장음표시 사용
301쪽
De rubrica item rationem refert sapiens. nam cum ab utrisque ligni extremis capitibus rem porrecta fuerit,est in causa ut detractis superuacuis partibus quae obliquitatem faciebant, lignum diriSatur: rectae siquidem l1neae id acceptum referri debet, cuius applicatione directio illa effecta est. simili modo quoque amussis columnis in altum erectis apposita in causa est,Vt recta collocatatione constituantumpropterea qudd recta linea ad rectu angulum efficiendum ad perpendiculum ducitur. atque ita fit,ut sapientia cum rationes de regulas unicuique arti exhibe t,Vt Ip1α qtaoque artes sint,caula extiterit.Idem in scienti 1s videre licet. Geometra enim ubi puncti, lineae, supern-ciei,corporis definitiones admisit,nih1l amplius de ipsis inquirit: sed ipsis quas principiis x sus,reliqua postea demonstrat.tres siquidem distantias seu dime1aones sumit, longitudinem, latitudine, dc profund1tatem,ex quibus corpus:duas item logitudinem & latitudinem, ex qui ous superficies
constituitur tum unam tantummodo longitudine scilicet latitudine carentem quae est linea,cuius terminus ab utraque parte punctus est,qui indivisibilis esse definitur. Sapiens vero primu eo quo superius ostend1mus modo tria tantum esse interualla,tre sue dimensitones demostrat,pe ectamq; eam este maanitudinem,quae tres huiusmodi dimensiones seu distantias admittit: aeinde eu1dens pronunca alsi in hunc modu sumit.quod terminat aliquid,eo quod terminatur, sia mplicius est atq; iccirco fit,ut omne quod terminat,ab eo quod terminatur una d1 mensione deficiat. qu1 enim fieri potest,ut terminus vel rei terminatae sit in dimensione aequalis, vel plures re terminata dimensiones habeatξ atq; ita demonstrat, superficie quia corporis terminus est,' na ab Eo G1mCUOne defice re:vt quonia corpus in tres porrigitur distantias, superficies duabus latum long1tucl1ne dc latitu-d1ne constituatur. sim1li modo l1neam propterea quod superficiem terminat,ab ea una dimensio
ne deficere : ut uno tantum interuallo praeditam euadere eam necessὸ iis . at pun cum cum D neae terminus sit,quae in unam tantum dimensione porrigitur,omnipIOrsu S carere interuallo,omniq; distantia. atque ad hunc modum Omnes magnitudinum punctique definitiones, recte lese habere
ostendit. Sicut igitur in his principia haberi a sapientia conspiciuntur: ita in reliquis quoque dc
artibus Et scientiis si quis diligenter consideret, principiorum inuentricem esse sapientiam reperiet. iccirco non aliqua in re sapiens, sed omnino atque uniuersialiter sapiens appellatur primus philosophus,qui theologus,id est,esumorum indagator idem est : propterea quod caeteris omnibus art1ficibus & scientibus qui in aliquo sap1entes singul1 sunt,est in causa ut sapientes dAsimi,&dicantur. Cum autem,inquit AristoteleS,fapientem non solum ea quae ex principiis sunt, cognoscere, sed etiam circa principia ipsa verum dicere oportere, id ante dictorum conclusionem sub iungit:qua emcitur,ut cum sapientia habitus sit, dc eius operatio, de quid 1nter eam dc scientiam intersit,nobis innotescat. scientia siquidem circa ea tantum quae ex princaptis colliguntur, veritatem exercet, cum ad inuestigandas inueniendasque res sibi subiectas, principiis 1psis utatur: de principi1s vero quatenus est scientia,inquirere nihil potest. at sapietia etiam de princapris verum d1cit,cum ipsa in eo quod antecellit scientiar,confirmet ac probet.
Quare sapientia erit intellectus & scientia: ac quasi habens caput scietiarerum praestantissimarum.
Hoc auctarium quasi quoddam est, quod ex conclusione superiore consequitur : quo sapientiam esse habitum ex intellectu & scientia compositum manifestat. nam cum Intellectus principiorum veritatis cognitionem habeat: sc1entia vero ex principiis ab intellectu acceptis proprias qOstias quaestiones demonstret sapientia quae 3c principia ut intellectus, & quae ex principiis colliguntur,ut sc1entia,cognoscit,merito sindui erit & intellectus & scientia. atque iccirco in scientiis Capitis vicem obtinebit,quia rerum praestantissimarum 1 cientia est .praestantissima 11 quidem sunt principia si enim sunt causa eorum quae concluduntur in scientiis, quo modo praestantiora atque honoratiora illis esse non debent3principia igitur sunt capita eorum quae in scientiis considerantur. sapientia ver3 quae scientiis principia suppeditat, merito scientiarum etiam ipsa caput dicetur Tametsi hoc quod inquit sap1etiam esse caput habentem scaentia,intelligi quoque alio modo potest,scientiae enim quia ex sese non habent pr1ncipia,sed a sapientia accipiunt,propterea deca pilatae istu capite carentes iure appellari possent: sap1entia autem cum integra sit ac perfecta , habeatquς ex se pr1ncipia,iccirco capitata sic1entia d1c1tui, quasi habens caput, quae principia ipsa sosunt. Sed non b re, ut puto, erit, si quaeramus, cur habitus veridici quatuor tantum non fuerint conumerati,sed intellectus quinto loco adiunctus sitξnam cum sapientia intellectus sit dc scientia, qui tantummodo sciens est,a sapietiae integritate de perfectione in eo deficit,quod habet quidem ab intellectu accepta principia,sed veritate tamen circa ea non assequitur : qui Verd Vlcer1US Progressus in sapientiam deuenit,etiam intellectu iam habet, vi circa principia verum dicere quoq
ipse possit. tu igitur se,ut qui in sapientia intellectus continetur separatim quasi diuersus ab ea
302쪽
st, erit connumeratusZan fortasse quia cum sapientia e V intellectu & scietia composita sit prius oportuit ea quae tanquam partes eius sunt,existere,deinde itR ex Vtrisque ipsis eam costitui atqi eo magis,quod separari utraque a se mutuo possimi Vt simpliciter ac per se esse prius videantur. deinde coniungi,ac sapientiam absoluere .fieri enam potest Ut al1quis intellectualis euadat, adeo Vt cisca principia verum dicat,non tamen sit sciens quippe cum ea quae ex principiis dentonstrantur non dum cognoscat ac propterea neque sapiens sit eri quod altera ex lapientiae partibus sit destitutuq simili modo sciens esse quispiam absque intellectione potest , donec veritatem circa principia nondum assequutus est. QV1 autem Vtrasque Veritates est complexus,& principiorum sc1licet, de eoru quae ex principiis colliguntur is simul S intellectualis est,utpote theologus,& sciens, quip-IO pe qui ea quae ex principiis CCnsequuntur,ex principiis cognoscat. Quare necessie est,ut unusqu1sque ex ver1dicis habitibus separatim sibi accommodatam rationem admittat. Videndum tamen est,nunquid diuina,& quae supra generationem sunt, praestantissima ac preciosisssima appellet:circa quae praecipuum primae philosophiae studium Versaturiquar etiam principia omnium sunt,quae in generationem cadunt:& Vere sunt,soloque intellectu percipiuntur: ac propterea praestatissima, atque honoratissima habenturi. a quibus philosophia&intellectus hominum operatio, veritatem circa scientiarum principia accipit: atque incensiim inde lumen praeui uni ad cognitionem habet, dum in principiorum perceptione animae oculus a deo allustratur, ut medio carente unione terminorum inspiciat,ex quabus medio carentes propositiones componuntur. Verum autem dicere circa principia quasi proprium sapientiae posuit,non qudd scientiae quae a sapientia eadem acci Q piunt,circa ea vera non d1cant, sed quia sapientia cum veritatem circa principia primum compraehendat,ipsa est quae scientiis eandem postea suppeditat.
Ab surdum enim est si quis scientiam ciuilem aut prudentiam honestas sima esse existimat: nisi scilicet homo sit optinata omnici quae in naudo sunt.
Hactenus da merent1am qua distat sapientia a scientia, exposuit: nunc quomodo eadem a prudentra distinguaru ostend1t.connectit autem orationem enim Jcoiunctione,pro autem)sumpta id quod alibi et1am facere al1quando consueuit. sumit autem ciuilem & scientiam ,ed qudd ad ostendendam prudentiae & sapientiae diuersitatem plurimum faciant. absurdum enim est, si ciuile facultatem esse scientiam dicamus: quod consequi apud eum necesse est,qua prudentia esse sapiencto tiam asserat. Dam cum sapientia ex 1ntellectu & scientia constituatur,prudentia vero ciuitas sit:qui prudentiam esse sapientiam inquit,in eam necessitatem incidit,ut scientiam ciuilem esse fateri eatiam cogatur.Id autem absurdum est propterea quod scientia circa necessaria,ciualis circa ea quae contingunt,versatur ut fieri non possit,ut quae inter se adeo in subieciis dissident,conuenire ac coiungi simul queant. prudentia 1gitur sapientia non est. Studio quidem digna, atque honesta Drudentia est, non tamen praeca pue,ac maxime,ut sapientia.id quod ex eo declarat,quod cum prudelia circa ea versetur quae homini conferunt si homo Opt1mum omnium esset,quae in mundo sunt, prudentia quoque esset honestissma omnium,studioque maxime omnium digna: sed hoc no est, ut Ipse etiam procedendo ostendit: restat igitur vi sapaentia prudentia esse nullo pacto possit.
Nam 11 salubre & bonum hominibus ac piscibus diuersiam est, album '' aute & rectum idem sapiens quoque idem, prudens diuersiam esse omnes asseuerarent. Id enim singula quod circa seipsum quod bene se habet,considerat,prudens esse dicerent eique seipsa committerent.
N Alterum argumentum hoc est ad diuersitatem sapientiae ct prudentiae comprobandam,ex diuerso re eodem sumptum,illius enim quod diuersum atque aliud est,falubre & bonum, eiusdem album Sc reditum quasi exemplum producit. nam diuersi generis animalibus salubre est aliud aliaque aliud bonum item simila modo:vt hominibus Sc piscibus. cibus enim salubris, aut victus, aut quipp1am huiusmodi hominibus aliud aliud piscibus est:propterea qudd cum constitutio ac temperatura utrorunque diuersa sit,diuersa quoque esse ea neceste est,quae diuersis temperaturis conducunt.& bonum eodem modo bonum enim hic intelligit,non quod commune atque absolute, sed quod proprium unicuique bonum est quippe cum hominibus quatenus homines sunt ac terrestr1a an 1mal 1a,bonum sit in terra Vitam traducere:piscibus,qui aquatic1 sint,contra in aquis album autem & rectum non ala quibus album sit & rectum,aliquibus minime, sed idem semper sit omnibus.Ita quoque lapiens apud Omnes idem esse omnes asseuerarent: prudens vero non idem apud omnes,sed aliud atque aliud illud i)quidem est prudenS,quod considerat & 1nuenit, necnon
eligit bonum, quod accommodatum tibi est.& recte ut consequi id possit procurat. idque esse prudens unumquodque iudicaret:& si commitrere alicui salutem suam vellet,ei proculdubio sese credereti
303쪽
deret,quod sciret bonum proprium & recte cognoscere,& recte sibi comparare,Vt quemadmodusibi,ita etiam ipsi salutem opt1me procuraret.Atque haec est tota horum VeIborum sententia. age vero singula etia,si alicubi explanatione aliqua opus est particulatim perpendamus. N A M si in quit,salubre dc bonum hominibus ac piscibus eli d1uersum &c.hCum Velit Ostende e Iapietiam apud Cmnes esse eandem,prudentiam vero d1uersam,atque inde lapientiae & prudentiae differentiam manifestare:quo nihil noui hac in re assertum ab eo esse cognoscamus, Ialubre & bonum*- sumit, album item & rectum: illa, eo quod naturam apud diuersos diuersam habent: haec, quia pro diuersitate naturarum non immutantur, sed semper apud omnes eadem permanent. si igitur in istis, inquit, ita res sese habet, nihil noui susipicari debemus, s sapientia de prudentia eodem modo inter se differunt: ita ut sapientia eadem semper sit, prudentia vero pro uniuscuiusque utilitate de commodo immutetur,ac variet.sapientia enim cum praestantissimarum rerum scietia sit, sicut res sibi subiecte nullam mutationem admittunt,sed stabiles semper sunt,propriaque naturam perpetuo seruant,ita ipsa stabilis semper atque eadem est.Prudentia autem cum utilitatem uniuscuiusque spectet quae da uersa apud alios atque alios est iccirco 1psia quoque apud a lios alia & non eadem esse semper conspicitur. Quare sapiens idem esse omnes dicerent, nihilque aliud quam ea quae sunt,quatenus sunt,& singulorum principIa 1cire .prudens vero non 1dem, sed aliud atque aliud pro utilium ac conferentium varietate nam licet dum utile appellamus,quasi v nam quandam rem generatim eodem vocabulo sign1ficare videamur,multam tamen in 1pecie v-tilium diuersitatem reperimus. Quod autem inquat id enim singula quod circa seipsum &c. J ita est intelligendum catque ordinandum .singula en1m ex iis quae sunt,si quid sit prudens, perpende rent:illud esse profecto prudens assererent, quod considerat, ad est PerC1pit ac cognoIc1t ad quoabene se habet,id est bonum est carca se1psum, de quasi circa te Id continet utilis & commod1 cognat1onie:eique et1am salutem suam curandam Commatterent. D1Xit autem singula neutro genere quasi ultra homines intellectionem protendens,ut 1rrationalia etiam simul complecteretur. squidem illa quoque et,quodcunque inter ipsa prudens esse quispiam diceret, in tutelam sese comittunt,id sequuntur ad id tendunt,quasi per id salutem sint consequutura.Inde enim fit,ut inter ipsa Gminae mares sequi,& ex voce eorum,ex motu,ex statu dependere consueuerint.
se etiam bestiaς nonnullas prUdentes esse inquiunt, quae que in vita traducenda prouidendi habere vim quandam videntur.
Prudentiam esse habitum quo unumquodque quod sibi bonum est considerat, communi opi- 3'. Dione confirmat,quanquam communior haec prudentiae ratio est ad Omnia pertinens,quecunque facultate uuadam prouidendi esse praedita videntur. Ubicunque enim communem hominum opinionem de re aliqua inuenimus,ea quasi certa ad rerum quaesitarum comprobationem uti consuevimus.Inquit igitur , adeo prudentiae esse proprium, ut unumquodque quod sibi bonum est consideret,ut bestiis etiam id homines attribuere soleant: bestias enim nonnullas prudentes esse inquiunt.quaenam quaecunque in vita traducenda habere prou1dendi quandam facultatem videtur. bestias autem appellat ab lute omnia irrationalia animalia inter quae nonnulla ea natura esse praedita reperiuntur,ut sibi fatur1que suae prouideant: siue magnitudine de viribus praestent, siue parua,atque imbecillia admodum fiat.vrsi enim latibula inueniunt, quo & sese abdere hyemis tepore valeant,dc c1bos recondere ut siquando ob frigoris inteperiem prodire nequiuerint,iis quae noreposuerunt,interim vitam sustentent.comportare autem consueuerunt glandes, mala, nuces, de quicquid elusinodi esset idoneu est.hyeme enim cu praedari,atq; animalia minora capere no possunt,contenti sunt iis quae deposuerunt .simili modo apis de formica: illa mel in alvearibus recondit,haec in subterraneas cauernas fructus congerit,sibique prouidet, Ut quo tempore Vagari extra non licebit,intus praeparatum alimentum habeat.Item aranea telas contexit,quibus ad victum sita bi Comparandum bestiolas irretiat,ac venetur.Dixit autem videntur J& prouidendi vim J propterςδ quod non proprie ipsis neque ratio inest,neque prou Identia sed proprietates quasdam ve- Iati extremas ration1s notas,ac resonantias quasdam natura insitas habent.
Perspicuum autem est ciuilem & sapientiam eandem esse nullo modo posse. nam si eam quae circa sibiipsis utilia versatur, ipientiam dicent, multae erunt sapientiae:non enim una est quae omnium animalium bonum co-
sideret,sed singulorum diuersae. nisi sci licet una quoq; sit medicina circa Omnia quae sunt
De eadem re rursus inquit,non solum prudentiam a sapientia,sed ipsam quoque in uniuersum
304쪽
a et ciuilem facultatem a sapientia distinguens. est enim prudens etiam ciuis qui suas ipsius utilitates tanquam homo inquirit: prudens item ciuilis est, hoc est ciuitati praesidens,qui illa constituit de
sancit,quae publ1ce ciuitati conducunt.nam si sapientiam dicent esse C uilem facultatem, eo quod ea quae sunt publ1ce ciuitati utilia,considerat,multae erunt sapientiae siquidem singulae animalium naturae pro sua quaeque proprietate peculiaria quaedam commoda habent . proprium enim bonusecundum naturam unicuique est. sicut etiam medicina pro diuersitate naturaru uniuscuiusq; alia atque alia est.propterea quod Varia est animalium temperatura, atque iccirco vatium quoque id est,quod naturae singulorum conuenit .videtur autem soc argumentum eandem vim cum superio
O re habere misi quod illic peculiaribus,& proprie magis de prudentia egit, hic communius , ita ut ciuilem quoque facultatem complexus sit.
Quod si hominem caeterorum animal 1 tam optimii esse d1xerint, id nihil refert: quandoquide homine alia natura sunt longe d1 uini Ora: ut ea quae sunt manifestissima,ex quibus mundus constitutus est.
Obiemonem quandam sibi hic infert. nam cum superius ex eodem & diuerso,sapietiae & prudentiae d1 fferentiam ostendericis apientiam inquiens apud omnes esse eandem, utilium vero & c ducentium considerationem,quae prudentia est non eandem,sed pro uniuscuiusque natura allam, atque aliam, luemadmodum med1cinam diuersitatemque hanc prudentiae ex animaliuro diuersi-δO t2te comprobarit,quae cum Variae naturae sint,varias quoque habent pro uniuscuiusque genere sibi accommodatas utilitates ut hab1tus quoque qui eas procurant, atque eligunt, esse diuersos in unaquaque animalium specie necesse sitiquippe cum si naturet sint ciuerse,& commoda, & qui ea consectantur habitus,differant postea obieetionem in hunc modum subiungit. sed quisp1am kr fasse praestantissimum atque optimum caeterorum animal1um esse hominem d1xerit: atque 1ccirco habitum quoque,qui hominis utilitati prouidet,aliis esse praestantiorem debere, qui caeteroruanimalium commoda persequuntur:atque ita efici,ut prudentia sit sapientia: quappe quae omnia praestantissima speculetur, id est ea quae naturae hominum quae omnium Optima est, ConducUnt. Cui respondens nihil id referre,inquit id est,ad demonstrandum diuersas esse inter se sapient1am o dc prudentiam minime esse accommodatum .licet enim allis animal 1bus sit potior homo,quae c5muni cognitione exposita sunt sinat alia tamen in rerum natura,quae naturam habent homine longe diuiniorem ac Platonici quidem Heroas i telligerent,daemonaS, aliasque huiusmodi naturas, quin etiam coelestia corpora supra humanam cod1tionem esse : sed Aristoteles hic sola ea assumit, quae sunt manifest1siama,ex quibus mundus costitutus est ea autem simi coelestia corpora. unicuique enim ex his Graeci sicut animam,& rationem,& intellectum 'ta prudentiam attribuunt atq; inde eius quod bonum singulas est,cognitionern eiusque appetitionem & prouidentiam , dc studium ad id adipiscendumAd quod prudentiae proprium est ita ut alia praeter hominum prudentiam haec longe diuinior,ac praestantior reperiatur Id autem dici de sapietia minime potest: quia
cum sapientia scientia de intellectus rerum natura praestatissimarum sit,eadem est apud Omnes, inqQ quibus est.& si enim aliquantulum immutatur,dum augetur quodam modo, vel minuitu eadem ramen natura eslmon secus atque album cum intenditur,ac remittitur. at prudentia,quia Vniuscuiusque bonum quod considerare pollicetur aliud atque aliud est,ipsa quoque alia atque aliaeuasit.ad autem in sapientia non fit .res enim natura praestantissimae,quae cognitioni apsius subiiciuntur,eaedem apud Omnes sunt tametsi magis vel minus cognoscutur pro diuersitate habituum, vel etiam naturarum illorum qui ipsas cognoscunt. Qi d autem corporum quae orbiculariter ferun
Lur,prudentia potior sit,& prouidentia,& demum bonum quodlibet quod in ipsis est, praestatiussit his quae in hominibus conspiciuntur,ex corporea substantia alibi demoristrat, ab iis quae manifestiora nobis sunt,progrediendo. diuinifl1ma enim eorum corpora appellat, generationeque omni Sc corruptione superiora: atque inde perspicuum esse ostendit, ea tum animata esse, tum rationali anima de intellectuali de prudentia praedita: atque id praestantiori modo,quam humanae naturae conueniat eo quod absi1rdum futurum sit, si praestantiora corpora inferioribus esse 1nferioras o cogamur fateri:id quod fiet,si anima carere ea dixerimus.quod enim anima caret ana malo deteri'
atque inferius esse, nemini dubium est.alia quoque multa his longe plura afferre solent 1j, qui coelestia corpora,eorumque Vires commendant,nostrisque esse longe praestantiora opinaturide quibus considerare nunc superuacuum existimo.
Constat igitur ex iis qui; dicta sunt,sapientiam esse rerum prestantissimarum natura siclentiam & intellectum.
Superius ostendit intellecta qui in nobis est,diuersum a scientia de prudentia esse, eo quod
305쪽
neutra harum principiorum habet cognitionem,ille vero habet:deinde de sapientia agere aggre1-sus,eandem quoque a scientia quidem & prudentia discrepare declaIauit,lImul idmen & pr1nc1- piorum esse perceptricem,& eorum,quae ex princip1iS demonstrantur. Nunc autem ex irs quae superius dixit,ipsius colligit definitionei ex illis inoli1ens esse manare letum, sapientiam esse rerum natura praestantissimarum & scientiam & uitellectum quatenus scilicet de principiis verum dicit, intellectus quatenus ea scit,quae ex principiis colliguntur, scientiam. Vt autem ipsam supra eam quae communiter scientia vocatur,extollat,addit rerum natura praestantissimarum, vel pr incip1a praestantis Sma ac preciosissima appellans prae iis Vide lacet quae ex ip1is demonstrantur. quinus taVt sint,ouam ut cognoscantur,in causa sunt:vel d1uina ipsa hoc nom1ne significans:quippe que de incorporea sint,& materia careant,ex seseque subsistant, nihilque quod potestate sit, in se habeat, sed actus plane sint.semper enim sunt,nunquamque ex eo statu in quo sunt, in alterum immutantur id quod 1n uno quoque horum quae generationi stant Obnoxia,fieri quotidie videmus na quae generationi & corruptioni subiacent,cum semper potestatem sibi annexa habeant, nunquam pos. tint consistere:sed continuo fluxu tantisper seruntur,quoad postremd e priore statu pen 1 tus exturbata 1n alterum transeant.atque hoc merito materiae euenit,quae qu1a pura potentia est,nunquam ea forma quam adipiscitur,est contenta sed alteram semper appetit.si enim an aliqua certa resistetaret,ac firmaretur,cum sit prorsus potentia nullumque actum in se habeat,propa ietatem suam mi nime servaret.D1uinae aute res cu sint prorsuS actus,atque iccii co a mater1a penitus absolute,nunquam in aliud ab eo quod sunt,immutari queunt.In qua bus V VersanS sapientia, merito de iste nectus 3c rerum natura praestanti si marum scient1a appellatur: intellectus quidem, ed quod intelle s. νουO. ctuali modo operas, intelligibilium,quatenus cadere in cognitionem hominis potest,percept1onem acquirit scientia,quia etiam med1O utentem cogUitionem comparat,efficitque, Ut quado opus fuerit,a exum harum naturas ratiocinando percipiamuS.
Vnde Anaxagoram & T halem atque huiusmodi homines cum ignota rare ea quae sibi utilia sunt viderint,non prudentes,sed sapientes esse dicut:
ac superuacua quidem, dc admiranda,& difficilia, dc cita Ina cognoscere 1psos afferunt, sed inutilia tamen : propterea quod non humana bona inqui
runt. prudentia autem circa humana b a versatur,atque ea quae in consul
Rursus sapientiam a prudelia esse diuersam quadam al1a communi opinione confirmat,quam homines de viris iis habent,qui consensti omnium sapientes fuerunt existimatu cuiu1modi est Anaxagoras de Thales Ecce enim hi sapientes d1cuntur,sed non prudentes:propterea quod ignorat
ea quae sibi conducant. nam Cum in cogn1tione corum quae hominum vitam excedunt, Occupatiis α - 1 fuerintacommoda vitae de utilitates neglexerunt.Η1 enim,inqu1t, superuacua, Sc admirada,& dif
' ' ἶhμ ficilia de diuina cognoscere dicuntur superuacua,quia praeter ea sunt,que praesenta Vit conserui: admiranda, quia communem hominum cognitionem excedunt difficilia, propterea quod labore multo ac studio opus est,antequam ad ea percipienda attingere quispiam possit:diuina autem ρος
graece inquit,iccirco quia animum a corpore cui natura addictus est,medatatione alie-Dantes,in eorum CCgn1tionem Ven1re cos uerunt atque 1ta supra hominem elati quasi geniis seu qQ
daemon1bus similes videntur euasisse .haec autem sunt naturalia, & disciplinaria seu mathematica, ct in primis theologica quae sane a sapientibus cognoscuntur,& humanae vitae inut1lia sunt: nam qui ea sectantur sap1entes,non quaerunt bona humana, sed quae fiunt supra hominem : quae autenm sunt supra hominem,ad prudentiam de qua hic est sermo, minime pertinent: haec siquidem circa
humana bona versatur,quae etiam in consultationem veniunt,cum aliter atque aliter contingere, ct euadere in v tramque partem queant.Sciendum tame est reperiri saepenumero apud veteres no CD prudentiae pro qual1bet cognitione sumptum , etiam ea quae rerum natura praestantissimarust quippQ cum Deo quoque eam attribuat. Quemadmodum Plutarchus Chaeroneus,cum In hUC Odum Jnquit: non enim argento aut auro beatum numen est, neque tonitruis dc fulguribus est simUnit m,& potens,sed scientia,& prudentia:caetera enim omnia quibus indigent homine S cume hibeat Deus,intelleistum & prudentiam quae propria ipsius sunt,qu1buSque Utitur, no e hibet. Deque enim hic Plutarchus de eo habitu intelligi qu1 de iis quae honiani ut1lia sunt, recte consultat sed de singulari ac simplici rerum cognitione: qua pr1ma ipsa causa omnia etiam antCquλm fiant,cognoscit ac Percipit.
PrudentIs enim id maxime opus esse uicimus, ut recte consultet: de illis
306쪽
autem consultat nemo,quae euenire aliter nequeunt: neque de iis quorum
finis aliquis non est, atque is eiusmodi,ut agendum bonum sit.
Idem ostendere vult,sapientiam,scilicet cum prudentia non esse eande .superius enim ex subiectis utrisque rebus hoc declarauit. nam cli diuersae sint res, irca quas sapientia & prudentia versantur,diuersos etiam inter se esse habitus ipsos necesse est Ut in geometria & arithmetica Videre licet cum enim numerus diuersus a magnitudine sit, diuersiae etiam ipsae inter se artes nece11ario sent:siqu1dem altera circa numeros,altera circa magnitudines munus suum exercet.na si illae scietato tiae quae licet circa idem genus Versentur,idem tamen alto,atque alio modo considerant, d1uerse inter se sunt multo magis eas diuersas esse inter se existimandum est quae diuersa absolute habent subiecta hoc autem quod dico,tum ex arithmetica & musica,tum ex geometr1a & astronomia patere poterit.arithmetica enim & musica circa numeros utraeque versantur: illa tamen in se ipsos considerat musica,tantummodo quatenus se mutuo resp1ciui quis enim sit par numerus, quis mapaciquis item pariter impar,quis impariter par. quin etiam quis primus & 1ncompositus, quis secundus de compositus,atque huiusmodi,numerorum per se consideratio est,quae ad arithmeticam spectat.quar autem sit consonantia quae per quatuor Voces fit, quae per quinque , quae item per O
quatenus,scilicet inter se habet proportionem,ssiue sesquitertiam,sue sesquialteram, siue duplam. dio hae igitur duae artes quavis idem subiectum habeant,qui numerus est, sunt tam e 1nter se propterea diuersis,quia altera numerum per se,altera quatenus ad alium spectat,speculari consueuit. eo dem modo quoque geometria & astronomia circa idem genus Vtraeque, quae est quantitas,negocium habent quia tamen altera in statu,altera in motu eandem considerat, propterea diuerta 1nter se artes euaserunt. Super1us igitur sap1entiam de prudentiam inter se differre hoc modo demostrauit. nunc ex utr1sque,id est subiecto de operatione discrepantiam earum mam festat. consultatio enim prudentis operatio est posse autem & non posse al1ter sese habere ex iis sumuntur, quae subiecta habitibus sunt. colligere autem rationem in hunc modum possumUS. PrudentiS maximo opus esse dicimus recte consultare sapiens quatenus sapiens est,non consultatas apiens igitur quatenus sapiens est,non est prudens vel e contrario. prudens 1gitur quatenus est prudens,faprens noct* est: virumque enim ex iisdem assumptis colligi in secunda figura potest sap1entem vero non consultare,ita probat:sapiens circa ea versatur,quae euenire alirer nequeunt: at de IiS quae euen1re aliter nequeunt,consultat nemo sapiens igitur non consultat. quod Vero inquit neque de us quorii finis aliquis n5 est,atque is eiusnodi ut agendum bonum si ,alterius rationis Propolatio est: addendaque est altera,vt integra ratiocinatio efficiatur,in hunc modu circa quae Vertatur sapiens, eorum finis agendum bonum non est eorum autem uniuscuiusque quae prudens considerat, finis agendum bonum est restat igitur ut sapiens esse prudens non possat quatenus v1delicet sapies est. nam fieri quide potest,ut idem homo virisque habitibus praeditus sita atque ita ex alio tamen ,atq; alio habitu sit de sapiens de prudens . no enim quia in uno de eodem utrique hi habitus reperiuno tur,propterea Vnum esse talummodo eum censendum est quemadmodum neque geometriam , de arathmeticam,licet in uno simul esse possint,vnam tamen de eandem elie scierit1am affirmamus. n1si scilicet ex accidenti. Agendum bonum dix1t,propterea qu5d sapienti quoque contemplationis de studis finis quidam est,alioqui frustra omnis in inquirenda ver1tate husciperetur laoor . 1edis tamen contemplatio ipsa,rerumque ipsarum cognitio ac perceptio est,non agedum bonum.agedum siquidem bonum est,quod actione comparatur.ab act1one autem, aiuersa conleplatio est.
N Bonus autem consultor absolute ille est qui quod optim tam homini ex agendis rebus est,' con1ectura assequi ratiocinando potζst- ό
Cum prudentis proprium esse dixerit bene consultare,prudentiamque ipsam Circa ea versari, quae euenire aliter possunt: atque iccirco a sapientia esse diuersam,eo quod illa necessaria duntaxat considerat,atque ea quae cadere in consultationem nequeunt: consentanee nunc quid sit boso nus consultor,definit:inquitque eum esse ,eius quod Optimum homini est ex agend1s rebus,coniectatorem 1doneum ratiocinando: in qua quidem definitione , coiectatorem idoneum seu qui coniectura assequi potest,ut genus,reliqua ut differentias posuit ac genus quidem prudentiam tam ab intellectu quam a sapientia,& scientia statim distinguit:quippe cum coniectare nihil aliud sit, qmed1tari,& considerare,& ratiocinari,quo modo proposita res recte possit agi, atque administrati quorum nihil tribus illis habitibus congruit. illi enim circa necessaria vers tur,comectura Vero circa ea,quae aliter atque aliter euenire possunt. Quod optimum homini est Jut differetia positum in definitione ab artium effectis, prudentis prudentiaeque finem seiungit. sunt enim bona etiam
307쪽
etiam illa quidem,quae a bonis artibus efsciuntur,utpote utilia 3c commoda homini,quemadmodum est sedes,mensa,indumentum, atque huiusmodi reliqua : sed nihil tamen ex ipsis optimu est:
nisi solum id quod ad prudeliam spectat,affectus in homine rationi Ita subiicere , Ut ipsa princeps
ac domina irrationalis partis reddatur . nam agenda bona ea dicuntur, quae actione perfaciuntur: cuiusmodi est rt1ter in bello se gerere cupiditatu oppugnationi resistere,temperanter agere , ac ἐξοχω x- similia: quorum sane omnium optimum ac pr stantissimum illud est, cum eo prouehitur aliquis, τ ομ κ απα- ut in impatibilitatem,affectuumque omnium sublationem deueniat: dc licet natura vinctus cor θέα. pori sit,extra ipsum tamen proposito ac meditatione excedat. Ratiocinando J autem definitioni postremi adsunx1t eo quod ratiocinandi vis pars ea animae est quae agendis rebus praesidet: atque ut hac quoque particula prudentiam a tribus illis,quos modo diximus,veridicis habitibus iastin- ibguat:*uppe cum in illis non activus intellectu S, quae est ratiocinandi facultas,sed contemplativus operetur. Recte igitur tum boni consaltatoris habitus,tum ipse bonus consi altator definiretur, si ita diceremus esse habitum quidem eu qui ratiocinando idoneus sit ad coniectandu id quod homini ex agendis rebus Optimu est:bonum aute consultatorem,qui ipso hoc habitu preditus sit sed Aristoteles homine cui inest habitus,loco habitus ipsius definiuit. Queadmodum en1m bona cosultatio prudentiae summa praestantia est:ita bonus consultator prudentium Omnivi est supremus.
Adde quod neque uniuersalium tantu prudentia est. sed opus est,ut singula etiam cognoscat: est enim activa. at actio circa particularia versatur.
Alia haec sapientiae de prudentiae differentia est . sapientia enim uniuersalia cognoscit semper: φ'
prudentia veta cum circa agendas res versetur, habet quidem regulas uniuersales tam morales si ciuiles,secundum quas & vitam traducere priuatim,& publice ciuilia tractare opus est sed considerat tamen particularia an quibus scilicet actiones exercet quandoquidem omnis actio in parti cularibus exist1t. neque tamen in regulis tantummodo est uniuersale & particulare uniuersale in quam,quod consideratur & dicitur:particulare, quod efficitur atque agitur: sed 1n rebus quoque ipsis utraque conspiciuntur. nam bona uniuersale est, ne cognati inter se dissideant, sedit1onibus que agitentur: quique hoc & opinatur & dicit,utrumque uniuersialiter facit. at no debere hos ad uersiis illos disiensione moliri, verbi causa vel populum Athemesem inter se,vel Athenienses ad uersus Lacedaemonios,id iam esse particulare.
Hinc fit, Vt nonnulli etiam nescientes nonnullis scientibus achilosores
stat:&m reliquis illi qui stant periti. nam si quis leues qui de carnes cogno
uetat faciles concoctu esse,& salubres: quae tamen leues sint,ignoret:is pro fecto sanitatem non efficiet: sed ille efficiet magis, qui aurum carnes esse te ues & filubres sciuerit.prudelia vero activa est. Qia are vel utraque, vel hac potius habere oportet.
Idem probat,prudentiam scilicet circa particularia maxime versari,ex causato causam demonstrans .nam quia circa particularia magis est prudentia siccirco nonnulli nescientes uniuersalia, id iquod arti magis est accommodatum, nonnullis qui ea sciunt,magis idonei in actionibus sunt.periti enim,id est qui experientiam sequuntur,ignorantes uniuersalia, particularia tractare cosueue runt atque ob id actuosiores,hoc est in action1bus exercendis aptiores sunt. scientes autem Vocat eos qui rationem & artem sectantur:eo quod causas eorum quae fiunt,cognoscant, quas qui experientia tantum nrtuntur,atque ob id experimentarii appellati,ignorant.recte vero diximus ex casiato causam hic comprobarimam ut nonnulli nescientes,id est experientia tantum nixi,quibusdascientibus, qui scil1cet uniuersales rationes sine ulla rei peritia callent,ad agendum magis idonei sint,illud in causa est quod prudentia circa particularia & singula versatur prius autem posteriori Confirmat,quia causatum quam causa ex iis quae in particular1bus aguntur,nobis notius est,atque
euictimius. nam quod ait & in reliquis illi qui sunt periti J intestimonium, dc comprobationem
huisce rei positum est: ut scilicet in uniuersum declaret, experientiam in unaquaque re ad actione exequenda magis esse necessaria. Subiungit enim non e ciuili,sed e medicina sumptum e Cplum, Vt Pon in prudςntia duntaxat,quae ciuilis virtus est,sed in omni quoq; actione verum hoc cise cognoscamus .aar enim,siquis cognouerit leues carnes faciles ad concoctionem esse dc salubres,quς-na Uero sint leueS,nesciat: is fanitate no efficiet: eo uniuersaliter 1d nouit. na cum quales sint leues ignoret,quibus Uri debeat ad sanitate ut leuibus ignorat: atq; ita vel nullis Vescetur Carnibus,t mesne maliS atq; insalubribus utatur:vel graues qua11 leues α faciles sint, assum et . ille aute qui particularius ab experientia didicit auium carnes esse leues ac 1alubres,facie t sanitatem. Hucusq; maior
308쪽
maior propositio est,ex particularibus costans,qudd scilicet actionibus particulare quam uniuersale magis necessarium sit.Deinde minorem infert,prudentiam Videlicet actauam esse,& in act1onibus existere postea conclusionem subiungit, ita tamen Vt reiicere rationem veritus esse videa tur vel utraque inquiens habere oportere eum qui agere Vult,& Prudentem Virum,uniuersiale seit1cet & particulare id est rationem dc experientiam:Vel hanc potiuS,ad est experientiam , quippe quae particular1a cognoscat,actionabuSque magis sit accommodata. Sed nihil ab re fortasse esit si rationes has in figuram syllogisticam resoluamus Prudentia activa est, atque m actionibus ediistit omnis autem actio in singularibus ac particularibus Operari conspicitur: prudentia ig1tur in particularibus ac singular1bus Operatur hoc ita collectum rursUS taquam propositum assumamus pruri
Io dentia in particularibus de singularibus operaturiat in omni habitu qui in particularibus 3c singularibus operatur,experientia ratione Utilior est: viatior igitur prudeliς experierit1a quam ratio est. Atque har utraeque ratiocinationes sunt in tertio modo primae figurae conclusae.
Esset autem quaedam etiam hic arch Itectonica ac princeps.
Quoniam prudentiam dixit rationem esse quae Versaretur circa particular1a,atque operatione in action1bus ederet,ratio autem abstracta est a particularibus iccirco esie inquit,etiam hic, id est in actionibus architectoriacam:ut ostendat scilicet Quomodo se habeat ratio & uniuersale ad experientiam de particulare .ratio siquidem dc Vniuersale cum non habet experientiam ad1unctam, architectonice statuit duntaxat,ac praefinit,agere tamen ob imperatiam non potest: cum vero adestio experientia,utrumque potesst tam definire,quam agererestque simul de arch1tecton1ca de activa.
De panibws prudentiae. cap. VIII.
ATque est quidem & ciuilis prudentia idem habitus: essentia tame ipsas eadem non est.
Eadem quidem est ciuilis dc prudentiam eo quod utriusque munus est tam bene consultare,quam id quod homini optimum est,in agend1s rebus ratrocinando coniectare: quaa tamen prudentia eius est qui per se est prudens,suaque ipsius commoda comectat: ciuilis autem ea quae publ1ce ciuitati utilia sunt,considerat iccirco rat1one quadam inter se differunt. prudentia siqui dem ciu1lis etiam ipsa coniectatrix est,sed eorum,Vt dixi,quae ad publicam utilitate spectant: quaeso vero non ciu1lis,sed moralis est,ea umus tantumodo hom1nis emolumeta cosectarum ut hietc ciuis, illa ciuilis hominis prudentia sit . nam ciuis etia est unusquisq:,qui in ciuitate degens quae comoda sibiipsi sunt,comectat,atque 1d studet,ut sibi soli virtutes ciuiles exerceat: dum vel prudelioribus obtemperat,vel discit ipse,rationesque habet eorum quae agit atque operatur , quae ad perfectionem humanam eam deducant. Ciuilis autem vir est,qua habet quidem quoque ipse artem, quomodo tractare rempublicam oporteat sed procurat tamen,ut in Omnibus quod optimum ciuitatieit,efficiatur .scut 1pse etiam in principio huius operis Aristoteles docuit.propterea inquit, non eadem tamen utrisque essent1a est quorum enim habituum subiectae res sunt diuersae,eos habitus inter se quoque esse diuersos necesse est.
Eius autem prudentiae quae circa civitatem versatur, altera est ut architecton Ica ac praeses, quae est legislatrix altera ut particularis, quae communi nomine ciuilis appellaturiat Pe haec activa est cosultativa. decretiam enim
Vtpote extrem Um agenda res est.
Cum diuiserit prudentiam in specialem de communem, specialemque communi nomine pra dentiam,communem ciualem appellarit,ed quod communiter de diuitatis Vtilitate consultet: hae in uniuersalem de particularem nunc subdiuidit: uniuersalemque architectonicam dc legislatrice Vocat,part1culari autem nomen commune imponit,id est ciuilem proprid nuncupat.nam sicut superius prudentiam quae rationem absque experientia habebat,architectonicam appellauit,vtpote iis qui circa singula agunt,presidentem,modosque agendi praescribentem:ita hic legisatricem ' quae in uniuersum regulas statuit,secundum quas illi qui ciuiles res administrant,agere debet, arta chite nicam vocat. eo quod quae agenda sunt, agentibus praecipitripsa Vero,quatenus eiusmodi est,adtiones nullas tractat .particularem Ue commun1 nomine cauilem appellat,quae etiam iudicialis dicitur.quae commune nomen proprie habet, propterea quod ipsa est quae proprie ciuitate administrat,& agit particularia. nam legislatrix ciuilis ea de causa nomi natur,quia constitutionis ciuitatis in causa est communes enim leges habentes homines secundum eas inter se conueniunt& congregantur:atque ita ciues,& ciuiles evadunt.altera autem ciuilis proprie de iudiciaria dicitur,quia talis re ipsa & operatione est:tametsi mςlius est, Vt ciuilis si iudiciaria appelletur quippe
309쪽
cum non tam iudicia,quam consilia,quam magistratus,quam concioneS,caeteraque omnia ciuilia administret. est autem haec activa consultatiua,co quod consultans particularia agit, ad institutas que leges ac mores reducit. OD ECRETVΜ enim,Vtpote extremum,agenda re S est. J quia est id quod extremum aliquis iudicando vel consultando decreuit,quid in proposita 3 e videlicet agendum sit,non ut uniuersale,sed ut extremum & particulare . uniuersale siquidem in adt1onem cadere nullo modo potest.
Iccirco ciuitatem administrare hi tantummodo dicuntur. hi enim per Inde ac manuales artifices soli agunt.
Ex hoc perspicuum est recte a nobis dictum esse, eam facultatem quae ciuilis proprie dicatur, id est particulare ciuiles res tractare atque agere .ecce enim nunc quoque a philosopho Idem dici tur . administrare enim ciuitatem legasiatores non dicimus, propterea quod quatenus sunt legis latores,non agunt,sed regulas tantum quomodo tractanda res publica sit tradunt: sed soli illi qui agunt,administratores,tractatoresque ciuitatis appellatur.na si quis & sit legislator & agat,quatenus est legisator, erit architectonicus ac praeses ciuili S admi Distrat1onis quatenus vero ag1t, erit ciuilis administratori quippe cum alli quoque manuales artifices sint,qui arte S 1psas exercent, non . qui quomodo exercedae sint,praescribunt ac docent.si enim aliquis sit qui & doceat quomodo ex ercendae sint artes,& ipsas exerceat in eo quod docet,architectus: in eo quod agit ac tractat parti
cularia,manualis art1fex vocabitur.
At Vero prudeta a etiam maxime ea esse v1deretur, qua circa seipsti m dc z. Vniam qui1plam utituri atque haec comm Uni nona Ine prudentia appellatur.
illarum autem al1a familiar1s alia legistatrix ,alia ciuilis dicitur: atque huius altera consultatiua,altera iudicialis.
De prudentia diligentius adhuc considerat,de habitibusque ipsi cognatis, id est familiari dispensatione,legislatrice, D ciuili . sunt enim hae inter se cognatae omneS,propterea quod omnes cosutiatiuae sunt,circa eaque versantur,quae homin1 sunt optima in eo vero differunt,quod prudentia esse maxime ea videtur,ut ipse inquit,quae circa unum tantum versatur, Uniusque utilitate coniecitat unde etiam commune habet nomen,prudentiaque proprie appellatur. nam reliquae pria dentiae quidem ob id tantum dicuntur, quia ea considerant, quae euenire aliter atque aliter possunt, - o quaeque in consultationem cadunt,hominique utilia sunt: quia tamen circa diuersa subiecta ver fantur,non tam a prudentia,quam inter se quoque diueris sngulae euaserunt. ac diuersa pro sub tectorum var1etate sortitae sunt nomina familiae enim dispensatrix una ex ipsis dicitur, quia circa familia resque ad ipsam pertinentes versatur altera legislatrix,quae quomodo ciuitas administranda sit,regulas in uniuersum praescribit:tertia ciuilis quae circa ciuitates, earumque administratio nes opus suum exercet. Diuidit autem ciuilem in duas,consultatiuam scilicet & iudicialem:eo phae duae praecipuae in ciuitatibus partes sunt:altera,quae utilitatibus publicis prouidet ac consulit: altera,quq sicut bene se gerentes honoribus afficit,ita peccantes poena inflicta coercere cosueuit.
Species igitur t cognitionis quaedam esset biipsi prospicere: sed disse
rentiam magnam tamen habet. VI deturque ille qui sua cognoscit,in hisque oversatur,prudens: ciuiles autem t negocios.
Differetiam hic docet eius qui in se est prudens,& familiaris,& ciuilis: unicuique horum inquiens & cognitionem esse & prudentiam,sed habere tamen non paruam inter se d1uersitatem,licet genere fortasse eadem sint:adeo ut qui sua ipsius bona cognosc1t,in ipsisque versatur, prudes: ciuilis autem no prudens,sed negociosus & currosus esse videatur:quippe qui ea quae aliena sunt, Praeterque sitiam util1tatem inquirit.Atque huius qu1dem orationis haec est sententia sed verba etiam ipsa diligentius consideremus primumque illud aduertamus, in nonnullis exemplaribus legi, species cognitionis quaeda esset, 4 in aliis vero cognitionis loco, prudentiae 4 reperiri. si igitur leg mus cognitionis ipso hoc nomine prudentia quae circa unum est ab aliis ita separabitur, Ut soli ipsi conuenire nomen prudentiae intelligamus reliquas vero eatenus cum ea communica- s*re,quatenus cognitiones etiam ipsae sunt .snautem species prudentiae quaedam essetJ legerimus, Omnibus his idem nome prudentiae attribuemus ilicet postea differre eas inter se dicamus,pro diuersitate subiectarum rerum & aliis quae ipse Aristoteles progrediendo declarabit. Cum Vero ait
sibii pii prospicorζJ id est graece το α τω quod ipsi est: sub1ntell1gendumque est Viale, aut bonum,aut quippiam ςiusmodi ut irategra loquutio sit quod sibi1psi utile est, aut bonum,aut conducens prospicere,& COSnoscerς sed magnam tamen, inquit, d1fferentiam habet. nam licet species cognitionis
310쪽
cognitionis si,quae sbi utilia sunt de comoda cognoscere longe tame discrepat & a familiari & a ciuili:magisq; a ciu1li. familiaris enim es eiatio cognitioni Vtilitatis Unius amnis est: siqu)de fata mil1ae dominus du proprii comodi cura haber,omnium qui in domo sitiat,Vtilitatibus eonsulit .ae
quasi in se ccteros omnes c5tineat,comuniter omnibus Providet Inquit aute, videtur esse prude, qui sua tantia spectat:vt verbo videturJc5m unem Opinaon hominum atque existimatione sistitificet hinc etia paret melius esse,ut superiuε cognitioni S J potiuS Q. prudeliaeJlegamus.ecce enim eu qui sua cognoscit,in ipsisque versatur , prudente esse e X communi opinione dicit. ciuiles autEzroiυπραγμιονες 1d est curiosi,seu φιλοπραγμονῆs,id est negociosi videnturi utrumque enim in nonnullis exemplaribus legitur. qUt enim ciu1les res adminastrant,negociorum sunt cupid1 & fluta diosi,multisque curis Ac negociis implicantur quippe cum multa sint ac varia ea quae ciuitat1 ccii ueniunt,non Vnum tantum,Vt id quod prudens tractat.
Vnde etiam Euripides: Quo nanque pacto valeo prudens dicier
Cui sic licebat inter alios milites Negotio esse sine ullo,& aequam sumere
Partem bonorum caetero cum eXercitu
Nam curiosos,atqtae agentes plurima Odere diui.
Euripidis testimonio hoc idem cofirmat,qui in Philoctete ita ait: Quo nanque pacto &c his O enim Iabis Euripides verbis quide manifeste, sed rebus tamen obscure prudentiam a familiari &ciuili videtur distinguere inducit enim Philoctetem se a prudente diuosum esse amrmantem: eo quod cu posset sine ullis negociis comoda sua procurare,atque ita esse prudens: se ad rem publica
administranda,ciuilesque res agedas trustulit,ut loco prudentis curiosus euaserit: curiosus 1nqua, ob curas multas quibus 1lle d1stringi consueuit,qui ciuiles res tractat. atque hoc est quod ab Euripide habemus,alium esse prudente,& alium ciu1le sed si res etia ipsas in mediu quispia producat, circa quas uterque horum versatur,integra horum differentia cognoscere poterit. Prudelia enima familiari & ciuili non subiecto tantu discrepat,quod ipsa quide quae uni tantii utilia sunt considerat,semiliaris vero quae familiae toti conducut ciuilis autem ciuitatis, quique in ea sunt omnia comoda consectatur verum etiam specie inter se tres hi habitus diuersi esse conspiciunturi quan- SQ doquidem subiectae ipsis res specie quoque inter se differunt.PrudenS enim cum de propri1s cura habeat,priuatim id dat opera,vi tam corporis quam animae saluti consulativi & 1llud bene constitutum sit,& valeat:&anima recta ratione utens affectuum moderationem in actionibus prae se ferat. Familiaris vero in eo studium suum exercet,primum ut domum bene constitutam habeat notam stabilitate aedifici j ac firmitate quam ventorum opportunis flatibus,coelique temperie ad frigus,caloresque pro habitantium commoditate toleradoS deinde ut fam1l1ς victus suppetat,ne vel I datur ab aliquo,vel laedat quempia tum ut cohabitantium qui1que proprium suum munus Obtineat,pro animae ct corporis quata tale,pro aetate pro sexu,quantum ad imperandum,& Obedienduspectat caeteraque alia quae in familiis diuersitatem aliquam habent siue ad studia cu1usq; , siue ad amictum,siue ad cibi potusque rationem attinet. At ciuilis de legibus agit atque id curat,vi OptiqQ mae atque vrit1ssimae constituantur quae tum ad mores ciuia faciant,tum ad situm urbIS sint accC-modatae ut & cum finitimis,& cum longinquis etiam populis commercia facilia reddantur, quo necessaria coportar1 & exportari commode possint de moenibus item cura habet ut firma tint, claad externos insultus tuta essiciant ciuitate tum sordibus expurgandis prouidet, ut no solunt ad sa
nitatem ciuium salubris aer coseruetur,verum etia ut mundae intus viae nulla cmni foeditate tran-1zuntes anquinare ac polluere queat de aquis etia & balneis nihilominus considerat,de varnalium
Ierum,quae praecipue ad cibum & potum spectant,expeditione de bello item & pace, quibuscum ineunda soc etas atque amicitia sit,aduersus quos bellum gerendun .de 1iare,& miuria de poena &honor1bus qu1bus vel mali coercendi,vel boni honestandi sunt:de art1bus Item & scientus praescribit,quas discere, a quibus abstinere quibus uti & quatenus ciues debeant: caeterisque aliis hu- ψ iusmodi de iis tamen in primis quae ad pietatem,deique cultU ,& Venerationem spectant. V1de
mus igitur haec omnia quae tribus his subiecta sunt,diuersa spe re, indigere & experientia, & cognitioneo tractata one. quod si haec specie sunt diuers diuerse quoq; specie apsis facultates eriit. In uniuersum enim quarum artium & siuentiarum diuersa specie subaeba sun ex ipta quoq; inter se specie sunt diuersis.quamuis enim nonnulla Videantur tribus h1s esse conamunia modus tamen quo vel priuatim,Vel communiter trinantur,dJUersus ac Varius cum sit facit, vi diuersa et1a
ipsa evadant cuiusmodi fanctitas,ac pietas est,qui est habitus Deo, diuinisque rebus accommodatus quippe cum omnes homines tam priuatim, P in publice pie se gerere ac religiose debeant. t Quaerunt