장음표시 사용
61쪽
multa de arte praecepta reperimus. Ex his duabus diuersis, sicuti familiis, quaru altera cum versaretur in philosophia,
nonnullam rhetorica quoque artis sibi curam assumebat: altera vero omnis in dicendi erat studio, S praeceptione occupata, unum quoddam est conflatum genus a posteriori bus, qui ab utrisque ea quae commode dici videbantur, in suas artes contulerunt: quos ipsos simulatque illos superiores nos nobis omnes, quoad facultas tulit, proposuimus, S c nostro quoque nonnihil in commune cotulimus. Quod si ea quae in his libris exponutur, tantopere eligeda fuertit, quanto studio eieci a sunt, profecto neque nos, neque alios industriae nostrae poenitebit si nautem temere aliquid alicuius praeteriis e aut non satis elegater secuti videbmaur,docti ab aliquo faciles libenter sententiam commutabimus. Non enim parum cognosse, sed in parum cognito stulte Sediti perseueras e turpe esst: propterea quod alterum communi hominum infirmitati, alterii singulari uniuscuiusque vitio est attributu. Quare nos quidem sine ulla a Trinatione, simul quaerentes dubitate unumquodque dicemus, ne dum paruulum hoc consequimur, ut satis commode haec perscripsis e videamur, illud amittamus, quod maximum est, ut ne
cui rei temere atque arroganter assenserimus. Verum hoc quidem nos, S in hoc tepore, in omni vita si udiose, quoad facultas feret, c5 sequemur: nunc autem, ne longius Ora
tio progres a videatur, de reliquis quae priaecipieda videtur
esse, dicemus. Igitur primus liber exposito genere huius artis officio, S fine, A materia, S partibus, genera controuersiarum, S inuentiones, S consstitutiones iudicationes continebat. Deinde partes orationis in eas omnes omnia
praecepta. Quare cum in eo caeteris de rebus diu inci ius dici una sit, disperse autem de confirmatione, de reprehcsone nunc certos Ofirmandi S reprehedendi in singula causarum genera locos tradendos arbitramur. Et quia quo paci o tractari conueniret argumetationes, in libro primo non
indiligenter expostum est , hic tantum ipsa inuenta unam- quanque in rem exponetur simpliciter sine ulla exornatio-
62쪽
ne, ut ex hoc inuenta ipsa, ex superiore aute expolitio inuentorii petatur. Quare haec quae nunc priaecipientur, ad confirmationis S reprehesionis partes referre oportebit. Omnis S dei non strvitia,&dchberativa, ct iudicialis causa necesse est in aliquo eorum quae ante e Xposta sunt, constitutionis genere uno phtribusve versetur. Hoc quanquam ita est, tamen cum communiter quaedam de omnibus praecipi possint, separatim quoque aliae sunt cuiusque generis S diuersae praeceptiones. Aliud nim laus, aut vituperatio, aliud entcntiae dictio, aliud accusatio aut recusatio G ficere debet. In iudiciis quid aequum sit quaeritur. In dem5- strationil, quid honestu. In deliberationil, ut nos arbitramur, quid honestu st, ct quid utile Na caeteri utilitatis modo fine in suadedo S in dissi, adcdo exponi oportere arbitrati sunt Quors igitur generis fines S exitus diuersi sunt, corii praecepta eade, si ei possunt. Neq; nunc hoc dicimus, no easdem incidere cbstitutiones vertanta me oratio quaedam ex ipso fine tenere causae nascitur,qtiae pertineat ad vita alicuius demonstrationem, aut ad sentctiae dictionem. Quare nunc in exponendis controuersis, in iudiciali genere causarum praeceptorum versabimur. Ex quo pleraque in caetera quoque causarum genera simili implicita controuersia nulla cum difficultate transferentur, post autem separatim de reliquis dicemus. Nunc ad biecturalῆ constitu Irrtione proficiscemur, cuius exemplum sit hoc expositum, In itinere quidam proficiscentem ad mercatum quendam Ssecum aliquantum nummoru ferentem est comitatus: cum noc, ut fere fit, in via sermonem cotulit, ex quo factum est , ut illud iter familiarius facerevcllent. bare cum in quandam tabernam diuerti sciat, simul coenare, in codem loco somnum capere voluerunt. Cenati discubuerunt ibi seni. Caupo autem iam ita dicitur post inuentum, cum in alio maleficio deprehcsus es et cum illum alterum videlicet qui nummos habere animaduertissct noetu postquam illos aretius, ut fit, iam ex las studine dormire sensit, accessit, S al-tcrius corum, qui sine nummis crat, gladium prope appositu
63쪽
; DE INVENTIONE e vagina eduxit, de illum alterum occidit, nummos abstulit 'gladium cruentum in vaginam recondidit, ipse sese in lacituiuum recepit. Ille aute, cuius gladio occisio erat facta, munto ante lucem surrexit comitem illum suum inclamauit semel, saepius: illum somno impeditum non respodere existimauit: ipse gladium,&caetera quae secti attulerat, sustulit: solus profectus est. Caupo non multo post clamat hominem csse occisum, d cum quibusdam diuersoribus illii qui
ante Xierat, consequitur: in itinere hominem coprehendit:
gladium eius e vagina educit: reperit cruentum: homo in urbem ab illis deducitur, ac reus fit. In hac intentio est criminis,occidisti. Depulsio,Nb occidi: ex quibus costitutio est . Quaestio est eade in coiecturali, quae iudicatio Occideritiae. Nunc exponemus locos, quoru pars aliqua in omne c5iecturale incidit controuersiam. Hoc autem dc in horum locorum e Xpositionem in caeterorum oportebit attedere, noomnes in Omnem causam conuenire. Vt enim Omne nomee aliquibus,id ex omnibus literis scribitur sic omnem in causam non omnis argumentorum copia, sed eorum necesir sario pars aliqua cdueniet. Omnis igitur ex causa, e X peria sona, ex facto ipso conieci ura capienda est. Causa distribuitur in impulsione, uia ratiocinationem. Impulsio est quae sine cogitatione per quandam assectionem animi facere aliquid hortatur, Ut amor, iraclidia, aegritudo, vinolctia, omnino omnia in quib' animus ita videtur astectus fuisse, ut rem perspicere cum consilio iuratis potuerit S id quod fecit, impetu quodam animi potius, quam cogitatione fecerit. Ratiocinatio autem est diligens de cosyderata faciendi aliquid, aut labia cied excogitatio. Ea dicitur tum interfuisse, cum aliquid faciendum, aut non faciendum certa de causa vitasse, aut secutus esse animus videtur ut si amicitiae quid causa factum dicetur, si inimici ulciscendi, si
metus, si gloriae, specuniae, si denique, ut Omnia generatim amplectamur, alicuius retinendi, augendi, adipiscendive binodi, aut contra reiiciendi, diminuendi, deuitandive incismodi causa. Nam horum in genus alterutrum illa quoque
64쪽
incident, in quibus aut incommodum aliquod maioris vitandi incommodi causa, aut maioris adipiscendi commodi suscipitur: aut commodum aliquod maioris adipiscendi comodi, aut maloris vitad incommodipta eteritur. Hic locus
sicut aliquod fundamentum est huius constitutionis ira nihil fictum esse cuiquam probatur, nisi aliquid quare factust, ostenditur. Ergo accusator, cum aliquid impulsone faetum esse dicet, illum impetum, quandam commotionem animi, affectioncmque verbis S sententiis amplificare debebit, S: ostendere quanta vis amoris sit, quanta animi perturbatio, iracundia fiat, aut ex aliqua causa arti, qua impulsum aliquem id fecisse dicet. Hica exemplorum comemoratione, qui simili impulsu aliquid commiserint, S similitudinum collatione, S ipsius animi affectionis explicatione curandum est, ut non mirum videatur, quod ad facinus tali perturbatione commotus animus accesserit. Cum autenon impulsione, verum ratiocinatione aliquem commisisse quid dicet, quid commodi sit secutus, aut quid incommodi fugerit, demonsi ratiat S id augebit quammaxime poterit, ut quoad fieri post it, idonea quammaxime causa ad pecca dum hortata videatur. Si gloriae causa, quantam gloria consecuturam existimatat. Item si dominationis, si pecuniae, si amicitiae, si inimicitiaris, S omnino quicquid erit, quod causae fuisse dicet, id summe augere debebit. Et hoc eum magnopere cosyderare oportebit, non quid in veritate modo,
veru metiam vehementius, quid in Opinione eius quem arguet, fuerit. Nihil enim refert notulit aut n5 si e aliquid comodi aut inc5modi, si ostendi potest ei visum esse qui arguatur. Nam opinio dupliciter fallit homines, hi aut res
alio modo est ac putatur, aut nonis eurius est, que arbitrati sunt. Res alio modo es tu iri, cum aut id quod bonum est , malum putant: aut cotra quod malum est , bonum: aut quod nec malum est nec bonum, malum aut bonum aut quod malum aut bonum est, nec malum nec bonum. Hoc intellecto, siquis negabit ullam esse pecuniam fratris aut amici vita, aut denaque officio suo antiquiore aut suaviore, non erit
65쪽
ό DE INVENTIONE hoc accusatori negandum. Nam in eum culpa fummum odium transferetur, qui id quod tam vere S ple dicetur, negabit. Verti illud dicendum erit, illi no esse ita visum: quod
sumi Oportet ex iis, quae ad personam pertinci, de quo post dicendum est Euctus autem tum fallit, cum aliter accidit, atque ii qui arguuntur, arbitrati esse dicuntur, ut siquis dicatur alit occidisse ac voluerit, quod aut similitudine, aut suspicione, aut demostratione falsa deceptus sit: aut et necasse,cuius testamento non sit haeres, quod eius testamento se haeredem arbitratus sit. Non enim ex eventu cogitatione
speci ari oportere, sed qua cogitatione S spe ad maleficium profectus sit,cbsyderare: δ quo animo quid quisque faciat,
non quo casu utatur, ad rem pertinere. In hoc autem loco, caput illud erit accusatorio demonstrare poterit alii nemini causam fuisse faciendi. Secundarium, si latam aut tam idoneam nemini Sin fuisse aliis quoque causa faciendi videbitur, aut potestas aliis defuisse demons randa est, aut facultas, aut voluntas. Potes as, si aut nescisse, aut no aquis se,aut conficere aliquid non potui se licetur. Facultas, si
ratio, adiutores, adsumenta, S caetera quae ad rem pertinebunt,defuisse alicui demonstrabuntur. Volutas, si animus a talibus factis vacuus integer esse dicetur. Post remo quas ad defensione rationes reo dabina', iis accusator ad alios ex culpa eximcdos abutetur. Verum id breui faciend4 est, S in unum multa sunt cdducenda, ut ne alterius defendendi causa hunc accusare, sed huius accusandi causa defendere alterum videatur. Atque accusatori quide haec se i a re sunt in causa facienda S cosyderanda. Defensor autem ex dirario primum impulsionem aut nulla fuisse dicet, aut si fuisse concedet, extenuabit S paruulam quandam fuisse demonstrabit, aut d ex ea solere huiusmodi facta rasci, docebit. Quo erit in loco demonstrandum, quae vis natura
eius sit neci ionis, qua impulsus aliquid reus comisisse dicetur in quo' exepla similitudines erunt profercdar, Z ipsa dilige ter natura eius affectionis quam leuissime quietissima ad parte explicada, ut te ipsa a facto crudeli aur-
66쪽
bulento ad quidda mitius Sciraquillius traducatur, de oratio tamen ad animum eius qui audiet. ad animi quendam intimum sensum accomodetur. Ratiocinationis aute suspiciones infirmabit, si aut comoda nullum fuisse, aut partiti,
aut aliis magis fuisse, aut nihilo sibi magis quam aliis, aut
incommodum sibi maius quam comodum dicet, ut nequaquam fuerit illius comodi quod expeditu dicatur, magnitudo: aut cum eo incomodo quod acciderit, aut cum illo periculo quod subeatur, comparada qui omnes loci similiteraiicomodi quoq; vltatione tractabuntur. Sin accusator dici 28xerit, eum id esse secutum, quod ei visum sit comodum, aut
id fugisse, quod putarit esse incomodum, quanquam in falsa fuerit opinione, demost randum erit defensori neminem tantae, si stultitiae, qui tali in re positi veritatem ignorare.
Quod si id cdcedatur, illud, o concessum iri, nec dubitasse quide hunc quid eius iuris es et: sed id quod falsum fuerit,
sine ulla dubitatione pro falso, quod veru pro vero proba sese. Quod si dubitauerit, summae fui si e metiae, dubia spe impulsum certu in periculii se cdmittere. Queadmodum alite accusator, cu ab aliis culpa dimouebit, delensoris locis utetur: sic iis locis qui accusatori dati sunt, utetur reus cu in alios ab se crime volet trafferre. Expersona autecbieetur ir9 capietur, si eae res quae personis attributae sunt, diligeter 50derbulatu quas omnes in primo libro exposuimus ira de nomine labia unqua aliquid suspicionis nascitur. Nomeaute cum dicimus, cognome quoq; Magnoine intelligatur oportet. De hominis enim certo proprio vocabulo agitur ut si dicamus idcirco alique Callidium vocari, qui itemerario de repeti noldsilio sit: aut si ea de re hominil, Graecos imperitis verba dedissse,quod Clodius, aut Caecilius, aut Mutius vocaretur. Et de natura licet aliqua tutum ducere suspicionis.omnia enim haec, vir an mulier, huius an illi' ciuitatis sit, quib' sit maioribus, quibus 5 sanguineis, qua aetate, quo animo, quo corpore, quae naturae sui attributa, ad
aliqua coiectura facienda pertinebunt. Et ex victu multae trahatur suspiciones, cu quemadmodiim,d, apud quos, S a
67쪽
6 DE INVENTIONE quibus educatus de erudit' sit quaeritur quibusca vivat,
qua ratione vitae, quo more domestico vivat. Et ex fortuna saepe argumetatio nascitur cu seruus an liber, pecuniosus an pauper, nobilis an ignobilis, elix an in seclix, priuat' an cum potest ate sit, aut fuerit, aut futurus sit, Cosyderatur: aut deniq; aliquid eorum quaeritur, quae fortunae esse attributa intelliguntur. Habitus aut quonia in aliqua perfeci ad costanti animi aut corporis absolutione cosistit quo in genere est virtus, scientia, S quae contraria sunt, res ipsa
causa posita docebit, ecquid hic quoq; oc' suspicionis ostedat. Na affectionis quide ratio perspicua solet prae se gerere
coniecturam, ut amor, iracundia, molestia propterea quod
ipsorum vis intelligitur, A quae res harum aliqua re consequatur, facile cognitu sunt. Studia aute, quonia est assidua de vehemes ad aliqua re applicata magna cu voluntate occupatio, facile ex eo ducetur argumetatio, qua res ipsa desederabit in causa. Ite ex cosilio sumetur aliquid suspicionis. Nicosiliu est aliquid factedi, nysectedive excogitata ratio. Ite necta,& casus, orationes, quae sunt omnia ut in cofirmationis praeceptis diectu est in tria tepora distributata, facile erit videre ecquid afferant ad coniecturam confir-3J manda suspicionis. Ac personis quide res eae sunt attributae, ex quibus omnibus viati in locum coaectis accusatoris erit improbatione hominis uti. a causa facti parum firmitudinis habet, nisi animus eius qui insimulatur, in ea suspicione adducetur, ut a tali culpa no videatur abhorruisse. Vt enim animu alicui improbare nihil attinet, cu causa quare peccauerit no intercesserit sic causam peccati intercedere leue est, si animus nulli minus honestae rationi affinis ostenditur. Quare vita eius quam arguit, ex ante saetis accusator improbare debebit, S ostendere, siquo inpari ante peccato conuictus sit. Si iliab poterit, siqua in simile ante suspicione
venerit, ac maxime, si fieri poterit, simili aliquo in genere eiusmodi causa aliqua commotum peccasib, aut in aeque magna re, aut in majore, aut in minore ut siquis pecunia dicat
induci u fecis e possit demostrare aliqua in re eius aliquod
68쪽
factum auarum. Item in omni causa natura, aut victu, aut studium, aut fortuna, aut aliquid corum quae personis attributa sunt, ad . causam, qua como tu peccasse dicet, adiungere, atq; ex dispari quoq; genere culparu, si ex pari sumedi facultas non erat, improbare animu aduersarii oportebit ut si auaritia ductum arguas fecisse, auarum eum que accuses, demostrare no possis, aliis affinem esse vitiis doceas ex ea remo esse mirandii qui in illa re turpis aut cupidus aut petulas fuerit, hac quoque in re eum deliquisse. Quantuenim de honestate S authoritate eius qui arguitur detractum est, tantu de facultate totius est defensionis diminutii. Si nulli affinis poterit vitio reus ante admista demonstrari locus ducatur ille per que hortad ludices erunt, ut veterem fama hominis nihil ad rem putet pertinere Na culante
celasse, nunc manifesto teneri. Quare no oportere h. ac rem
ex superiori vita spectari, sed superiorem vita ex hac re improbari, aut potestatem ante peccandi non fuisse, aut causam. Aut si haec dici non poterunt, dicendum erit illud extremum, niues mirum si nunc primum deliquerit Ninecesse est ei qui velit peccare ali Quado primum delinquere. Sin vita ante acta ignorabitur, hoc loco praeterito, Sc cur
praetereatur demdstrato, argumetis accusationem statim si firmare oportebit. Dcfensor autem primum, si poterit, de I
bebit vita eius' insimulabitur, quam honestis ima demta
strare. Id faciet, si ostedet aliqua eius nota de comunia officia: quod genus in parctes, gnatos, amicos, affines, necessarios: ctia quae magis rara dc eximia sunt, si ab eo cu magno aliquo labore, aut periculo, aut utraq; re, cum necesse no siset, officii causa, aut in repub. aut in parentes, aut in aliquos
corii, qui modo expositi sunt, facta esse dicet Deinde se ni hil deliquisse, nulla cupiditate impeditum ab officio recessisse. Quod eo colirmatius erit, si cum potestas impune aliquid facied minus honeste fuisse dicetur, volutas i faci didemostrabitur abfuisse. Hoc autem ipsum genus erit eo firmius, si eo ipso in genere quo arguetur, integer antea fuisse demostrabitur ut si cu auaritiae causa secisse arguatur, mi-
69쪽
ό DE INVENTIONEnime omni in vita pecuniae cupidus fuisse doceatur. Hic illa
magna Cum grauitate inducetur indignatio iunci a coque stioni, per quam miserum facinus esse. indignum demo si rabitur ut cum animus omni in vita fuerit a vitiis remotissimus, eam causam putare, quae homines audaces in fraude rapere soleat, casstissimum quoque hominem ad peccadum potuisse impellere: aut iniquum essem optimo cuique per niciosissimum no vitam hones e actam tali in tepore qua plurimu prodes e, sed subita ex criminatione, quae Ofingi facile pos it, non ex ante acta vita, quae neque ad cpus fingi, neque ullo modo immutari possit, facere iudiciu Sinata tem in anteacta vita aliquae turpitudines erunt, aut falso venis in eam existimationem dicetur, aut ex aliquorum inuidia, aut obtrectatione, aut falsa opinione: aut imprudentiar, necessitudini, aut persuasioni, adolescentiae, aut alicui non malitiosae animi affectioni attribuentur, aut dis imili in genere vitiorum: ut animus no omnino integer, sed a tali culpa remotus cse videatur. Ac si nullo modo vitae turpitudo, aut infamia leniri poterit oratione, negare oportebit de vita eius S moribus quaeri, sed de eo crimine, quo de arguatur: quare antefactis omissis, illud quod instet agi oportere. Ex facto autem ipso suspiciones ducentur, si totius administratio negotii ex omnibus partibus pertentabitur, atque hae suspiciones partim ex negotio separatim, partim comu niter ex personis, atque ex negotio proficiscentur. Ex negotio duci poterunt, si eas res quae negotiis attributae sunt, diligenter con syderabimus. Ex iis igitur in hanc constatutioncm conuenire videntur genera eorum Omnia, partes generum pleraeque. Videre igitur primum oportebit, quae sint
cotinentia cum ipso negotio, hoc est, quae ab re separari nopos uni. Quo in loco satis erit diligete cd yderadum, quid sit ante rem factum, ex quo spes perficiendi nata, δ faciendi facultas quaesita videatur quid in ipsa regerenda, quid postea consecutum sit. Deinde ipsius est negotii gestio pertractanda. Nam hoc genus earum rerum, quae negotio attributae sunt,secudo in loco nobis est expositum. Hoc ergo in
70쪽
genere spectabitur locus, tempus, occasio, ficultas: quorum vniuscunisque vis diligenter in cofirmationis praeccptis explicata est . Quare, ne aut hic no admonuisse, aut ne eademiterii dixiste videamur, breuiter demo strabimus quid quaque in parte consederari oporteat. In loco igitur opportunitas, in tempore Oginquitas, in occasione commoditas ad faciendum idonea, in facultate copia dc potestis earum rerum, propter quas aliquid facilius fit, aut sine quibus omni no infici non potest, consederanda est. Deinde videndum
est, quid adiuncti si negotio: hoc si quid maius, quid minus, quid aeque magnum sit, quid simile ex quibus coniectura quaedam ducitur, si quemadmodum res maiores, minores, aeque magnae, similisque agi soleant, diligenter con-syderabitur. Quo in genere euentus quoque videndus erit, hoc est quid ex unaquaque re soleat euenire, magnopere con syderandum est ut metus, laetitia, titubatio. Quarta autem pars erat eX iis quas negotiis dicebamus esse attributas, consecutio in ea quaeruntur ea quae gestum negoti si confestim, aut ex interuallo consequuntur. In qua videbimus ecquae consuetudo sit, ecquae e X, ecquae actio, ecquod eius rei artificiumst, aut usus, aut exercitatio hominum, aut approbatio, aut offensio: ex quibus nonnunquam elicitur aliquid suspicionis. Sunt aute aliquae suspicioncs quae is scommuniter ' negotiorum S ex per narum attribu tionibus sumuntur. Nam ex fortuna, ct e natura ,δ ex victu, studio, faetis, casu, orationibus, consillo, S ex habitu animi, aut corporis picraque pertinent ad easdem res, quaerem credibilem aut incredibilem facere possunt, cum facti suspicione iunguntur Maxilne enim quaeri oportet in hac constitutione Primum potueritne aliquid fieri. Deinde
ecquo ab alio potuerit. Deinde facultas, de qua ante diximus. Deinde utrum id facinus sit, quod poenitere fuerit neces e. Item quod seem celadi haberet. Deinde necesssitudo, in qua num necesse fuerit id aut fieri, aut ita fieri, quaeritur. Quorum pars ad cosilium pertinet, quod personis attribu tum est,ut in ea causa qua exposuim'. Ante rem erit, quod