Praecepta artis rhetoricae lectissimis veterum scriptorum latinae atque italicae linguae exemplis illustrata in usum tyronum ven. seminarii auximani cura et studio Josephi Ignatii Montanari 1

151쪽

Et in Oratione pro Rege Deiotaro. . Quid ait medicust Nihil de veneno. An Deiotarus, re illo tempore non persecta continuo dimisit exercitum' Nullus erat alius insidiandi Iocus. Horatius lib. 1. Epistolarum.

Fervet avaritia, miseraque cupidine pectus' Sunt verba et voces, quibus hunc lenire dolorem Possis, et magnam morbi deponere Partem. Laudis amore tumest Sunt eerta Piacula, quae te Ter pure lecto poterunt recreare libello.

Et apud Virgilium Dido morte deliberata ferocior:

Moriemur inultae r Sed moriemur, ait. Sic, sic iuvat ire sub umbras.

Cedo eaeempla ex iisdieis scriptoribus. Η Alberius Lollius otiam in Oratione ad Paulum III. Dc usus est schemate.

st la Germania da infiniti travagii oppressa' Ia quieta terete: trovasi dati' ambigiosa superbia, e gare de' Principi seramente percossa ed amittat Ia ricreerete: souoi miseri popoli per te continue esagioni e graveZZeconsumati e dissaui 3 li ristorereter sentesi Ia maesta, deli' Impero indegnamente ossesa y la vendicherete: han-,no i maligiosi uomini co' loro capricci Ia verita deIIescritture offuscatal la illuminerete. .

Et Petrarca denique: Che parIol O dove sono ' E chi Mingantiat Altri, cli' io stesso, e it desiar foverchio. S. VI. De Obsecratione. Quid est Obsecratior R. Obsecratio, ut nomen ipsum per se satis in

152쪽

dieat, sit eum alicujus sive Dei, sive hominis opem imploramus. Hoc schemato mirum in modum utitur Tullius pro Rege Deiotaro.

Quamobrem hoc nos primum metu, C. Caesar, per fidem, et constantiam et clementiam tuam libera, ne residere in te ullam partem iracundiae suspicemur. Per

dexteram te istam oro, quam Regi Driotaro hospes hospiti porrexisti ; istam, inquam, dexteram, non tam tu heIlis et in praeliis, quam in promissis et fide firmiorem. Tu illius domum inire, tu vetus hospitium renovare voluisti: te erus Dii penates acceperunt: te amicum, et placatum Deiotari regis arae socique vi

derunt.

Vehemens est etiam atque sexanima Palinuri ad Aeneam obtestatio apud Virgilium Aeneid. 6.

Quod te per coeli aucundum lumen et auras, Per genitorem oro, per spem surgentis Iuli, Eripe me his, invicte, malis. Aut tu mihi terram Injice, namque potes, portusquc require Velinos ;Aut tu, si qua via est, si quam tibi Diva creatrix Ostendit neque enim credo sine numine divum Flumina tanta paras. Stygiamque innare paludem Da dextram misero, et tecum me tolle per randaS.

Rusdem generis est vehementissima illa Amatae ad Turnum Obsecratio Aeneid. 12.

Turne, per has ego te lacrymas, per si quis Amatae Tangit honos animum: spes tu nunc una Senectae, Tu requies miserae: decus imperiumque Latini Te Penes: in te omnis domus inclinata recumbit. Unum oro, desiste manum committere Teucris.

Haec figura, prae cooteris, vehemens est, et in perorationibus potissimum solet adhiberi.

153쪽

Cedo eaeempla tialisa obsecrationis. R. Splendidissimum habemus exemplum in om-cione 5. Pauli Segneri :Dio inio, illuminate voi queste menti, ammolIite volquesti cuoii: perciorelie a me noci da I'animo di ottenello, henche spii assi geniissesso a' lor piedi 1 ulli monato. Non mi da 1'animo, dico, non mi da Ι'animo. Ha perchel Perche essi sieno induratit Perche sieno perfidi I perche sieno protervii Ah uo, mi Dio: ma Perch io son peccatore. E come mai volete voi ch' iocommvova veritu che mi ode, se forse io sono ii peg-giore fra quei che mi odonol Vol dunque, voi pieto-

Samente venite a supplir per me ; e concedetemi questa mattina uti favore, ch'io vi addi mando: donatemi H-meno vn' anima. Un' anima almeno, uti anima, Siguormio, delle tante che trovansi qui presenti; e sta qualvolete. Io ve la chieggo per quel sagratissiino sangue cheavete SParao su questo tronco di Croce; per quelle livi- dure, Per quelle plagite, pcr queue pene, per quelle Si crudeli agonis ine per Dot Patiste. o me felice, se io lassi degno di lare questa mattina si graude acquistot Quanto' i i ingraeti creti quanto vi Ioderet, quanto di cuore bene-diret, o mio Signore, Ia honta vostrai Si dunque, Si che

Et Tassus ita inducit Armidam .opem Godelaidi im

plorantem: Per questi piedi, oude i superbi e gli empi

Calchi: per questa man che iI dritto alta; Ρer i alte tu e vittorie, e per quei temptSacri, cui desti, e cui dar cerchi alta: Il mio desir tu, che puoi solo, adempi,

E in un col regno a me semi la vita La tua pieta

154쪽

Bo Imprecatione.

Quid est Imprecatio pn. Est execratio qira malum imprecamur alicui vel etiam nobismetipsis. Tale est illud Ciceronis pro Deiotaro:

Dii te perdant, fugitive. Ita non modo nequarn et improbus, sed etiam fatuus et amens es. 'Ei in Antonium t

Quin tu abi in malam rem, malumque cruciatum.

Tale est etiam illud Didonis in Aeneam:

. Si tangere portus Infandum caput, ac terris adnare ne eSSe est, Et sic sata Iovis poscuot: hic terminus haeret: At bello audacis populi vexatus et armis Finibus extorris, complexu avulsus Juli, Auxidium imploret, videatque indigna suorum Funera, nec, quum se sub leges pacis iniquae Tradiderit, regno aut optata luce fruatur: Sed cadat ante diem, mediaque inhumatus arena

Exhibe eaeempla uestea. R. Luculentum imprecationis exemplum Paulus Segnerus nobis obtulit in Concione 3. cui titulus Diligite inimisos oestrose 'Pera it miserabile che niega a, Cristo uua dimanda si .giusta quat e di dar perdono at nemici , e questo Sangue che lo doveva salvare, questo ii condanni. Nontrovi Pieta, non impetri misericordia. Cada egit, Pre- valgano i Suoi nemici, rimanga Vedova Ia Sua SP a, sieno oriant i suoi fglivoli, i suoi nipoli vadatio tuiti ramiughi dalle Ioro terre, setiza trovare nh stetio cheli accolga, nh veste che li ricopra. Si estermini la sua casa, si dissipi la sua roba, si disperga il suo nome.

155쪽

m Et apud Tassum ita Armida imprecatur Reginaldo.

Vattene Pur, crudel, con quella pace Che lasci a me: vallene iniquo omai: Me tosto ignudo spirio ombra Segua e Indivisibit mente a tergo aVrat. Nova furia, co' serpi e con Ia saceTanto ti agiterin, quanto t' amat. E s e destin μ' esca daΙ mar, che schivi Gli scogit, e ronde, e che alia pugna arrivi; La tra it sangue e Ie morti egro glacente Mi pagherat Ie' pene, empto guerriero, ἀPer nome Αrmida chlamerat fovente Negli ultimi singulti: udir cio spero

Solemne est etiam illud Dantis exemphim:

. Giusto giuditio dalle stelle caggia Sovra it tuo sangue, e si a nuovo ed aperto Tat che ii tuo successor temen Za D'aggia. .

Cedo eaeempla Imprecationis qua in nostrum ea t

R. En illud quo Dido apud Virgilium sibi imprecatur, et aliud Torquati Tassi, quo Armida imitata Didonem, et ipsa sibi imprecaturi

Sed mihi vel tellus, optem, prius lima dehiscat; Vel paler omniputens adigat me fulmine ad umbras, Pallentes umbras Evehi, noctemque Protandam, Ante Pudor, quam te violem; aut tua jura resolvam. Ahi obe fiamma dat cieto angi in mo' scenda, Santa onesta, cli' io te tue Ieggi ossenda.

S. VIII. De Dubitatione. Quid est Dubitatio λR. Dubitatio est sehema, quo Orator nuctuans

156쪽

animique pendens dubitat aliquandiu quid sibi agendum dicendumve sit. Ita Scipio apud Livium milites alloquitur quasi dubitans:

Apud vos quemadmodum loquar, nee conSilium, nec oratio suppeditat; quos ne quo nomine quidem appellare debeam, scio . Civest qui a patria vestra descivistis: an militest qui imperium auspiciumque abnuistis, sacramenti religionem rupistis: hostes Z corpora, oras vestitum, habitum civium agnosco; facta, dicta, consilia, animos hostium video.

Est etiam apud Ciceronem egregium aliud eiusdem schematis exemplum in Oratore:

Utrum dissicilius, aut majus esset negare tibi saepivis idem roganti, an essicere id quod rogares, di multumque, Brute, dubitavi. Nam et negare ei quem unice diligerem, cuique me charissimum esse Sentirem, Praesertim et iusta Petenti, et praeclara. cupientit, durum admodum mihi videbatur: et . suscipere tantam rem, quantam non modo facultate consequi dissicile esset, sed etiam cogitatione complecti, vix arbitrabar esse ejus, qui vereretur reprehensionem doctorum, atque prudentium.

Habes etiam breve, sed Iuculentum Dubitationis exemplum in illis Tiberii verbis apud Tacitum in

Annalibus:

Quid scribam, P. C. aut quomodo scribam, aut quid omnino non scribam hoc tempore, Dii me Deaeque Prius Perdant, quam perire quotidie sentio, Si Scio.

Illustre omnino dubitationis exemplum suppeditat nobis Virgilius, cum Didonem ita dubitautem inducit:

Eu quid agam: rursus ne procos irrisa priores EXPeriar, Nomadumque petam conuubia supPle , Quos ego sum toties iam dedignata maritost Iliacas igitur classes atque ultima Τeucrum 6

157쪽

Justa sequar i quia ne auxilio juvat ante levatos, Et bene apud memores veteris stat gratia facti l . . . An Tyriis omnique manu StiPata meorum Insequar i Et quos sidonia vix urbe revelli, ' Rursus agam pelago, et ventis dare vela j eho I: Italicorum Seriptorum eaeempla alpe 3. R. Ita Speronius in Oratione Funebri:

3Ia Ia mia oragione da quat parte delle sue Iodi prendera it suo principiol Ove avra ella it suo sinet e cotiquat Ordine ragionando trascorrera te attre doti di questa illustre Signora lEt Paulus Segnerus: '

Et Areostus ita inducit Olympiam dubitantem:

Tu mi hai Io stato inio, solio Pretestoli parentado, e d' amiciZia, tollo: Ben fosti a pomi te tue genti presto, Per aver ii dominio a te rivolio. Tornero tu Fiandra, ove ho vendulo it resto in che is vivea, henchh non lasse invito, Per sOvventuti, e di prigione trarte l. Meschinal dove andro i non so in quat parte. Debbo sorse ire in Frisia, ou 'io potet, E per te uota vi volsi, esser regina i

Et Tassus pari modo Reginaldum dubitantem inducit:

' . . or Che furat dee suli' ignuda arena Costei Iasciar cosi tra viva e morta r Cortesia lo ritien, pieta 1' affrena Dura necessita seco net Porta.

158쪽

Quid sequitur interdum a Dubitationa pR Nonnumquam Dubitationem sequitur electio, quas sit nimirum, cum is qui dubitat subito consilium casst, quasi oboria sibi nova quadam luce. Ita Dido apud Virgilium postquam diu dubitasset, hoc consilium capit:

Quin morere, ut merita es, serroque averte dolorem.

Videre hoc licet etiam in exemplo Segneri quod attulimus et

Anai. cosi mi assista Dio ecc.

g. IX. De correetione. Quid est correetio pR. correctio, seu Retractatio, est schema, quo Orator sententiam, aut vocem a se prolatam retractat, ac vehiti eorrigit. Ita Cicero pro Coelio:

O stultitiam i Stultitiamne dicam, an impudentiam singularem r

Et prima catilinariat

Quamquam quid loquor 3 Τe ut ulla res frangat y Tu ut unquam te corrigas i Tu ut ullam fugam meditere rTu ut ullum exilium cogites' Utinam tibi istam mentem Dii immortales donarent.

Sic etiam Terentius in eomoedia, quae inscribitur Heautontimorumenos miserum senem Menedemum sic loquentem inducit:

Filium unicum adolescentulum Habeo. Alii quid dixi habere mel Imo habui, Chreme Nunc habeam, nec ne, incertum est.

159쪽

empla Aalisa velim audire. R. Ita Paulus Segnerus:

Belache presunetione diss' io 3 Audacia, audacia, cιὰ do-vea chlamaria; se non anzi insensata temeri*.

Et Petrarea in laudibus Mariae Virginis:

Vergine saggia, e dei beI numer' una Delle Mate Vergini prudenti; Aneti Ia prima, e con piu chiam lampa.

Hoc Schemate utimur saepe ad docendum, ut videre licebit apud hujus generis scriptores. Νonnulla exempla tamen hic asseremus. Ita Tassus de arte poetica:

Dante in quel suo volume, che delia volgare eloquenZaintitolo, tulti i Poemi in tre specie divide Maeon Pace di Dante si a detio, se egit e pur Iecito cliera et sonetio coacetii gravi e magnifici abbiano Iuogo, sara parimenti Iecito che te parole Sieno gravi, e mas nisiche. Et Franciseus Zannotius: Molli hanno raccouo con somma diligenZa te PartieZiandio Piu minute , di cui si compongono tuiti glistili, senga lasciar quello, di cui ora pacliamo, asse

guando a elascuno certo numero e certa mi sura diparole e di sillabe: e sino Ia qualitk deIle lettere. Ermogene su eccellente in queste minuteZZe. Tol. Pero non crediam necessario andar tanto innaneti. Basta benetae it discorso graude e maguinco, Se Sara Veramente tale, Presentandosi ali' animo, si sara tosto conoscere Per Se medeSimo.

De comunicatione. Quid est comunieatio R. Est sigura, qua Orator, causae suae considens, deliberat cum iis ipsis, apud quos, vel contra quos ι

160쪽

dicturus est, illos nimirum consulens quid acturus sit. Egregium hujusmodi exemplum habes in Vedirina 2. ubi Cicero summam causae suae fiduciam ita demonstrat:

Nunc ego vos consulo quid mihi faciendum putetis. Id enim consilii prosecto taciti dabitis, quod ego mihi necessario capiendum intelligo. .

Et pro Caecina:

Quaero si te hodie domum tuam redeuntem homines armati, non modo limine, tectoque aedium luarum, sed primo aditu vestibuloque prohiberent, quid acturus sisy

cedo eaeempla Malica. R. Antonius M. Salvini ciceronem Imilatus ita ait;

A voi stessi, o Sapientissimi Giudici, chiedo consigito, che cosa stimate ch' io debba fare. E talo certo lo midarete, quale si e Dello, ch'io stesso intendo di dover

prendere necessariamente.

Et Paulus Segnerus:

Haec figura aptior Oratoribus quam poetis est, et raro ab his usurpatur. S. XI. Bo Sustentatione. Ouid est Sustentatio rR. Est figura, qua Orator, ad conciliandam sibi 'attentionem, et ad excitandos, erigendosque audi'