Epistolarum Pauli Manutii libri decem, quinque nuper additis. Eiusdem quae Praefationes appellantur cum noua quoque accessione

391쪽

eum sui diffisi libus. sed benὸ, quod habemus& Pontificem,qualem' res poscebat, & Colle ut tuli P6M.tifice dignissimum. Itaque non emergit virtus,honestud reuocatur:desertae per multos annos litterae patronos haiabuit, diuque, ut auguror, habebunt.tu Ram uti,frater istiuus, duo clarissima Italiae lumina, uterque Caladilia iis, Cardinalis uterque optimus , 'rraeclaram consuetudi Atenebitis ab auo traditam. certe enim non ideo te Paraliij per tot annos summi Doc res erudierunt,ut eae, quae tan iis vigiliis quaerebas cosecutus negligeres. amabis eadem,&fouebis:tuumque erit proprium studium n5Ωlum tendae virtutis, sed etiam ornandae. Refer animum ad Epς, qui multis ante saeculis extincti, iatnen in laude vii int: omnes reperies, his gradibus astendente , ad immorta intatem peruenisse. quorum tu quia facta imitaris n6 bito,quin eorum semper florentibus nominibus ititii sim nomen inseras,ut nunquam exarescat.Mnteriem habes

glotiam, Anconitanam prouinciam, quam nunestar Radolescens,utua prςstes, uς saepe desideramui insilii 3. quae quaquam ad eos solum quibus eum botest :pries, R. pertinere videantur, tamen illa tuae ditionis te miliis Hobcontinetur. scis consuetudii lena famae .illa nox per ora hominum sublimes vehit:benefacta simul & malefacta aesi circumsert. sed benefacta laudibus excipiuntur . in icta cta conuitiis exploduntur. itaque noli putare, te PlaFfitibus solis esse continentem, Eue iustum; esse Beh eficum Picentes haec vident, longinqui audiunt, & praedicant. in aiunt esse, bd quem aditus omnibus pateat, cui situstisy, si pietatis antiquissima cura, cuius & potestas timeatu , cum omnia possis,& bonitas diligatur,cum ident non plus licere tibi velis, quam quantum leges praeser Stit. m, adolescens laudibus eximie, imitator aut maiorumque tuorum. tem cogitasti , in impe collaudem non ό Pnis cum Is,qui imperat, imperiti dignus est. φiod quia tibi siue a natura,sive a disciplina, siue, VI ego arbitr0r,ab utraque simul contigit: quod ad naturam attinet reserimus ad Deum: de disciplin te ipsum δε laudamus,qui ad haec prς clara inuigilaueris : & amamus,quia sunt amabiles virtute praediti me quidem & multis abhinc annis,ctim Romae vidissem, atque allocutus essem, in tui obseruantia voluntas inesmauit, lim tum de tua indole exspectante ea, qtae

392쪽

eonseeuta sunt: & postea Patauij,cum in studiis optimaruartium totus esses,iudicium impulit.haec tua Picentina legatio quasi operis perpolitio suit, in qua thesauros philosophiae, multorum annorii studio congestos,explicas,& cum prouincia communica S. Icaque , cum ego multo antὸ, quam istam tibi administrationem summus Pontifex demandasset, eos commentarios, quibus epistolas ad Atti- eum illustrare sum conatus, in tuo nomine emittere statuissem : postea simili eum tuis laudibus creuit vo untas mea. Eos igitur nunc emitto,serius omnino,quam non ulli exspectauerant,sed meam tarditatem Opus ipsum excusat.

epistolas ad Att. interpretanti properandu non fuit aliis in rebus possum esse quatum uis strenuus,in hae qui possum esse no tardusῖprimum multa difficilia deinde non iisdem caussis omnia, Iud alia propter breuitatem,alia propter bi-itorias, alia propter mores. Huc adde, quod mihi quibusdam in locis n0n satis fuit explicare ea, quae aperta non erant, sed tentaui, num etiam paulo floridius possem, quam nostri Grammatici solent. Neque tameti sum nes. . ius , sere multos, qui me in his Commentariis ut hebetem, quia non ulla minus acutὸ viderim, vel fortasse etiam n caecum, quia prorsus non viderim, reprehendant. qui si mihi, cur id faciant, caussas afferant probabiles,non com mirum , ut iidem me etiam ut pertinacem possint reprehendere : amo enim veritatem,neque eam in me ipse ma-es,quam in alioniaque complectar,sicubi eam videro. Ti-i vero Elarissime Rain uti, quod in has Ciceronis epistolas laboris impendi, maxime ob eam caussam cupio probari,ut, si qui vere iudicare aut propter inscitiam non possunt,aut propter male uolennam nolunt,eos a consilio de . trahendi tua dcterreat auctoritas..VepetiiS, M. D. X IX.

-lli Antoni' Marchionis Montisbelli F. Insura Commentarios Ciceronu Epistolarum ad G fratrem.

SI suo quaeque res merito penderetur, Alson se Carata,

hominum esset in virtute vigilantium preclara coditio: contraque,quos auersa ratione voluntas ad malas artes, re

393쪽

flagitiosa consita traducit, eum iis pessime semper ageretur, eoruinque docti exemplo, sapientius deinde alii non modo suis, verum etiam publicis rationibus consulerent. itidem enim ut e corruptis seminibus vitiosae fruges ψῆς amatis excplis improba studia, a laudabilibus optima nas. euntur. verum hoc totum secus est, quippe non modo ad reprehendendia , quae reprehendi iure possunt, procliuii res, quam ad laudadum, quae laude digna sunt,omnes fere

sumus , nec satis aequa lance turpe & non estum examin mus. quae debemus pariter alteria odisse,alterum diligere: sed etiam Lepe facimus, ut eas res,easq; actiones, quarum caussas ignoramus, quaeque rectene an secus fiant, di iii dicare no post uva u&,accusem sis tamen acerrimaque vituperatione, quae interdit efferri laudibus oporteret, ea deprimamus. Ac ne ine putes, Alson se clarissime,huius initium sermonis temere detulisse: ego nuc,s nescis, meam, meam dicoῖ immo vero commune utriusq; nostrum caussam ago: aut enim uterq; agimus egregi E,aut uterque similiter pe camus. Audis ne tu voces in latinae linguae nomen irruia

Pentes , hominum obtrectantium, qui rei pulcherrimae stimulam reprehendat: qui nos derideant,ludosq; faciant, atque etia,s diis placet,odio dignos existimet,quod operae

tantum ac temporis in hoc tam nobili studio collocemus3, tu fortasse non audis,totus in litteras abditus,tra ultor Imda consuetudine seiunctus: aut ,si audis,negligis, onlnor,m3- .gnis nou. tam tartunae, in qua tamen ipsa multum inest, quam rerum ommu laudabilium praescitis ad omnia munitus. me vero, humilis hominu loci, hac una tibi Romani sermonis curiditate parem, caeteris rebus omnibus inse- Iiorem,ista sine,quae feriunt aures meas,Vchemcter commouent: no quod .ea,quibus utuntur,argumeta firma sisti, quae ostenda esse inania: sed quod, ut eam quisq; virginem, . cuius amore flagret, intacta ab iniuria, pura ab omni labe . velit,sic ςgc quasi lutosis maculis aspersam,ac foedata eloquentiam, quam temper dilexeram cum adspicio sensibus inti Rus inicior, sic, ut ferre no possim. Obii cuint illud primum, quatenus aliquid cognosci possit, eatenus in eo laborandun HLatina linguam obseleuisse iam, & exstinctam

pene tota esse: quam enim hodie natione,ut omnes animo

perlustrentur, latina loqui 3 quod vero ex ea supersi in lubris, mininata id este, tanquam aliquod inane simulacrup A 2

394쪽

eorporis exanimis. quocirca neque sciri perseim,cum exl-guam partem libri contineant, neque pronuuciari decenteritum sermonis usus euanuerit, a nobis posse. Secundo loco statuunt, vi absoluid percipi, quod negant, Latina lingua possit:m irari se tamen etiam atque etiam,cur indus iam in ea perdiscenda tam diuturnam ponamus: vitio uidem id fieri voluntatis & iudici j r dignitatem in re tam tam non esse,ut haerere per tot annos in hoc studio debe mus . Concludunt postremd, ut de perfecta cognitione, : de dignitate ac praestantia concedatur tamen esse, cum,ea Tu sa . successerit alia, minimὸ necessariam. Haec isti,quae fecie ciliquid videntur,eso,re nihil esse,si quande me pr sente d: sputantur ostendo. Conuenit inter nos, esse alia quid in omnibus facultatibus , atque artibus extremum: quo nostra studia ciun peruenei int, quiescendum. sed hoc extremum quibus terminis metimur, rei ne natura, an vitis opinioneὶ si opinione vulgi, licet propemodum oti 'se vrmere: mediocro, quae putantur excellere, quaeramus: id satis est: illa summa, ubi summum decus habitar, quae uigus ignorat, omittamus. sn extremum illud esse volumus, quo Peruentum cum est, progredi longius non li--cet: modς rata studia non dantur; persectam enim sciet tiae laudem adipisci, maximi operis est'. itaque hoc extremum, quod, opinor, Natura nouit una,sapiens nemo vn quam deputauit esse conseςutum. exstant litterarum ci

i rissimis testata monumsitis exempla si morum philost pinnini qui cunti aetatem in abditarum rerum perscrutan da notitia donitivissent,inultaque partim legendo, partim cogitando praeclara re eximia reperissent': latere tamen adline, rictgnis inues utam dissicultatibus, & veritatem, &bliquid sibi, fitque adin multum esse quaerendum existimabant. Eadem nune, aut certe similisi adnabdum nostra ratio est. Quaerimus id, quod in latina lingua perfectum

putamu non assequemur: esto, veruntamen, quo plus,

ut assequamur, contendetimuς, eis scilicet propius,si qWid

studio proficitur, accedemus.=At latioris &industriae ter strinus tamen statuendus alliquis est. Concedo, sed hoc

quidem .s diligenter attendatur,nihil aliud est, quam perrectum ipsum definite i hoc enim ad unum nostri labores rintendunxur,hoc unum nostra spectat industria.Perfectum autem ipsum ego mihi ab hominibus imperitis certe defi-

395쪽

niri nolo definiant ij, quibus utor magistris,Cicero,Caesar, Terentius. Plautus: quorum ex libris quae latinae linguae sit elegantia,quae ubertas, quae vis,lacile possum intelligere.qu G si,no dico quanta sunt, it immensa enim esse video sed si ea mihi magna ex parte comparassem , modum sortasse facerem studio meo, sed ut inter hos,qui nunc homines vivunt, aliquid esse videamur , nihil tamen, si vere de nobis ipsis indicare volumus, prae illis,quorum extant satis multa scripta diuinitus, nihil, inquam , planὸ sumus. Quare quog ad scribendu attinet,habemus abunde quod imitemur. De pronunciatione verδ nimium laboro. quid enim Z ait putamus in iis ipsis , qui tum Romae vivebant, ea sem pronunciandi rationem fuisse ὶ non fuit. conquebant in urbem, illecti spe summorum Magistratuum, quod habuit illis temporibus praemium eloquetia, Oratores ex uniuersa Italia : caussas agebant Romani homines pariten& peregrini, serio vocis dissimiles, pronunciatione diuersi:

sitam tamen quisque pro eo,quantum quisque valebat ingenio, laudem ferebat. si Curibus educatum, aut Arpini. orantem in fbro audires: sabinum statim, aut Arpinatem agnosceres. neque tamen a serensi opera,& a iudiciis propterea qiusquam est exclusus , quia minus Romanὸ, hoc est, quia minus aptὸ, minusue decenter pronunciaret. Nunc ipsum,in hac, qua Itali omnes utimur, lingua est ne omnium in disiunctis & longinquis urbibus simillima pro ounctatioΤ mehercule ne in iisdem quidem: Venetiis enim domestico utar exemplo I. aliter in urbe. media, aliter in extrema loquuntur. quapropter nimis iniusto ptiuilegio damnabitur latina lingua, si, quod in caeteris linguis. usu

videmus euenire, ut non modo diuersis, verum etiam iis dem & temporibus, .& locis non similiter omnes pronun cient, id ei praecipuum apponatura cuius etiam magnis ac praestantibus meritis aliquid largiri,tum humanitat1s, tum aequitatis esseti Secundum erat de dignitate, in quo non

tam equidem quid ipse respondeam, quam quid istos in

hanc mentem impulerit, quaero. Itaneὶ dignitatem latinae Iitterae. non habentὶ humiles, & obscurae sunt litterae illae, quae populi Rom. nomen extollunt atque illustrant3 quae summorum Imperatorum sortiter & praeclare gesta per omnes gentes cum laude disseminanti quae maiores opes, quam ulla unquam lingua, maiora suorum meritorum

396쪽

praemia in orbis terrarum domina ciuitate sunt adeptae Sed ineptus sim, si me patronum latinae linguae profitear, quae lautum pollidet eloquentiae, ut, ipsa suam caussam si agat,facile se ab aduersariorum calumnia vindicare possit. Nunc quod isti postremo loco argumentum quasi postrema in acie sutadium firmissimum collocant, videamus in

eo, quantum roboris ac neruorum sit: plus enim est fortasse, quam ut contem nure, minus certe, quam ut pertimes ere debeamus. Nusquam, inquiunt, viget usus latini sermonis: aliter nuc omnes loquimur id verum est si quid igitur in latinam linguam studii cofertur, opera non benEponitur. hoc falsum. duplex autem est,qua utor,ratio probandi. Primum illud suscipio,ac defendo:non,quaecunque necelsaria non sint propterea spernanda esse omnia atque explodenda deinde, si spectetur utilitas,ita latinam utilem esse linguam, ut etiam necessaria videatur. Quae sunt,quae sere & proprie necessaria dicimus ξ nimirum ea , quibus carere nullo modo possumus. huiusmodi sunt primum elementa, deinde, quibus famem,frigoraque arcem US,VI-ctus,vest menta, aedes, aut ea,quibus haec parantur: praeterea in publicis rebus leges,& magiitratus,m priuatis seueritas & vigilantia. ex hoc numero latinam certe non esse linguam,facile concedom eque enim is ego sum qui libenter cum veritate pugnem. Sed praeter haec, quibus hominum vita sustineatur,ac regitur,quam multa sunt minime necessaria, quae tamen hab cmus in deliciis, quae amamus, quae etiam honore prosequimur Z gemmas,& vasa pretiose caelata,columnas marmoreas,laqueata tem,sericas vestes, textiles picturas, artem in vocibus & fidibus, odores in unguentis, condimenta in cibis, haec certὰ atque huius feneris sexcenta, non ut neces litati pareret, sed ut sensius satisfaceret, inuenit industria. quae quin habeant iucunditatis & ornamenti plurimum, nemo negat. quod si, quae sensus iuuant, & laboriose quaesita sunt, & retinentur accuratὰ, quanto nobis ea, quae animum oblectant, potiora debent esse 3 pascitur animus magnitudine rerum:

quid Livii sublimius nistoria, quae populi Rom. bellicam

Virtutem commemorat 3 grauitate sententiarumquis Cicerone prudentius, quis eruditius disputatZ elegantia verborum, & copia: quis eodem ornatior, quis uberior λ varietate scriptorum, quod genus Romanae litterae deside

rant.

397쪽

rant .POE tas habent egreolos, historicos, oratores, philosophos eti am excellenti doctrina claros quae si vera sunt,

sint nεcne, res ipsa declarat ambigere non liceti & si voluptate studiosis latina lingua parit incredibilem, possum

illis ilibueru, quod volunt,necellatiant vulgo no esse, dii

ipsi contra,quod ratio postulat atq; exigit, hoc mihi tribuant, amadam esse venementer atq; expetenda. Sed hete ad ea,qua legendo fruimur, voluptate pars attinet:nunc, quod eram alterum pollicitus , de utilitate videamus. Onanes lingυae aliarum admistione linguarum, si moderatast, augent urtas nimia corrumpuntur atq; intereunt.quod

enim recipitur,id esse debet eiusmodi, ut recipientis naturam sua vi,suaque magnitudine non exsupere: itaque sermo hic noster Italicus multas Gallici sermonis, inultas Hispanici,quasdam aliarum nationum habet partes .caus' sam si quaeramus,non alia, quam earum gentium interuentus &. consuetudo,suit.quod si Gallorum, aut Hispanorum immensa multitudo lexempli caussa dictum a me si omen quidem inane esse volol led si earum nationum maior aliqua vis in Italia eruperit,ac permanserit: maior

simul inducetur Gallici, aut Hispanici sermonis usus , dc fortasse aduentitium illud usque eo valebit, ut hoc do- . mesticum vincat, isque sedibus expellat. quod olim Romanae linguae contigi,quam multaru aetatum spacio multis maximaru rerum adiumentis auctam atque confirmata,diuersis tamen populis Italiam oceupantibus diuersarum linguarum impetus oppressit. Cum igitur l:ngua linguam amplificet,nostraque haec Italica, no multis abhinc

staculis orta, nec admodum liberaliter praemiorum nutrimentis educata,non ita dum adoleverat , ut suis contenta viribus esse possit. statuo sic, atque concludo , accessionem ei fieri maiorem non posse,quam si eum latina eo n- iungaturin on modo quia nulla plenior,aut Ornatior, e-rdin etiam quia nulla similior. ex quo sequitur , ut ad co- Eundam cum ea societatem nulla commodior. Est igitur litterarum Romanarum cum per se laudabilis admodu,& iucunda tractario,tu vero,s quide hunc ipsum, quo nucutimur, auctu exornatumq; sermone cupimus, magnopeia necessaria.Atq; haec tu quoque vides, Alson se ingeniosissime, tuumq; iudiciu cum mea sementia coniungis. itaq;,cua prima pueritia ad eloquetiae Romanet cupidita

398쪽

tem incumbere coepisses, postea te non ambitio, quae saepe praeclare icha fundamenta. virtutis euertit, non commodum idon illa bonis artibus inimica voluptas ab hoc ζduxit. at ne nunc quidem langues, cum tamen niat deas ardere bello , armorumque strepitu aurest lae quotidie person et,quin, dum patrui tui Carolus Cardis iis,& Ioannes Palliani Dux, uterque ob virtute immortalitate dignissimus,maximeq; pater tuus, Antonius Marchio Motis besbi, natus ad omnem gloriam, omniq; Pri ceps laude cumulatus, urbem Romam &iura Pontificia tuentur,partesque in bello quisq; suas consilio,vigilanti Α, fortitudine ita explent, ut antiquam maioru suorum cousuetudinem referant: ipse te interea contines in tuis perconibus studiis,animumque tu aliis magno Prine pe di)ms virtutibus, tum vero maxime excolis eloquentia: doctorem in ea,ducemque nactas diuino quodam 'amunere virum excellentem , Ioannem Paulum Paulum,

. qui te nou quodam , planeque admirabili genere disciplinae, bductitim a vulgi erroribus, per directam semitam a s ximium illud veteris Romanae linguae decus facile ducit quo veli cum se inmis laboribus ac vigiliis adspirarep uci,aut sertasse etiam nemo potest. quaquam me nonnunquam de statu latinae linguae cogitantem miseratio . quaedam acerbo cum dolore tangit , quod ita futurum qnimo cernam, ut haec per tot iam saecula a tot ingeniis tam diligenter. culta latine scribendi ratio , quae paretem nostram Italiam nobilitauit, quae tot in nos merita con-wliri vitate demum nostra . nasi remedium aliquod diuini-H3 extiterit, sit in honestatem omnem neglecta prorsus in perpetuum amittat. quod si rebus inclinatis,iam iamq; cadentibus opem ferre quisquam potest,unus est Paulus A LII. Pontifex omnium optimus , idemque diuina potius quam humana sapientia praeditus, unus,inquam, autri mD 'nquam,& latinam dinguam. 8c laudabilia quaeque studia, veterem in dignitatem vindicabit. qui cum fraterruprit qui tui , cumque illum una virtus ad eum gradum extulerit irende humana omnia despicit, supra casus omnes, supra sertunam ipsam collocatus: hunc te decet inlitari, huius vitam perpetuo sanctissim ε tradueham,huius omnia facta,consilia, instituta tibi ante oculos pone-rς. Vides pietatem erga Deum, &in auctoritate Pontifi-

399쪽

eia,id est , in ipsa Religione, tuenda firmitudinem animi

atque costantiam. vides 'multiplice in rerum humanarumὸiuinarumque scientiam:trium vero linguarum, Hebraicae,Graecae,Latinae cognitionem pene singularem Eloquetia vero prorsus eum excellere omnes fatentur: qui quidem ita quacunque de re non modo copiose,verum etiaeleganter ac diserte loquatur ex tempore, ut ei non arte quaesita , sed a natura donata videatur eloquentia. hunc

igitur sequere,& in illius vestigio pedem statue,ipse enim Deum secutus est , cum eam felicitatem, quam plerique

mortales ignorant,animo cogitaret. quem tu quoque finem spectas,ut audio,& ob eam caussam futuru homines augurantur, ut eius dignitatis , quae summae proxima est, in gnia breui omnino consequaris. quod cuin euenerit, laetabor primum tua,deinde communium studioru caussa: qui enim tuos impetus ad laude nunc videmus, tu ues.

que planὰ sensus intelligimus,an , ubi ad istam volunt

tem auctoritas atque opes accesserint, fore dubitemus,

ut a te ip dissentias t Praestabis Alsense tu quidem alia praeclara,te ipso scilicet digna tuaque familia, in qua florere vides heroi s permultos,gloria circunfluentes,virtutis in studio defixos : maxinis vero gratiam reseres opti-mὰ de te meritae latinae linguae, eamque paulatim Italia cedentem,& ad transalpinas nationes magno nostro dedecore migrantem,in suam sedem domiciliumque reuocabis. Cuius gloriae caussa,s monendus es,monitorem ad te,sin rogandus, supplicem volui mittere Commentariuhunc meum in epistolas ad M. Brutum,& ad infratre. qui cum tibi studia commendat eloquentiae, in uuibus ego per tot annos,vtinam cum aliqua laude,magno certe cum labore versor, cQmmendat simul, pauid tamen verecundius,se ipsum,& vigilias meas, quarum fructus mihi erit uberrimus , tum beneuolentia, tum iudicium tuum

Q esui omnino, idque mihi primum fuit , posteritatis utilitatem, quod est proprium familiae nostrae: sed in teipsum simul,cum huic operam Commentario darem,spectaui. tu si probas ea,quae litteris mandamus: si faues industriae,optimeque te esse animatum erga mea studia, si gnificas : ego me, quae iumma sunt, omnia consecutum putabo.

400쪽

S xtio Commenta ium. Vin alia multa, quae vigebant olim, rerum laudaridariana studia periisse atque extiti sta prorsus esse dolendum est, Aeli vir optime ac doctillime: tu hanc, in quasi tam omnes vel maximam utilitatem intelligunt, interretandi rationem ita uini simus. ut ex eorum, quibus nosa patrum qi memoria suam hoc in genere industriam loc,re studium fuit, magno ac infinito prope numero, non tamen ita multos, qui tolerabiles videantur: qui veho excellat, quam paucisti in Os,aut folia fle neminem liceat inuenire. atq- huius quidem incommodi culpa unde manauerit, exponam. Primum illud in controuersiam non cadit,quo quid', praestantius , co laboriosius ac dissicilius esse. alioqui nihil iam excelleret quod enim consequerentur multi , in eo dignitas n5 esset,& ex copia utilitas existeret. est i itur in magnis iebus item magna,quae nos ab earta quasi possessione arcet, constituta dissicultas. Haec porro simplex non est, sed in duo genera diuiditur , quaedam enim, licuti existimantur, ita dissicilia sunt: quaedam, cum non existimentur tamen sunt. ubi dissicultas & est,& apparet, inde multitudo voluntatem & studium libenter abducit.rem quidem ipsam,quanti est,Opinione aestimamuS,& vehementer expetimus: magnis ver ab oribus & vigiliis vi e matur, non facile quisquam a se ipso impetrat: amat enim hominis natura moderatam quietem, eaque alitur & crescita nimias contentiones, quibus frangitur ac minuitur,recusat. Ubi vero facile in speciem aliquid ostenditur,dissicultas in Ausa latet, cuiusmodi noesse pauca,inanis multorum docuit experientia: eo frequentes, bona spe inuitati, accurrunt, facileque ad eas res aggrediuntur, in quibus vel mediocrem operam si ponant, futurum,ut ex animi sententia succedat, arbitratur. quos deinde graui temeritatis infamia refellit euentus. Huius generis haec est, de qua orationem instituimus, ratio interpretandi: quis enim est,qui se non existimet Liuium polle,Sallustium,Virgili ut a,ipsum mehercule Ciceronem ita commodξ explicare, ut desiderari ab eruditis beneque intestigentibus viris nihil queatZ a: que hi, cum