장음표시 사용
171쪽
144 Ei Virgilius in 6. Aeneid. sybilla hoc schemate uti
tur ut sutura canat; Bella, horrida bella, Et Tybrim inulto spumantem Sanguine Cerno.
Luculentissimum etiam exemplum exhibet in lib. I. Georgicorum:
Scilicet et tempus veniet, cum finibus illis Agricola, incurvo terram molitus aratro Exesa inveniet scabra robigine pila: Aut gravibus rastris galeas pulsabit inanes, Grandiaque effossis mirabitur ossa sepulchris.
Et Tibullus lib. 2. Elegia 5. eamdem Sybillam inducit
eventura recinentem. Ecce super fessas volitat victoria puppes, Tandem ad Trojanos diva superba venit. Ecce mihi lucent Rutulis incendia castris; Jam tibi praedico, barbare Tm ne, necem. - Αnte oculos Laurens castrum, murusque Lavini est, Albaque ah Ascadio condita longa duce. Te quoque jam video, Marti placitura sacerdos Ilia, vestales deseruisse focos.
Luculentissimum denique exemplum praebet Horatius in Odo 13. lib. I.
Pastor cum traheret per freta navibus: etc. quod brevitatis caussa praetereo. Cedo eaeempla eae vernaculis seriptoribus δε- prompta. R. Ioannes Casa hac usus est Visionis figura in Oratione 1. pro Foedere:
Vera cosa e μ' egit in tanta flamma di desiderio edi avarigia a voi perdonera, e struggendo, ed ardendor membri e I' ossa delia sua sconsolata e dolente Italia ad uno ad uno, i onorata sua testa, cioli questa re-
172쪽
gal citia ed egregia, risparmiera sorse. Ma oime . cheella suma gili e flavilla, e voi soli Pare che I' arsura
Et Paulus Segnerus per Visionem ampliscat sententiam hanc minime eaepedire, ut Christus moriatur pro populo, in exordio concionis 55. Magnificum et illustro exemplum iE sia dunque spediente a Gerusalemme che Cristo
muria Τ Oh solli consistit Oh frenetici consistierit ΑΙ-1ora io voglio, che voi torniate a pariarmi, quando co- perte tuite Ie Vostre campagne d' arme, E d' armati, vedrete Ie aquile romane far nido d' in torno alle vo- Stre mura, ed appena quivi posate agu22ar gli artigii, ed avventarsi alla preda ' quando udirete allo rimhom-ho di iamburi e di trombe, orrendi sischi di stomboloe di saette, confuse grida di seriti e di morthotidi, al- lora io vogtio che Sappiate rispondermi, Se o espediente. Expedit. E oserete dir e edit, aliora quando voi miret Die correre it Myague a rivi ed alaarsi Ia strage qmotiti' E oserete dir expedit, quando rovinosi vi man- cheranno solio i pie gli edissetiit Quaudo suenate vi languit anno innan Zi agit occhi te sposel Quando, o vunque volgiate Stupido it guardo, vi scorgerete imperversare la crudeIta , signoreggiare it furore, regnar lamorier Abi non diranno gia expedit que' bamhini, chesarati pascolo alis Ior madri assamate: uot dirantio queigiovant che andranno a trenta per soldo venduti schia vi: nol diranno que ' vecchi che penderanno a cinque- cento per giorno consilii in croce.
Et Dantes in Cantione Vigesima Purgatorii Hagn,lleo inducit Ugonem Capetum sutura deminciantem:
173쪽
Quindi non terra, ma Peccato ed Onta Guadagnera, Per se tanto Piu grave, Quanto piu Ileve simit danno conta. V altro, che gia usci preso di nave, Veggio vender sua figlia, e Patteggiarne, Como sau Ii corsar deli' attre schiave. O avarigia, che puoi tu Plu sarne, Pol che hai ii sangue mio a te Si tratio, Che non si cura delia Propria carne 3 Perche mon paja il mal suturo e it latio, Veggio in Alagna entrar Io sordaliso, E nei Vicario suo Cristo esser catto; Veggiolo uli' altra volta emer deriso ; ggio rinnovellar Ι' aceto e ii sele, E tra nuovi Iadroni esser anciso IVeggio u nuovo Pilato si crudele, Che cio nes sagia, ma, Seneta decreto, Porta neΙ templo Ie cupide vele. O Signor mio, quando saro io 1ieto A vedec Ia vende ita, che naScosa
Vincentius Filio a denique ita in cantione pro obsidione Vindobonae vaticinatus est:
Ma sento, o Sentir ParmeSacro furor, che di se m ' empie , udite. Udite, o voi che Ι' arme Per Dio cingete: at tribunal di Cristo Gia decisa in pro vostro e la gran lite. At glorioso acquisio Su su pronii movete: in lieto carmeTra. voi canta ogni trOmba, E trionso predice: ite abbatiete, Dissipate, Struggete Quegii empi, e Ι' Istro at vinio stuol si a tonaba: D' alti applausi rimhomba La terra Omai: che pili tardatet aperta. E gia la strada, e la vittoria e certa.
174쪽
Haec figura quae multis aliis figuris alitur, ut insuperioribus exemplis videre Iicet, uberem dicendi copiam Poetis et Oratoribus suppeditat, et si rerum
consequentiam perspicuam et dilucidam cum gravitate expositionem contineat, atque a mentis animi vo porturbatione ortum liabeat, plurimum ad movendum valet.
Quid est dieendum de usu Figurarum pB. Non omne genus orationis hisce schematibus perpetuo indigere. Interdum enim nuda simplicitate oratio gaudet, et magis naturali quodam splendore
nitet vigetque, quam Figurarum usu. Interdum etiam ad motus animi excitandos facilis et ingenuus sermo in plus valet, resque melius polentiusque narrantur, nulla adhibita figura: Cum enim tu alicujus uti nar- :rator insortunia exponas, praestabit simplex oratio. Nam nulla major vis est, quam ipsius naturae; nullus potior Ornatus, quam simplicitas. Figurae denique si sponte n0n emuant. Obstant, non adjuvant reum enim vi Veni SSe Videantur, non sponte, frigidam et inanem orationem reddunt. Neque cum sponte veniant, frequentiores eSSe debeni: Oportet enim meminisso illas a comuni consuetudine loquendi abhorrere. Cum ergo frequentiores sint, onerant non exornant, venustatem et gratiam amittunt, non anserunt. Ego illud, ait Quintilianus, de figuris ad-jieiam breviter, sicut Ornant orationem Opportune positae, ita ineptis3imas esse, eum immodice ponuntur. Sunt qui neglecto rerum pondere, et viribus
175쪽
sententiarum, si vel inania eerba in hos modos d praearint, summos se judicent artifices, ideoque non desinunt eas metere; quas gine sententia seetari tam est ridiculum, quam quaerere habitum gestumque sine eorpore. Sed ne hae quidem, quae reete fiunt, densandae sunt nimis. Nam et vultus mutatis, Omlorumque conjectus multum in actu valet: aed si quis ducere os, eaequisitis modis, et frontis ae luminumineonstantia trepidare non desinat, rideatur. Et oratio habeat rectam quamdam velut faciem, quae ut stupere immobili rigore non debebit, ita saepius in ea quam natura dedit specie eontinenda est. Sciendum vero in primis quid quisque in orando postulet locus, quid persona, quid tempus. Major enim pars harum figurarum posita est in delectatione. Ubi vero atrocitate, invidia, miseratione pugnandum es quis ferat conixapositis, et pariter eadentibus et eo similibus iraseentem, flentem , rogantem Cum in his rebus eura verborum deroget asseclibus fidem et
ubicumque ars ostentatur, veritas abesse videatur.
Institutionum oratoriarum lib. IX. cap. III.
Quot sunι orationis sines R. Tres, ait Cicero, sunt orationis fines. Nam 1. in docendo: 2. in delectando: 3. in movendo omnis oratio Versatur. Quao cum ita sint, tria esSe ora tionis genera, prono quidem alveo fuit, diversisque virtutibus illustranda. Cum enim ad docendum apta est oratio, intellectus sive mens motu onmi
176쪽
vel imaginationis vel assectuum remoto, hoc unum spectat, ut verum exp0nat, ita ut etiam a renuentibus intelligi possit. At cum a motibus imaginationis animi vo exoritur, tum aliam Speciem praeseseri, alioque cultu illustrari postulat. Quapropter distinguendum est prius, an mente quieta ad docendum , an perturbatae vi imaginationis ad delectandum, an exagitatis assectibus ad movendum aggrediamur.
Num haec tria genera orationis diversis in structura legibus et regulis nituntur ZR. Minime; eadem enim est unicuique generi structura, sed variis formis delectatur. Sunt quaedam virtutes omnibus orationis generibus comunes et propriae: sed unumquodque genus propriis vel ulisormis et aspectu gaudet. Nam oratio, quae ad do- Cendum attinet, simplici elegantia et nitore contenta Est: tenuioresque figuras et tropos exposcit: quae ad delectandum, si ab imaginatione oriatur, ut sero semper, sormas habet proprias, quae figurae imaginationis, ut supra dictum est, appellantur: quae ero ad movendum, excelsiorem obtinent locum, vehementioribusque illis sguris, et coloribus conspi- cua est, de quibus haud breviter locuti sumus. Quaenam sunt praecipuae orationis virtutes omnibus dicendi generibus comunes Z R. Tres praecipue, nempe 1. Perspicuitas, 2. Suavitas, 3. Dignitas; cum vero dignitalem dicimus, quodammodo etiam elegantiam et varietatem, quae in illa continentur, indicamus. Nunc de unaquaquo singillatim loquemur.
Quid sibi fuit Perspieuitas' R. Perspicuitas quae princeps virtus orationis
177쪽
nobis est, primo Verbis propriis, apteque collocatis obtinetur, tum recto sententiarum ordine. Ila sermo et doctis probabilis, et planus imperitis erit. Quo modo in verbis perspicuitas servanda sit antea diximus , Similis autem ratio est in rebus: nam si neque pauciora quam Op0rtebit, neque plura, neque inordinata, aut indistincla usurpantes dixerimus, erunt dilucida, et negligenter quoque audientibus aperta. Ea enim vis perspicuitatis erit, ut in animum auditoris oratio, ut sol in oculos, etiamsi in eam non
Η. Ui verba ita collocemus, aut ut inter se aptissime cohaereant extrema cum prim sS, eaque sint quam suavissimis vocibus; aut ut forma ipsa concinnitasque verborum conficiant orbem suum, ut comprehensio numerose et apte cadat.
Sed hoo maxime desiderat diligentiam in fiat
struetura quaedam, nec tamen fiat operoser nam esset cum infinitus, tum puerilis labor, ait Τullius; nec tam minuta constructio appareat. Sed qua ratione fiat numerosa periodus, et quibus virtutibus illustretur, satis antea dictum est.
Quid denique sibi vult Dignitas
B. Dignitas est, ait Cicero, quae reddit ornatam orationem varietate distinguens. Haec in verborum et in sententiarum exornatione dividitur. Verborum exornatio est, quae ipsius sermonis insignita continotur perpolitione: sententiarum exornatio est quae non Verbis, sed in ipsis rebus quamdam habet dignitatem. Varietato animus recreatur, sicut in cibis, quorum diversitate reficitur stomachus, et pluribus minore fastidio alitur.
178쪽
Quaenam est Eaeornatio verborum ΤB. Cum oratio propriis ac usi latis verbis assecuta
fuerit, ut perspicue ab omnibus intelligatur, quibusdam quasi coloribus pingenda, atque illustranda Iuminibus erit, ut et aures delectet, et mira quadam venustate animos legentium permulceat. Hos autem colores, et haec lumina asserunt orati0ni elegantia, tropi, et figurae Verborum, ut illas praeteream , quae vulgo grammaticales appellantur, de quibus cum grammatici omnes praecepta tradant, nobis hoc loco relicendum erit. De tropis vero, et figuris satis dictum est supra. Quid est Elegantis ΤB. Elegantia ab eligendo nomen habet: ea est quae facit ut unumquodque pure et aperte, ut ait Cicero, dici videatur. Eligenda sunt ergo verba, ut
elegantiam assequamur. Quaedam enim sunt Venustiora, nobiliora, praestantiora, vel numero, Vel Vi, vel etiam urbanitate quadam a Vulgari Sermone Se-juncIa. Haec verba veluti nores orationem exornant, elegantemque essiciunt, si parce et apte adhibeamus,ot jucundissimam varietatem inducunt.
APUT XII. DE SENTENTIIS, ET ACUTE DICTIS
Num aliis rationibus illustrari potest oratio R. Aliis certo potest, et pene dicam gravioribus, ut sunt sententiae, et acute dicta. Quid est Sententia R. Sententiam veteres quod animo sensissent VO- ea erunt : sed consuetudo iam tenuit, ut mente con-
179쪽
Petrarca9 La vita e il sin d' una prigione oscura. Petr. Saggio cor Poco Plange, e Poeo ride. Testi PQuid est eustodiendum in sententiis PR. Id praecipue custodiendum est, ne crebrae Sint, nec palam salsae. Densitas earum obstat invicem. Hoc quoque accidit, quod solas captanti sententias, multas necesse est dicere leves, frigidas, ineptas: non enim potest esse delectus, ubi numero laboratur. Ego haec lumina orationis, inquit Fabius, velut oculos quosdam eloquentiae credo. Sed neque oculos esse toto corpore velim, ne caetera membra suum officium perdant. Quodnam est discrimen sententiam inter et acute 'dietum' B. Sententia pugna caret, et conssiclu: acute dictum vero totum est in eo confictu. Exempla subjicio de sententia pura, de acuto dicto puro, et de utroque mixto. Sententia pura illa est, quae dicti quidem amplitudinem habet ac majestatem, sed contentione caret; sic dicitur apud Senecam: Cogi qui potest, nescit mori. Acuto dictum pure est contentio sine sententia, talo est apud eumdem Senecam illud Hecubae:
Ille tot regum Parens Caret sepulchro Priamus, et flamma indiget, Ardente Troja. IR
180쪽
Animadvertendum est autem hujusmodi acule dicta cum de rebus gravioribus dicas satius esse non usurpare: neque crebrius in tenuioribus adhibenda, quod oratio nimium artificioso elaborata facile Digescit. Sententia mixta est, cui annexa est contentio, talo est illud:
. Avaro tam deest quod liabet, quam quod non habet.
Seposita enim contentione viget tamen sententiae vis ei dignitas: idemque est ac si diceretur.
Sed de his sum ciat: nunc nobis tractandum de amplificatione qui major ornatus habetur, et postea de nonnullis orationis generibus, in quibus Tyrones praecipue Sunt exercendi, dicemus.
DE AMPLIFICATIONE Quid est amplifieatio ΤR. Amplifieatio ut Tullius docet) est ornatus
quidam orationis, tum ad illustrandum, et augendum, tum etiam ad eaetenuandum aliquid et deprimendum: Sive est oratio, quae versat saepe multis modis eamdem et unam rem, et haeret in eadem, commoraturque sententia. Quare summam Iaudem eloquentiae esse amplificare rem ornando, omnes uno ore consentiunt. Inepte igitur prorsus ac ridiculo laciunt qui amplificationem cum vuIgo aiunt esse orationem, quae ex parvis magna facit; seu quae res exiguas verbis exaggerat, et in majus