens, possit hac, ii Iaue ratione sermari. quare potest bonum,ac malum habitum induere. habitus vero non init contrarias rationes. quare non possunt ab eodem habitu bonae, & malae actiones timuI pi oficisci. Postumus ta-
46쪽
men eodem habitu eas res contrarias accipere, quae eadem ratione continentur . sic eodem habitu scientiae contraria cognoscimus , velut eodem sensu candorem, nigrorem opercipimus : quorum una est communis ratio' coloris.
Quamobrem potentia res quaedam inchoata; habitus uero persecta quaedam res est. Sed actionum, quibus compam ratur habitus, vim & naturam doceamus. d lia
Ctio, uel actus philosophis est tum serma, periquam res quaeq; est,atq; cognoscitur, graece - λε χρο , tum ut hoc verbo utar operatio, q virtute Ermae est , graece, ἰώπεια : illum actum pri :rem vocant, hunc posteriorem, qui illum priorem consequitur. Insuper operatio vel est animae, vel corporis . Animae est, cuius principium est ab anima. proinde vigere, sentire, intelligere variae sunt animae pro diuersis eius potentijs actiones: quae licet una cum comore, vel in corpore, tamen quia nullo modo sine anima fiunt, animae adscribuntur. Corporis actio est ea, quae a natura cor ris oritur, qualis est ignis calefictio,& niuis refrigeratio. Deinde actiones quaedam naturales sunt, ut eae, quae solo instinctu naturae, nulla mentis agitatione fiunt,quales sunt elementorum, stirpium; animantium, atq; hominum eae , quae nullo intelligentiae ductu,solo naturali linpulsu erumpunt, ut nutritiones, accretiones, procreationes , atq; his smiles aliae: quaedam liberae, ac voluntariae; quae non sinEconsilio suscipiuntur,ut opera mentis,& artis. Ad haec actiones aliae in suis principijs sistunt, non extra prodeunt, sicuti cognitiones rerum,& voluntates, quas animus in stipis inclusas continet. quae assiones ob suam praestantiam com-
47쪽
mune nomen effecerunt proprium. aliae seras prodeuntes rem aliquam extra sua principia posita assciunt,ut aratio, de aedificatio ; quae proprie factiones nominantur. Omnis a tem actio ab aliqua potentia est. Cuius uero potentiae est
actio, eiusdem est habitus, qui ex consimilium inter se Dctionum uso & exercitatione conficitur. Sed uidendum est quo modo actiones, quae ex habitu fiunt, ab his actionibus disserant,e quibus habitus fit. Ac re quidem conueniunt ;ratione uero disierunt. Nam istarum,quae ex habitu sunt, ratio persecta & absoluta est; siquidem habitus in aliqua absolutione cos stit;illae,e quibus habitus est,pei sectae acti nis sormam non habent, quae nulla dum sunt certa di consante ratione firmatae. Ideoq; istae persectiores, faciliores, Promptiores, atq; iucundiores sunt . quippe habitus bene
constitutam naturam imitatur , cuius actiones voluptas consequitur. Quamobrem non omnes actiones sunt dignae
nomine persectar virtutis, nisi quae ex habitu fiunt. Itacu non est omnino iustus, qui rem aliquam iustam facit, nisi siens, volens, atq; ex habitu illam faciat i sicuti non est Irammaticus, qui latine quicpiam loquitur, nicet arte id loquatur. Hinc Aristoteli aliud est iuste iacere, aliud iusta facere : hoc enim tantum rem ipsam, illud etiam rei dem eat rationem. At quaeres a me sertasse, an actiones, quae bonum habitum faciunt, sint habendae etiam ipsae bonaeὸ maxime: sed quatenus potentiam ad recipiendum virtutis habitum recte afficiunt. Nec actiones illae, e quibus h hitus conficitur,eodem modo, quo habitus, in nostra manu sunt. Etenim fas est nobis, cum volumus, actiones illas suscipere, atq; deponere: habitum vero exuere dissicilium est. Ceterum laudabiles actiones sunt, quae secundum n turam sunt; quae contra fiunt,vituperabiles. At hominis matura potissime ratio est , quae in homine maxime excellit, cuiq; partes omnes tanquam reginae obsequunt*r,&pa-
48쪽
rent. Quare cum ratione consentiens actio est bona, praedicanda; mala vero est,& reprehendenda. cum a rati ne dissentit. Decetq; habitum esse similem actionum,qu rum vim & naturam praefert, quam usu conir xit. Sed ne disputationis nostrae fines alio protrahamus i intelligentiae virtutes ordine explicemus.
De Intelligentia virtutum diuisione .
INtelligentiar,siue intellectus, quia modo contemplator
rerum est, modo actor,& factor, quatenus rationes
tradit, quibus res agantur, & fiant, primum tres lai dabiles habitus sunt.inspectionis,prudentiae,artis. siquidem prudentia est rerum agendarum, ars faciendarum recta ra tio. Differre autem factionem ab actione iam constat. Hinc eruditi quidam viri tria genera doctrinarum effec Tunt,inspectivum ut ipsorum verbis utar quod solam cognitionem quaerit; activum, quod in actione versatur ; ω stiuum, quod docet opera iacere, quae cerni,& tangipoD sunt. Cognitio, loquor de vera &perspicua, vel est primcipiorum, unde conclusiones derivantur;vel conclusionum, quae ex principijs ducuntur; vel principiorum, simul.& con clusionum. Principiorum cognitio cum peculiare nomen nullum haberet, potentiae, in qua est, nomen apprehcn'dit . itaq; intelligenti, dicitur. Conclusionum cognitio proprie scientia nominatur; quae est rerum, quae certis ex ploratisq; rationibus demontiantur. Quae Hro simul prinecipia,conclusonesq; cognoscit, sapientiae nomen obtinuit, omnium doniina,& architectonica doctrinarum . Quinq;
igitur virtutes intelligentiae sunt ntelligentia, scientia, sapientia, prudentia ,ec ars. Opinio, quia dubia, & obscura est, sa -
49쪽
est, saepeq; animum sallit; sagacitas quoque phantasiae
quaedam ministra & famula in istarum virtutu*a numero minime ponuntur. Nec s quis error in artcm, vel prudentiam incidere aliquando videtur, ex ipsarum natura viri tum is euenit, sed ex rerum,quas versant,conditione:quirpe quae sponte ex se ipsae mqtantur. At intelligentiam,scientiam, sapientiam neq; ipsarum ratio, neq; rerum , quaS tractant,conditio in errorem ullum prolabi sinunt. neq; enim virtus errare animum patitur. Vnde ex dissimili natura rerum, quas animus comprehendit, harum virtutum distinctio peti etiam potest. Nam res aut certae & immutabiles sunt, aut incertae & mutabiles: illarum est intelligentia, scientia, sapientia; istar,si sub nostram facultatem cadunt, ad prudentiam,& artem pertinent; s ad naturales causas reseruntur, Opinionem tantummodo generant. Platoniaci tamen, qui virtutem duplicem fecerunt, alteram cognialtionis, alteram appetitionis, illam cognitionis paulo albter partiti sunt. Cum enim duas animi partes statuissent, superiorem, ct inferiorcm, mentem inquam, & rationem, hancinuestigantem , illam contemplantem veritatem, rationi scientiam,& prudentiam,meti lapientiam tribuerunt. Artem omiserunt; quae nihilominus inter virtutes ab alijs
merito censetur. Sed isti potentiarum tantummodo ordianem aduerterunt, non etiam actionum, & rerum, quae in actionem veniunt, rationes. Quinetiam opinionem, &sagacitatem inter virtutes intelligentiae annumerarunt: quas nos iustis de causis ex ipsarum numero exemimus.
Quamobrem aptior, & absolutior illa mihi videtur Eine vi tutumintelligentiae diuiso,quae primo posita cst ,in intellia sentiam, scientiam, sapientiam, prudentiam, & artem. e quibus singillatim dicemus .
50쪽
AR; in primis de intelligentia,seu cognItione pri
cipiorum . Principia, E quibus ratiocinationes
ducuntur, sunt quaedam maximae, ratae, & enun- .ciatae sententiae, graece, quae in omni argumentati ne dominantur; quaeq; vi sua mentis assensionem sine ulla controuersia captant. Hae a nonnullis ob praestantiam Dignitates appellantur, a nonnullis Maximae propositionesese quibus omnis vis argumetationis emanat; a nonnullis C munes animi notiones, quoniam promiscue ab omnibus
percipiuntur. Licetq; aIta sit euidentiar, alia dignitatis ratio ; nam haec potius nobilitatem rei, quam perspicuitatem, contra, illa potius perspicuitatem, quam nobilitatem spectat; tamen propositiones maximae tu ex se perspicuae sunt, tum in argumentationibus summum dignitatis gradum t 'nent. Recte igitur maximae propositiones, e quibus omnis scientia proficiscitur,principi a nuncupatur dest, sundamenta , quibus omnes animi ratiocinationes nitunetur. Quae sone principia,tanquam Iuminois corpora, clara,&illustria, naturali quodam inteIligentiae lumine illustrata vi sua sunt nobis perspicua. Quod vero principia quaedam esse oporteat argumentationum per se clara, &euidentia,&quae
nullam sui fidem & probationem ab alio postulent, ex hoc
liquet, quod nullus unquam foret ratiocinationis termisnus, si fides principiorum semper esset aliunde petenda . 'Principia per se nota & manifesta sensi quae nimiru ex aliorum fide non pendent, sed ex se absque ulla argumentatio ne menti patent:quorum quippe voces ubi cognitae sunt,statim quot intellecta. vis est. vi, omne totum est maius sua Parte L